મલબાર પોઈન્ટ પરથી દેખાતું દૃષ્ય
સમી સાંજના શમિયાણામાં ધીમો ધીમો ધૂપ જલે છે
ધોળો કાંઠો વાંકડો, કોટ કુલાબો ઠેઠ,
ઇમારતો પથ્થર ચુને, શોભે છે સહુ શ્રેષ્ઠ.
ડાબી પાસ દૂર જોઉં તો, ખીચોખીચ દેખાય,
તાડ, ખજૂરી, મ્હાડ ને, ઝાડ બીજાં સોહાય.
પેલી પાસ એની વળી, ઊંચાં ઘરો જણાય,
ટેકરીઓ ભૂરી ઘણી, ઘાડી હવાયે થાય.
આ શબ્દો લખનાર કવિ નર્મદ જ્યારે પાંચ વરસના હતા ત્યારનું, એટલે કે ૧૮૩૮નું કોલાબા કેવું હતું? ચાલો જઈએ ત્યાં, મિસિસ પોસ્ટાન્સની આંગળી પકડીને.
આ છે કોલાબાનો ટાપુ. નાનકડો, રળિયામણો, પણ સાવ સુસ્ત, એદી માણસ જેવો. પણ અહીંની એક વસ્તુ સારી છે. આરોગ્યપ્રદ હવા. એને બંને કાંઠે દરિયો છે, એટલે દરિયાઈ પવન અહીં સતત વાતો રહે છે. બાકીના ટાપુઓ સાથે જોડતો સારો રસ્તો હવે બની ગયો છે, જે છેક કોલાબાના છેવાડા સુધી જાય છે. એ રસ્તો પૂરો થાય છે ત્યાં દીવાદાંડી ઊભી છે. અને તેની બાજુમાં છે ગાંડાઓ માટેની હોસ્પિટલ. ગ્રેટ બ્રિટનનાં મહારાણીની છઠ્ઠી રેજિમેન્ટ અત્યારે અહીં રહે છે. એ સૈનિકોનાં કુટુંબીજનો પણ અહીં જ રહે છે. બીજા ટાપુઓ પરનાં ઘોંઘાટ અને ધાંધલ ધમાલ અહીં નથી, એટલે ઘણા લોકો અહીં રહેવાનું પસંદ કરે છે.
હા, બીજા ટાપુઓ સાથે કોલાબાને જોડતો રસ્તો બંધાયો નહોતો ત્યારે વાત જુદી હતી. ત્યારે તો અહીં રહેવું એ સજા જેવું મનાતું. એ વખતે બીજા ટાપુઓથી અલગ પડતો આ ખડકાળ ટાપુ. લંબાઈ માંડ એક માઈલ. દરિયામાં ઓટ હોય ત્યારે કોલાબાથી કાદવ-કિચડમાં ચાલીને બીજા ટાપુ પર જઈ શકાય. પણ ભરતી વખતે તો કોલાબાની ચારે તરફ દરિયાનાં મોજાં ઘૂઘવતાં હોય. અહીં રહેતા સૈનિકો અને તેમનાં સગાંવહાલાં કોઈ પાર્ટી માટે બીજા ટાપુ પર ગયાં હોય. ભરતીના સમયનું ઓસાણ ન રહે. આવીને જુએ તો કોલાબાનો ટાપુ તો દરિયાના પાણીથી ઘેરાયેલો. બચારા વીલે મોઢે પાછા જાય, જેમને ત્યાં પાર્ટી હોય તે યજમાનને બધી વાત જણાવી એક રાત પૂરતો વાસો આપવાની અરજ ગુજારે.
તો વધુ હોશિયાર હોય એવા લોકો પોતાના ઘોડાને દરિયાના પાણીમાં ઉતારે અને રવાલ ચાલે આગળ ચલાવે. આમ કરવા જતાં ઘણા બદનસીબ લોકો કોલાબાને બદલે યમસદન પહોંચી ગયા છે. પણ છેવટે આ બધી તકલીફનો અંત આવ્યો. સરસ પાકો રસ્તો ફૂટ પાથવાળો બંધાઈ ગયો છે. દરિયાનાં પાણીની સપાટી કરતાં રસ્તો વધુ ઊંચાઈએ બાંધ્યો છે એટલે ભરતી વખતે પણ તે પાણીમાં ગરક થઈ જતો નથી.
જો કે, મુંબઈ એ લશ્કરના માણસો અને તેમનાં કુટુંબીઓનું માનીતું સ્થળ નથી. મુંબઈ ઈલાકાના બીજા કોઈ સ્થળે જે આરામ, શાંતિ, મોકળાશ હોય તે અહીં જોવા ન મળે. બહાર હો ત્યારે તો શિકાર કરવા જઈ શકો, પિકનિક પર જઈ શકો, અરે, ફરજ પર હો ત્યારે પણ પૂરેપૂરો યુનિફોર્મ પહેરવાની જરૂર નહિ. પણ જો મુંબઈમાં હો તો તો ફરજના બધા કલાક દરમ્યાન ભારેખમ યુનિફોર્મ પહેરી રાખવો પડે. કાં ફોર્ટની રખવાલી કરવાની કે કાં કેમ્પના મેદાનમાં (આજનું આઝાદ મેદાન) જઈને લેફ્ટ-રાઈટ અને કસરતો કરવી પડે. રોજ વહેલી સવારે અફસરોના ઘરે જઈ તેમની પત્ની ચીંધે તે નાનાં-મોટાં કામ કરવાં પડે. અને દરેક સૈનિકને સૌથી વધુ કંટાળો આવે આ ફરજના ભાગરૂપ નહિ એવી ફરજનો.
મુંબઈનું પહેલવહેલું થિયેટર
મુંબઈની બીજી મુશ્કેલી એ કે અહીં આનંદ-પ્રમોદનાં સાધનો લગભગ નહિ. હા, અહીં કોટન ગ્રીન વિસ્તારમાં એક થિયેટર બંધાયેલું ખરું. પણ જ્યારે એ લોકપ્રિયતાની ટોચે હતું ત્યારે પણ તેમાં ભજવાતાં નાટકો કાંઈ બહુ મનોરંજક રહેતાં નહિ. પણ હવે તો એ થિયેટર પણ વેચાઈ ગયું છે. એ સિવાય મુંબઈમાં નથી થતા ફેન્સી મેળાવડા કે નથી થતા સંગીત કે નૃત્યના જલસા. એટલે બનીઠનીને જવાનું પણ ક્યાં, અને મીઠી મીઠી વાતો પણ કરવાની કોની સાથે? હા, પુરુષો માટે સરસ રેકેટ કોર્ટ અને બિલિયર્ડ રૂમ છે. પણ આખા કુટુંબ માટે, અને ખાસ કરીને સ્ત્રીઓ માટે, અહીં મનોરંજનની કશી સગવડ નથી.
હા, દર વરસે જાન્યુઆરીમાં હોર્સ રેસ થાય છે. જેમને રેસિંગનો શોખ હોય તેવા લોકો એ વખતે ખૂબ જ ઉત્સાહિત થઈ જાય છે. ઘોડદોડ માટેનો રેસકોર્સ સારી હાલતમાં હોય છે, કારણ આખું વરસ એની સંભાળ રખાય છે. તેની સાથે ક્લબ હાઉસ પણ આવેલું છે. તેના વરંડાનો ઉપયોગ રેસ વખતે ‘સ્ટેન્ડ’ તરીકે થાય છે. એ વખતે આપણા લોકોનો ઉત્સાહ આસમાને પહોંચે છે. પણ મોટા ભાગના લોકો માટે તો આ એક મેળાવડો છે, જ્યાં છૂટ અને મોકળાશથી એકબીજાની સાથે હળીમળી શકાય છે. પણ રેસમાં ખરો રસ તો એ લોકોને જ હોય, જે કાં ઘોડાના માલિક હોય અથવા જેઓ નિયમિત રીતે દાવ લગાવતા હોય. જો કે અહીંના જોકી તો માત્ર કહેવા પૂરતા જોકી હોય છે. તેમને રેસિંગ અંગે નથી તો ખાસ જાણકારી કે નથી ઝાઝો અનુભવ. એટલે ઘણા ઘોડા માલિકો પોતે જ પોતાના ઘોડા પર બેસી રેસમાં ભાગ લે છે. હા, સફરૂદ્દિન નામનો એક જોકી અંગ્રેજ જોકીની બરાબરી કરી શકે તેવો છે ખરો.
આ હોર્સ રેસિંગ એ પણ એક પ્રકારનો જુગાર જ છે અને બીજા દેશોની જેમ અહીં પણ તેની પાછળ પુષ્કળ પૈસા ખરચાય છે. વળી તેને લીધે ઘોડાના ભાવ છાશવારે વધતા રહે છે. ઘોડાના આરબ વેપારીઓ બરાબર જાણે છે કે રેસ શરૂ થવાના થોડા વખત પહેલાં પોતાના ઘોડા મોં માગ્યા દામે વેચાવાના છે. રેસ કોર્સથી થોડે દૂર આ અરબ વેપારીઓ પોતાના તંબુ તાણે છે. સાથે હોય છે સારા-નરસા ઘોડા, વેચવા માટે. એમના લાંબા લાંબા ઝબ્બા ગંધાતા હોય છે કારણ એ લોકો પોતે નથી રોજ નહાતા કે નથી પોતાના ઝબ્બા રોજ રોજ ધોતા. હા, એ રંગબેરંગી ઝબ્બા પવનમાં ફરફરે ત્યારે મનોરમ દૃષ્ય ખડું થાય છે ખરું. અને હા, ઝભ્ભા ભલે ગમે તે રંગના હોય, એની બોર્ડર તો સોનેરી કે રૂપેરી જ હોવાની.
બહારગામથી મુંબઈ આવનારાઓએ જે સૌથી મોટી મુશ્કેલીનો સામનો કરવો પડે છે તે એ છે કે અહીં હોટેલનો સદંતર અભાવ છે. એટલે ભલે દૂરના હોય, પણ કોક ઓળખીતા-પાળખીતાને શોધી કાઢીને તેને ઘરે જ ધામા નાખવા પડે. હા, વિક્ટોરિયા હોટેલ નામની એક હોટેલ છે ખરી, પણ ફોર્ટ વિસ્તારની એક સૌથી વધુ સાંકડી અને સૌથી વધુ ગંદકીભરી શેરીમાં એ આવેલી છે. અને રાતે તો મચ્છરોનાં ઝુંડનાં ઝુંડ તમારી આસપાસ ઊડવા લાગે. એક સારું સેનેટોરિયમ છે ખરું. તેનાં હવાપાણી પણ મજાનાં છે. પણ તેના રૂમ એટલા નાના છે કે એક કરતાં વધુ માણસનો તેમાં સમાવેશ જ ન થઈ શકે. તે દરિયા કિનારે આવેલું હોવાથી ચોવીસે કલાક શીતળ પવનની લહેરખીઓ આવતી રહે છે. અહીંના દરિયાના રેતાળ કાંઠા પર ચાલવું એ પણ એક લહાવો છે.
તંબુ તાણિયા રે લોલ – એસપ્લનેડ પર
પણ જેમના કોઈ ઓળખીતા-પાળખીતા મુંબઈમાં ન હોય તેઓ શું કરે? તેઓ એસપ્લનેડના મેદાનમાં તંબુ તાણીને તેમાં રહે. આવા તંબુને બે છાપરાં હોય. એક અંદરનું, જાડા કપડાનું બનેલું, અને બીજું બહારનું, બાંબુનું બનેલું, તેના પર નાળિયેરી કે તાડનાં પાંદડાં ઢાંક્યાં હોય. આને કારણે અહીંની અસહ્ય ગરમી અંદર રહેનારા માટે થોડે ઓછી આકરી બને છે. જો કે સાંજ પડે એટલે ઠંડા દરિયાઈ પવનની લહેરખીઓ વાતાવરણને શીતળ અને સહ્ય બનાવે છે.
સેન્ટ થોમસ – અસલ ઈમારત
મુંબઈમાં કુલ ત્રણ મુખ્ય ચર્ચ છે. બે પ્રોટેસ્ટન્ટ અને એક પ્રેસબિટેરિયન. તેમાં પ્રેસબિટેરિયન ચર્ચનું મકાન સરસ અને દેખાવડું છે અને તેનું ઓર્ગન પણ મિઠ્ઠું અને સૂરીલું છે. અને એ વગાડનાર પણ પૂરેપૂરો જાણકાર છે. કોટન ગ્રીન પર આવેલું સેન્ટ થોમસ ચર્ચ, જે હકીકતમાં કેથીડ્રલ છે, તેની ઇમારત ખૂબ જ સુંદર અને સોહામણી છે. એ બંધાયું ત્યારે માથે માત્ર અણિયાળું છાપરું હતું. હવે તે દૂર કરીને સરસ મજાનો ગોથિક ટાવર બંધાઈ રહ્યો છે. તેનું બાંધકામ હજી પૂરું થયું નથી, પણ જેટલું થયું છે તે જોતાં કહી શકાય કે તે ખૂબ જ સુંદર થશે. અહીં રોજ સવારે ૧૧ વાગે સમૂહ પ્રાર્થના – મોર્નિંગ માસ – યોજાય છે. બેઠકો ઉપર મોટા મોટા દેખાવડા પંખા ઝૂલતા હોય છે, અને છતાં અંદર અસહ્ય બફારો થતો હોય છે. જ્યાં પુષ્કળ ગરમી પડે છે તેવા બીજા ઘણા દેશોમાં સવારની પ્રાર્થના સૂર્યોદય વખતે જ રાખવામાં આવે છે. મુંબઈમાં એવું કેમ કરતાં નથી એ સમજાતું નથી.
સમી સાંજના શમિયાણામાં – મલબાર પોઈન્ટ પરથી
મુંબઈના રસ્તાઓ, તેના પરની ઇમારતો, એ ઇમારતો પરનાં સુશોભન, ઠેર ઠેર જોવા મળતાં નાળિયેરીનાં ઝુંડનાં ઝુંડ – આ બધાંમાં સૌથી સુંદર શું એ કહેવું મુશ્કેલ છે. પણ મુંબઈમાં જો કોઈ સૌથી વધુ રમ્ય સ્થળ હોય તો તે છે ‘મલબાર પોઈન્ટ’ તરીકે ઓળખાતી ટેકરી. આ ટેકરીને મથાળે એક બંગલો છે. આ બંગલો મૂળે તો સર જોન માલ્કમે બંધાવેલો અને તેઓ ત્યાં રહેતા. પણ હવે જ્યારે પરળના બંગલામાં ગરમી અસહ્ય બને ત્યારે મુંબઈના ગવર્નર મલબાર પોઈન્ટ પરના અ બંગલામાં રહેવા આવે છે. અહીંથી મુંબઈનું જે દૃષ્ય જોવા મળે છે તેને માટે એક જ શબ્દ બસ થાય : અદ્ભુત! અને તેમાં ય સૂર્યાસ્ત વખતે અહીં ઊભા રહીને જુઓ તો તો તમને એમ જ લાગે કે તમે કોઈ સ્વપ્ન નગરીમાં આવી ચડ્યા છો. સૂર્યનું સોનેરી અને ઝળાંહળાં થતું બિંબ અડધું દરિયાનાં પાણીમાં ડૂબી ગયું છે, દરિયાનાં નીલ પાણીનાં શ્વેત મોજાં ઊછળી રહ્યાં છે, કાંઠા પરનાં નાળિયેરીના વનના કથ્થાઈ અને લીલા રંગો પર સોનેરી રંગનો પુટ લાગી ગયો છે. તેના પછી દેખાય છે શહેરના વાંકાચૂંકા રસ્તાઓ અને તેના પર આવ-જા કરતા માણસો. તો દરિયાનાં પાણી પર નાની મોટી હોડીઓ એક પછી એક કાંઠે આવતી જાય છે અને લંગર નાખીને મોજાં સાથે ઝૂલતી રહે છે. અને દરિયા કાંઠે એકઠા થયેલા પારસીઓ નમનતાઈપૂર્વક આથમતા સૂર્યની પૂજા કરી તેના આશીર્વાદ ઝીલી રહ્યા હોય છે. અને એ જ વખતે કિનારા પરનાં મંદિરોમાં સાંજની આરતીનો ઘંટારવ થાય છે અને મસ્જિદોના મિનારા પરથી આઝાન થતી હોય છે. ત્યારે તો એમ જ થાય કે સમી સાંજના શમિયાણામાં ધીમો ધીમો ધૂપ જલે છે.
સ્વર્ગ પણ આનાથી વધુ સુંદર કઈ રીતે હોઈ શકે?
e.mail : deepakbmehta@gmail.com
xxx xxx xxx
(પ્રગટ : “ગુજરાતી મિડ-ડે”; 06 જાન્યુઆરી 2024)