સમી રે, સાંજના ઘોડા હણહણ્યા, જવું, અઘોર ઘનઘોર,
ઘડીએક સંઘડો રોકજો, વીરા ! આરોગવા મોહનથાળ.
રોગીને શું? આરોગવું, મારાં ખૂટ્યાં અન્નજળ!
હલેકે અંધારા ઉલેચિયા, પલમાં જોડ્યા રથ દ્વાર,
અંધારું ઓઢીને વીરા ! ઉડિયા, ઉડ્યા ગગનને પાર,
સીમ-શેઢા, વીરા ! ભૂલિયા ભૂલ્યા, ખેતર પાદર,
ભેંસો ભાંભરે, તમને ના સાંભરે? રસહીન થયા રસધાર,
મનરેગાનાં કામ રઝળ્યાં, રઝળ્યાં, વિલાપતાં ઘરબાર
જનની જોડ તૂટી રે વીરા ! તમે નહીં કસૂરવાર !
કિસાન સભાને ઝાઝેરા જુહાર, સલામ લાલ મોજાર,
ગબીમાનો જાયો ! રત્નો ભઈ, પોઢ્યા પાયાવાર

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 16 જૂન 2021; પૃ. 10

કોરોનાનો વાઇરસ જ્યારથી વિશ્વના દેશોની પ્રજાઓને વળગ્યો છે, ત્યારથી જેમનું ધ્યાન ન હતું, તેવા લોકોનું ધ્યાન પણ જાહેર વહીવટની ગેરવ્યવસ્થા તરફ જવા લાગ્યું છે. બધાંને ખબર પડી છે કે આપણે વહીવટમાં નબળા છીએ. આપણે કામચોર અને અનિર્ણયાત્મક છીએ. નિયમોનું પાલન કરવાનું કે શિસ્તમાં રહેવાનું કદાચ આપણાં લોહીમાં નથી. ધીરજ અને સહિષ્ણુતા બન્ને આપણે બહુ ઝડપથી ખોઈ બેસીએ છીએ. આ અને બીજાં અનેક કારણોસર આપણે ત્યાં કાયદાનું શાસન એટલે કે ધોરણસરની વ્યવસ્થા સ્થાપવામાં આપણે કાચા પડીએ છીએ.

આપણી લોકશાહીની વ્યવસ્થા કંઈક એવી છે જેમાં સૌથી ટોચ પર ચુંટાયેલી સરકાર છે. તેનામાં કોઠાસૂઝ અને પ્રસ્થાપિત નિયમો અને પરંપરા પ્રત્યે જે પ્રકારનાં આદર અને સન્માન હોવાં જોઈએ, તે વરતાતાં નથી. ઘણી બધી વખત તો પોલીસ ઇન્સ્પેક્ટરની અદાથી આખું વહીવટી તંત્ર ચલાવાય છે. રાજકીય દખલગીરી ઘટવી જોઈએ. તેના બદલે અતિશય પ્રમાણમાં તે વધતી ચાલી છે. વાત તો સારા વહીવટની અને ઓછા વહીવટની થતી હતી, પણ એ તો પોથીમાંનાં રીંગણાં સમાન બની રહેલ છે. આપણે ત્યાં રાજકીય દખલ ઘટે એ અપેક્ષિત છે, પરંતુ આખો માહોલ વિપરીત દિશાનો છે.

ગુજરાત વાવાઝોડાંમાંથી પ્રમાણમાં ઓછા નુકસાનથી બહાર આવી ગયું, પરંતુ ‘યસ’ નામના વાવાઝોડાએ ઓરિસ્સા અને પશ્ચિમ બંગાળમાં ઘણું નુકસાન વેર્યું છે. આપણા વડા પ્રધાન કોઈ પણ ચૂંટણી વખતે બેફામ વાણી-વિલાસમાં વિહરતા હોય છે. પછી બધું સમથળ થવા દેવાને બદલે રાજકીય કિન્નાખોરી, દ્વેષ અને વેરભાવના પ્રગટાવતાં રહે છે. પશ્ચિમ બંગાળમાં મુખ્ય સચિવ સાથેની જે કંઈ ઘટના બની તે અત્યારનું અતિ મહત્ત્વનું ઉદાહરણ પૂરું પાડે છે. આ બધા ઘોંઘાટમાં ઓરિસ્સાના મુખ્ય મંત્રી નવીન પટનાયકે કેન્દ્ર સરકાર કોવિડમાં વ્યસ્ત હોવાને કારણે તેની પાસે કોઈ મોટા રાહત પૅકેજની માંગણી ન કરી એ ‘પૉઝિટિવ’ સમાચાર ભાગ્યે જ અખબારોમાં હેડલાઈન બનીને ચમક્યા ! સંજોગો અને પરિસ્થિતિ મુજબનું આદર્શ વર્તન કેવું હોઈ શકે તેનું ઉદાહરણ આ મુખ્ય મંત્રીએ પૂરું પાડ્યું.

આપણું રાજ્ય સમવાયતંત્રી છે. એટલે કે સત્તા વિકેન્દ્રિત રીતે રાજ્યોમાં વહેંચાયેલી છે, રાજ્યો કેન્દ્ર સાથે જોડાયેલાં છે. કેન્દ્ર અને રાજ્ય બન્ને પરસ્પર અનેક રીતે જોડાયેલાં છે. બંધારણે અનેક રીતે આ સંબંધની શક્તિ અને મર્યાદા કેટલીક જોગવાઈઓ દ્વારા સ્પષ્ટ કરી આપી છે. કેન્દ્રનો હાથ ઉપર રહે એ સ્વાભાવિક છે પરંતુ રાજ્યો એવા તાબેદાર નથી એ રીતે કેન્દ્રે વર્તવાનું છે. રાજ્યપાલની નિમણૂક વખતે કે મુખ્ય સચિવની નિમણૂક વખતે તેણે આદર્શ પરામર્શકની ભૂમિકા અદા કરવાની છે. આદર્શો વ્યવહારમાં ક્યાં ય જણાતા નથી એ જ મોટી મુશ્કેલી છે.

ટોચનો વહીવટી સંવર્ગ પણ પોતાની ભૂમિકા બરાબર સમજતો નથી અને અદા કરતો નથી. રાજકીય સરકારો વફાદારીની અપેક્ષા રાખે છે અને આ સર્વોચ્ચ અધિકારીઓ સ્થૂળ લાભો મેળવવા માટે સ્પર્ધામાં ઉતરે છે. છાણના દેવને કપાસિયાની આંખો જેવો ઘાટ ચાલ્યા કરે છે. તેઓ અંતે વહીવટી પ્યાદાં બનીને અટકી જાય છે.

અદાલતોએ આ સમયમાં ઘણું જોર બતાવવા માંડ્યું છે. તેથી પ્રશ્ન એ ઊભો થાય છે કે રાજવહીવટ સરકાર ચલાવશે કે અદાલતો ? પારદર્શકતા અને આંકડાઓની પારદર્શકતા એનો તો ઘડોલાડવો થઈ ગયો છે. કોઈ પણ બાબતના અધિકૃત આંકડા, વિશ્વસનીય આંકડા આપણી પાસે ઉપલબ્ધ ન હોય, તો કરવામાં આવતું આયોજન ધૂળ પરનું લીંપણ બની રહે તે સાવ સ્વાભાવિક છે. સરકારોએ પોતાના સ્વાર્થી રાજકારણથી વહીવટની કમર તોડી નાખી છે. સંનિષ્ઠ, પ્રામાણિક, હિંમતવાળા, કાયદાની શિસ્ત પ્રમાણે ચાલનારા અધિકારીઓ આજના સમયમાં ખૂણો પાળવો પડે એવી દશામાં મુકાઈ ગયા છે. મુખ્ય સચિવને વહીવટી રીતે નાથવામાં નિષ્ફળ જતું તંત્ર હવે વેરભાવનાથી ડિઝાસ્ટર મૅનેજમેન્ટ ઍક્ટ હેઠળ તેને સજા કરવા પર આવી ગયું છે!

પ્રત્યેક વરિષ્ઠ સનદી અધિકારીનું સ્વપ્ન કારકિર્દી દરમિયાન મુખ્ય સચિવપદે પહોંચવાનું હોય છે. પછી મુખ્ય સચિવપદની ગરિમા તંત્રના એક ઑમ્બુડ્ઝમેનની રીતે અદા કરવાની હોય છે. આવી વ્યાપક ફરજ અને નિષ્ઠા તેમનામાં રોપાયેલી છે, એવી સમજ તેમનામાં પણ ઊતરતી નથી. પૂર્વસરકારોને દોષ દેવાથી પોતે ઊજળા દેખાઈ શકતા નથી ત્યારે ઘાંઘા થયા સિવાય કે અંધારામાં આથડવા સિવાય બીજી કોઈ નિયતિ તેમની પાસે બચતી નથી. જે જોઈ શકે છે, તેને આ બધું અતિ સ્પષ્ટ રીતે દેખાય છે, પરંતુ કેટલાક આંખ આડા કાન કરવામાં અને કોઈકના ખોળે બેસી જવામાં વફાદારીની સલામતી શોધે છે.

પત્રકાર રમેશ ઓઝા ગાઈ-વગાડીને વારંવાર કહે છે તે મુજબ જમણેરી વિચારધારાનાં તંત્રો ધોરણસરનું શાસન કરવામાં માનતાં નથી હોતાં અને ધોરણસરનો વહીવટ આપી નથી શકતા. પોતાના અસ્તિત્વને અને પોતાની પ્રભાવી સત્તાને ટકાવી રાખવા માટે આવી અવ્યવસ્થા સર્જવી અને ચાલવા દેવી એ એમની કદાચ વ્યૂહરચના હોય છે. આવા નિરાશાજનક માહોલમાં સર્વોચ્ચ અદાલતના મુખ્ય ન્યાયાધીશની હાલની ભૂમિકા કંઈક આશા જગવે છે, જેના અણસાર સી.બી.આઈ.ના વડાની પસંદગીના પ્રક્રિયામાં અને રાજદ્રોહનો કેસો અને તેની કાયદાકીય જોગવાઈ બાબતે જે પુનઃવિચારણા તેઓ હાથ ધરી રહ્યા છે, તેમાં વર્તાય છે. એમાંથી પ્રેરણા લઈને પ્રત્યેક જાગ્રત અને સંવેદનશીલ નાગરિકે પોતે જ્યાં હોય ત્યાંથી પોતાને ફાળે આવતી જવાબદારી વ્યાપક દેશહિતમાં અદા કરવાની રહે છે.

સરહદ ઉપર સલામતી જોખમાય તેવાં છમકલાં થાય છે ત્યારે આપણી જે રીતે ઊંઘ ઊડી જાય છે તેવું દેશના આંતરિક માહોલમાં સર્જાય છે ત્યારે મોટે ભાગે આપણને ખબર સુધ્ધાં પડતી નથી. આપણે સબસલામતની આલબેલ પોકારીને લાંબી સોડ તાણતા રહીએ છીએ. લોકશાહી આપણી પાસે સતત જાગૃતિ અને સતત સાવધાનીની અપેક્ષા રાખે છે.

e.mail : dankesh.oza20@gmail.com

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 16 જૂન 2021; પૃ. 10

પ્રકૃતિ મુક્ત છે. પશુપંખી પણ કુદરતે તો મુક્ત જ રાખ્યાં છે, પણ માણસે  તેમને ય કેદ કર્યાં છે. પંખી પિંજરમાં કેદ હોય કે ન પણ હોય. કૂતરો ઘણાં પાળે છે, પણ સિંહ પાળવા ભાગ્યે જ કોઈ તૈયાર થશે. જેના પર કાબૂ મેળવી શકાય એમ છે, એ બધાં પર માણસ અધિકાર ભોગવવા તત્પર હોય છે. કોઈ તાબે થાય છે તો માણસને ગમે છે, પણ કોઈ શીંગડાં ભરાવે છે તો તેનાથી તે દૂર રહેવાનું પસંદ કરે છે અથવા તો તેને વશ કરવાની કોશિશ કરે છે. માણસ પહેલાં, સ્વતંત્રતાની ઝંખના કોઈને ન હતી, કારણ બધાં મુક્ત જ હતાં. આને મુક્તિ કહેવાય એવી કશી સભાનતા વગર જ સૌ મુક્ત હતાં. એ વિધિની વક્રતા છે કે સૃષ્ટિ પર સ્વતંત્રતાની વાત પહેલી વાર માણસે જ કરી છે, કારણ સૌથી વધુ ગુલામ પણ તે જ રહ્યો છે. કૂતરાને પટો માણસે બાંધ્યો, ત્યારે તેને ખ્યાલ નહીં હોય કે કોઈ તેને ગળે પણ પટો બાંધી શકે છે. આ “કોઈ” પણ છે તો માણસ જ ! કોઈ પશુ કે પર્વત માણસને પટો બાંધવા તૈયાર નથી. એ માણસ જ છે જેણે ગુલામીનો પાયો નાખ્યો ને પછી સ્વતંત્ર થવાની મથામણ પણ કરી. માણસ પહેલાં સૃષ્ટિમાં કોઈ ગુલામ ન હતું. ગુલામીની શરૂઆત માણસે કરી. માણસે બીજા પર વર્ચસ્વ જમાવવાનો પ્રારંભ કર્યો ને એ પછી સ્વતંત્રતા માટે અનેક યુદ્ધો થયાં જેનો છેડો હજી દેખાતો નથી.

માણસની વિચિત્રતા એ છે કે તે પોતે સ્વતંત્ર રહેવા માંગે છે, તે સાથે જ તેનું કોઈ પર વર્ચસ્વ રહે તેની કોશિશ પણ કરતો રહે છે. સ્વતંત્રતા સૌ કોઈ ઈચ્છે છે, પણ તેની સાથે જવાબદારીઓ, ફરજો પણ જોડાયેલી છે. તે નિભાવવા બહુ ઓછા તૈયાર હોય છે. જવાબદારી વગરની સ્વતંત્રતા, સ્વચ્છંદતાથી જુદી નથી. આજની યુવા પેઢી મોટે ભાગે સ્વચ્છંદ છે. તે એટલે કે તે જવાબદારીથી ભાગે છે. તેને માથે કોઈ આદેશ હોય તો તેને તે પરવડતો નથી. વડીલો યુવા પેઢીને ભાગ્યે જ સ્વીકારે છે, એવું જ યુવા પેઢીનું પણ છે. તે વડીલો સાથે ભાગ્યે જ તાલમેલ રાખી શકે છે. વડીલો પાસે અનુભવ છે, એને જોરે તે સંતાનોને પ્રભાવમાં રાખવા માંગે છે. સંતાનો પાસે અનુભવ નથી એટલે વડીલો ઈચ્છે છે કે તેઓ તેમની પાસેથી કૈં શીખે, પણ સંતાનોને એ બહુ માન્ય હોતું નથી. તેમણે પોતાની રીતે ઊડવું હોય છે. ભૂલોમાંથી શીખવું હોય છે. વડીલોને લાગે છે કે એમ કરવા જતાં સંતાનો અટવાઈ જશે એટલે આગ્રહ રાખે છે કે સંતાનો તેમની વાત માને. તેમના અનુભવમાંથી શીખે, પણ એવું ખાસ બનતું હોતું નથી. આ અનેક પેઢીથી ચાલ્યું આવે છે ને અનેક પેઢી સુધી ચાલશે. વડીલોની દેખરેખ છતાં સંતાનો અટવાયાં હોય ને દેખરેખ વગર સંતાનો પોતીકી રીતે સફળ થયાં હોય એવું પણ ઘણી વાર બન્યું છે.

વડીલોની માનસિકતા ઘણુંખરું જૂના જમાનાની હોય છે ને તે ઘણાં સંતાનોને સ્વીકાર્ય હોતી નથી. એક વસ્તુ વડીલોએ સમજી લેવાની જરૂર છે કે બે પેઢી વચ્ચેનું અંતર કદી ઘટતું નથી ને સમસ્યા આજના વડીલો અને યુવાનો વચ્ચે જ છે એવું નથી. આ વડીલો યુવાન હતા ત્યારે એમના વડીલો સાથે બનતું જ હતું એવું ન હતું. એમની વચ્ચે પણ જનરેશન ગેપ હતો જ. એ ખરું કે દરેક સમયે, તેમના સમયથી આગળનું જોનારા વડીલો હતા જ, એને લીધે જ તો વિચારધારાઓ બદલાઈને અહીં સુધી આવી છે. કેટલાક વડીલો ખરેખર નવી વિચારધારાને સ્વીકારનારા હોય છે. કેટલાક દેખાવ ખાતર સ્વીકારતા હોય છે, પણ અંદરથી તો જૂનવાણી જ હોય છે. એમનો સંતાનો સાથે ટકરાવ ચાલ્યા જ કરતો હોય છે. ઘણી વાર તેમની સ્થિતિ બાવાના બે ય બગડ્યા જેવી થાય છે. નથી તે પૂરા મોડર્ન થઈ શકતા કે નથી તો તે પરંપરાને પૂરી અનુસરી શકતા. એમાં વળી જે વિદેશ જઈને વસ્યા છે એમની હાલત તો વધારે કફોડી હોય છે.

જે અહીંથી વિદેશ ગયા છે ને ત્યાં જ સ્થાયી થયા છે એ વડીલો ત્યાંની આધુનિકતાથી આકર્ષાયા છે ને એનો લાભ પણ એમણે લીધો છે, પણ ત્યાં જન્મેલાં સંતાનોની બાબતમાં તેમની નીતિરીતિ સ્પષ્ટ નથી. કેટલાક વડીલો ત્યાં જઈને પણ વ્રત, જપ, તપ, ઉપવાસ કરે છે ને સંતાનો પણ એ જ રીતે ધરમધ્યાન કરે એમ ઇચ્છતા હોય છે. સંતાનો નાનાં હોય ત્યાં તો સુધી બધું સ્વીકારે છે, પણ પછી ખરેખરા વિદેશી વાતાવરણમાં મુકાય છે ત્યારે મૂંઝાય છે. પરિણામ એ આવે છે કે ઘરમાં તે ધરમ પાળે છે ને બહાર આધુનિક બની રહે છે.

કેટલાંક કુટુંબો ખરેખર વિદેશી બની રહે છે. તે ઘરમાં વિદેશી છે તો બહાર પણ વિદેશી જ હોય છે. એમાં પણ એક ભેદ તો રહે જ છે. પિતા કે પુત્રને જે મોકળાશ છે તે માતા કે પુત્રીને નથી. પિતાને લગ્નેતર સંબંધ હોય કે પુત્રને ગર્લફ્રેંડ સાથે સંબંધ હોય તેનો ખાસ વાંધો આવતો નથી, પણ માતાને કોઈ સાથે અફેર હોય કે પુત્રી બોયફ્રેન્ડને ઘરમાં લાવે કે કોઈ સાથે ડેટિંગ કરે તો કુટુંબ તે ચલાવી શકતું નથી. એનું મૂળ કારણ એ છે કે અહીંથી ગયા પછી પણ ભારતીય સંસ્કૃતિ તેમનો પીછો છોડતી નથી. લાભ મળતો હોય તો વિદેશી થવાનો વાંધો નથી, પણ છોકરી ડેટ પર જવા માંગે તો પિતાને પરમિશન આપતાં નવ નેજાં પાણી ઊતરે છે. દીકરીને ભારતીય સંસ્કૃતિની દુહાઈ દેવાય છે ને આપણને એ ન શોભે એવું ભણાવાય છે, પણ દીકરી ત્યાં સુધીમાં પૂરેપૂરી વિદેશી થઈ ચૂકી હોય છે ને પિતાને ન માનવા લાચાર બને છે.

એ જ સ્થિતિ ભારતમાં પણ છે. અહીં પણ પશ્ચિમનો પવન ફૂંકાયો છે. ઘણાં અંગ્રેજ કે અમેરિકન થવા મથે છે. વિદેશી દારૂ પીને લફરાં કરનારાં કે યા-યા- કરનારાં અહીં પણ છે જ ! પતિ કે પત્નીની અદલાબદલી કરીને રાત ગુજારનારી ક્લબો અહીં પણ છે. વિદેશમાં હોય તેનું વધુ વરવું રૂપ અહીં જોવા મળે છે, પણ એ બધું નકલી અને તકલાદી છે કારણ, એમાં સચ્ચાઈ નથી, દંભ છે.

પતિને કોઈ સ્ત્રી હોય તો નભી જાય છે, પણ પત્નીને બીજો પુરુષ હોય એ ભાગ્યે જ સહ્ય બને છે. એ જ રીતે દીકરો કોઈની છોકરી જોડે ફરે તો બહુ વાંધાજનક નથી ગણાતું, પણ દીકરી કોઈ છોકરા જોડે ફરતી દેખાય તો માબાપના ઉજાગરા વધી જાય છે. કુટુંબની આબરૂ દાવ પર લાગી જાય છે. આવા ભેદ મોડર્ન ગણાતા કુટુંબમાં કદાચ વધારે છે. આવી માનસિકતા પાછળ એક જ કારણ છે, શરીર.

છોકરો ઘણી છોકરીઓ જોડે ફર્યો હોય, પણ તેનાં લગ્નને ખાસ વાંધો આવતો નથી, પણ છોકરી કોઇની જોડે ફરતી હોવાની વાત ઊડી તો તેનાં લગ્ન ઘોંચમાં પડે જ છે. આજે પણ છોકરી કુંવારી હોય, અક્ષત યૌવના હોય એવી અપેક્ષા રખાય છે. માબાપને છોકરા બાબતે એટલી ચિંતા હોતી નથી, જેટલી છોકરી સંદર્ભે હોય છે. છોકરાની છેડતી થતી નથી, તેનાં પર બળાત્કાર થતો નથી, તે પ્રેગ્નન્ટ થતો નથી. છોકરી સાથે આ બધું જ શક્ય છે એટલે તેને વિશેષ રક્ષણ હેઠળ રાખવામાં આવે છે ને આ બધાં પછી પણ જે થવાનું હોય છે તે તો થાય જ છે. એનો એકાએક ગળે ન ઊતરે એવો માર્ગ છે, છોકરીને સ્વરક્ષણની તાલીમ આપવી ને જે સ્થિતિમાં તે આવી પડે, તેની પડખે રહેવું. ખાસ કરીને બળાત્કાર પછી છોકરીનો સમાજ બધી રીતે સ્વીકાર કરે એ બહુ મહત્ત્વનું છે, પણ દુર્ભાગ્યે એવું ઓછું જ બને છે. સમાજને છોકરીઓની સુરક્ષાને મુદ્દે ભયભીત થઈને જીવવાનો સમાજને વાંધો નથી, પણ અનાચારથી પીડિતનો સ્વીકાર કરવાની વૃત્તિ ઓછી જ હોય છે એટલે સમાજ ને સ્ત્રી બંને વેઠે છે.

આ બધું બને છે સ્વતંત્ર થવા અને ન થવા દેવાને મુદ્દે. સ્વતંત્રતા જવાબદારી વગરની ન હોય. એ જવાબદારીનું ભાન હોય તો કોઇની સ્વતંત્રતાનું મૂલ્ય કરી શકાય ને તો જ આપણી સ્વતંત્રતા પણ અન્યને હૈયે વસે. પુરુષ સ્વતંત્ર હોય ને સ્ત્રીને બંધન હોય તો સમાજ અડધો ગુલામ ગણાય. પુરુષને મોડર્ન હોવાને નામે અફેરનો અધિકાર હોય ને સ્ત્રીને ડેટિંગની છૂટ ન હોય, એવી બેવડી નીતિ તંદુરસ્ત સમાજને  સૂચવતી નથી. અધિકાર, આપીને મેળવવાનો હોય, તે એકમાર્ગી નથી. જે મનુષ્ય પોતે મુક્ત રહેવા ઈચ્છે ને અન્ય પર વર્ચસ્વ જમાવવા માંગે તે લાંબો સમય મુક્ત રહી શકતો નથી. મુક્તિ વ્યક્તિગત હોવા ઉપરાંત સાર્વત્રિક પણ અપેક્ષિત છે. જ્યાં એ નથી ત્યાં દંભ, અનાચાર અને અપ્રમાણિક્તાનો જ મહિમા હોય તે કહેવાની જરૂર ખરી?

અસ્તુ !

000

e.mail : ravindra21111946@gmail.com