સાબરમતી આશ્રમ સુરક્ષા અને સ્મારક ટ્રસ્ટના ટ્રસ્ટી મંડળની તા. ૧૩-૮-૧૬ને દિને જે બેઠક મળી તે મારી તેમની સાથે છેલ્લી મિટિંગ જ હશે, એવી મને શું ખબર?! ટ્રસ્ટની બેઠકમાં આશ્રમનાં સ્મારકની સુરક્ષાની તો અધ્યક્ષ તરીકે કાળજી રાખતા પણ તા. ૧૩મીની મિટિંગમાં તેમણે આશ્રમનાં બાળકોની સુરક્ષા અંગે ચિંતા દર્શાવી તે મને ખાસ યાદ રહી ગઈ છે. આશ્રમશાળાનાં બાળકોનો નિવાસ ઉદ્યોગ-મંદિરમાં અને શાળામાં જવા માટે તેમને રસ્તો ઓળંગવો પડે છે તો તેમ ન કરવું પડે તેવી હૉસ્ટેલની વ્યવસ્થા કરવા હમીદભાઈએ સૂચવ્યું.

આશ્રમ ટ્રસ્ટ હેઠળના ગાંધીજીના સમયના ઐતિહાસિક મકાનો ઇમામ મંઝિલ, જમના કુટીર, આનંદ નિવાસ, તોતારામજીની ચાલી વગેરે સાચવવાની અને તેમાં અનુરૂપ પ્રવૃત્તિ થાય તેની ચિંતા મિટિંગોમાં વારંવાર હું તેમને મુખે સાંભળતી. જો કે આ જગ્યાઓ મેં તો હજુ સુધી જોઈ જ નહોતી! તે પછીથી જોઈ આવી. આશ્રમના છાત્રાલયમાં પોતે રહેલા ને, તેથી પોતાનું બાળપણ યાદ આવ્યું હશે! એ આશ્રમમાં સૌ સુખશાંતિમાં રહીને વિકસે તેવી તેમની મનોકામના મિટિંગમાં વારંવાર તરી આવતી.

એ જાણીતા ઝળહળતી કારકિર્દી ધરાવતા ધારાશાસ્ત્રી તો હતા જ. ૧૯૬૯ના કોમી રમખાણમાં તે પોતે પીડાયા હતા પણ જ્યારે અમદાવાદ શાંતિ સમિતિમાં તેમની સક્રિયતા જોઈએ ત્યારે તો માત્ર પરાઈની પીડ જ પોતે જાણતા હોય તેવા ઉમદા માનવ હૃદયનાં જ દર્શન થાય, જેની હું સાક્ષી છું. હું પણ તે શાંતિ સમિતિની સભ્ય હતી જે વારંવાર મળતી રહેતી. હું ત્યારે મજૂર મહાજનના બહેરામપુરાની ચાલીમાં વસતા મિલ કામદારોમાં શાંતિનું કામ કરતી હતી.

પણ તેમની સાથે તો મારો વધુ સંબંધ એક જૂના પાડોશી તરીકેનો. નવી થયેલી પંચશીલ સોસાયટીમાં મોટે ભાગે કૉંગ્રેસીઓનાં રહેઠાણ હતાં. તેમાં આશ્રમમાંથી સાત કુટુંબો જોડાયાં હતાં. અમારું ઘર નંબર ૫, સ્વ. કરીમભાઈ નંબર ૪ અને વહીદભાઈ કુરેશી નંબર ૨૯, તે કુરેશીભાઈના ભાઈ. તેમનાં માતા અમીનાબા લાકડી સાથે બધે તેજીથી ફરતાં ને વાતો કરતાં તે સોસાયટીમાં સૌને બહુ જ ગમતું. ૪ નંબરમાં કરીમભાઈનાં પત્ની આયેશાબહેનને ઘરે રોજ સાંજે આવતાં તેથી મારો તેમની સાથે મેળાપ થતો રહેતો. અને કુરેશીભાઈ મોટર લઈને, ઘણુંખરું જોડે માધવસિંહભાઈ સોલંકી હોય, સાંજે આવતા, મોહનભાઈને (તે પણ આશ્રમનિવાસી) ઘરે બેસીને ત્રણે જણ વાતો કરતા કદાચ મિટિંગો કરતા. ૧૯૬૯ના કોમી રમખાણમાં કેટલાંક કુટુંબોએ અમારી સોસાયટીમાં એકાદ મહિનો નિવાસ કરેલો. ૧૯૭૨માં વહીદભાઈએ પંચશીલનું ઘર છોડ્યું તે પછી કુરેશીભાઈને જોવાનું, મળવાનું સાવ ઓછું  થયું. જે તાજેતરમાં સાબરમતી આશ્રમમાં થયું. તેમના ગાંભીર્ય અને સ્પષ્ટ વિચારોને સચોટ રીતે કહેવાથી પડતો પ્રભાવ અમારી બેઠકોમાં છવાઈ જતો. આથી એ સ્વાતંત્ર્યવીર હમીદભાઈની શ્રદ્ધાંજલિનો ઠરાવ પસાર કરવાનું મારે આવશે તેવું મેં ધાર્યું નહોતું.

સ્વ. નારાયણભાઈ દેસાઈ પાસેથી એક વાર મેં સાંભળેલું કે હમીદભાઈ તેમનાં ‘બાળગોઠિયા’ (નારાયણભાઈનો શબ્દ) હતા. હમીદભાઈ ગૂજરાત વિદ્યાપીઠને મહત્ત્વની કાયદાકીય સલાહ આપતા. એક એવા પેચીદા પ્રશ્નને તેઓએ ખૂબ સલુકાઈથી વિદ્યાપીઠને ઉકેલી આપ્યો હતો. હમીદભાઈની હંમેશાં એક સ્પષ્ટવક્તાની મારી છાપ રહી છે.

“नवजीवनનો અક્ષરદેહ”, ડિસેમ્બર, ૨૦૧૬માંથી સાભાર

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 16 ડિસેમ્બર 2016; પૃ. 18 

Mahatma-Gandhi-and-Spinning-Wheel

LIFE shares the story behind the most famous photo ever made of the pioneer of non-violent civil disobedience.

Few public figures of the 20th century were — and remain — as instantly recognizable to literally billions of people around the globe as Mohandas Karamchand Gandhi (1869 – 1948). Albert Einstein, JFK, Martin Luther King, Jr. — there is a kind of evocative power in the most famous pictures of these men that immediately calls to mind not only the era in which they lived, but the words and deeds that made them so memorable. Gandhi fits neatly into this group of iconic figures, and no single picture has become more closely associated with his life, and his way of life, than Margaret Bourke-White’s 1946 portrait of the civil-disobedience pioneer beside his cherished spinning wheel.

Bourke-White was, of course, one of the century’s most intrepid chroniclers of conflict and strife: her pictures from Buchenwald in 1945, for instance, and from the horrific violence that attended the 1947 partition of India and the creation of Pakistan are among the most powerful of her extraordinary career. But she was also capable of sensitively documenting the quieter — and, in many cases, the more representative — moments from the lives of the great and the powerless, alike. Incredibly, though, her now-famous picture of Gandhi did not appear in the LIFE magazine article for which it was originally shot.

In 1946, during the run-up to the historic 1947 partition — and independence from Great Britain for both India and Pakistan — Bourke-White spent time in India working on a feature, ultimately titled “India’s Leaders,” that would run in the May 27, 1946, issue of LIFE. (See the end of this gallery to view the article, in page spreads, as it appeared in the magazine.) She made hundreds of photographs, including many of Gandhi himself: with his family; at his spinning wheel; at prayer. More than a dozen of her pictures ran in the “Leaders” article in the May ’46 issue. Only two were of Gandhi, and neither of them was the well-known spinning-wheel picture.

In fact, that picture would not appear in LIFE until months later — and even then, it ran as a small image atop an article in June 1946 (left) that focused on Gandhi’s fascination with what the magazine called “nature cures” for the sick.

“At the age of 76,” LIFE wrote, “Mohandas Gandhi has embarked on a new career as a doctor. It is characteristic of the Mahatma that, at this moment when his lifelong crusade for a free India seems to have reached its final crisis, he is taking time out from a busy political life to preach a nature cure. Gandhi has no license to practice, of course, but to ask the Mahatma for such a document would be like requiring President Truman to produce his airplane ticket when he boards [the first presidential airplane, nicknamed] the Sacred Cow.”

It’s worth noting, however, that LIFE did not entirely forget about Bourke-White’s picture after it was first published. In early February 1948, the photograph was given pride of place in a multiple-page tribute to Gandhi published immediately after his assassination. Filling a half-page atop the article, “India Loses Her ‘Great Soul,'” the picture serves as a stirring visual eulogy to the man and his ideals.

In typed notes that accompanied Bourke-White’s film when it was sent from India to LIFE’s New York offices in the spring of 1946, the significance of the simple spinning wheel in the photo is made abundantly clear:

[Gandhi] spins every day for 1 hr. beginning usually at 4. All members of his ashram must spin. He and his followers encourage everyone to spin. Even M. B-W was encouraged to lay [aside] her camera to spin. . . . When I remarked that both photography and spinning were handicrafts, they told me seriously, “The greater of the 2 is spinning.” Spinning is raised to the heights almost of a religion with Gandhi and his followers. The spinning wheel is sort of an Ikon to them. Spinning is a cure all, and is spoken of in terms of the highest poetry.

Of the most famous portrait Bourke-White ever made of Gandhi, meanwhile, the memo to LIFE’s editors simply states: “Gh. [a common shorthand for Gandhi in the notes] reading clippings — spinning wheel in foreground, which he has just finished using. It would be impossible to exaggerate the reverence in which Gh’s ‘own personal spinning wheel’ is held in the ashram.”

Here, LIFE republishes Bourke-White’s great portrait, as well as other images of Gandhi from the same assignment. We’ve also included the page spreads of the “Indian Leaders” article that ran in May 1946.

Courtesy: http://time.com/3639043/gandhi-and-his-spinning-wheel-the-story-behind-an-iconic-photo/?iid=sr-link5

ભારતના આધુનિક ઇતિહાસકાર તરીકે જાણીતા લેખક રામચંદ્ર ગુહા તેમના સંશોધનકાર્ય અર્થે અમદાવાદના સાબરમતી આશ્રમના અભિલેખાગાર(આર્કાઇવ્ઝ)ની મુલાકાતે આવ્યા હતા, તે દરમિયાન તેમની સાથે થયેલી વાતચીતના કેટલાક અંશો અહીં રજૂ કરવામાં આવ્યા છે. આ વાતચીત દરમિયાન લેખક રામચંદ્ર ગુહાએ સાબરમતી આશ્રમના આર્કાઇવ્ઝ અને સાથે કોઈ પણ ક્ષેત્રમાં આર્કાઇવ્ઝનુંશું મહત્ત્વ રહેલું છે, તે વિશે પોતાના વિચારો પ્રગટ કર્યા હતા.

અમદાવાદના સાબરમતી આશ્રમના આર્કાઇવ્ઝ અંગે વાતચીત કરતાં રામચંદ્ર ગુહાએ જણાવ્યું હતું કે હું અહીં લગભગ ત્રીજી અથવા ચોથી વખત મુલાકાત લઈ રહ્યો છું. અહીં આર્કાઇવ્ઝ માટેનું એક અલગ જ બિલ્ડિંગ છે અને ત્યાં કાર્યરત કર્મચારી તેમ જ સંશોધક આરામથી સંશોધનનું કાર્ય કરી શકે તેવી વ્યવસ્થા ઊભી કરવામાં આવી છે. અહીં કાર્ય કરતાં લોકો આર્કાઇવ્ઝ અને પોતાના કાર્ય અંગે માહિતગાર છે અને સાથે મદદગાર પણ છે. મારા સંશોધનના કાર્ય માટે મને ત્રિદીપભાઈ અને કિન્નરીબહેન તરફથી ખૂબ જ મદદ મળી રહી છે. સાબરમતી આશ્રમના આર્કાઇવ્ઝનું આ નવું બિલ્ડિંગ ખૂબ જ સરસ છે અને મને લાગે છે કે ભવિષ્યમાં અહીં ગાંધીજી અને તેમની સાથે સંલગ્ન વિવિધ સ્વરૂપની સામગ્રી તેમ જ ડૉક્યુમેન્ટ્સમાં વધારો થતો રહેશે. મહાત્મા ગાંધી અને તેમની સાથે જોડાયેલ તેમ જ કાર્ય કરી ચૂકેલા લોકો અને તેમના પરિવારોના પેપર્સ અને સામગ્રી અહીં લાવી શકાય તેમ છે. આ સિવાય ભવિષ્યમાં તીનમૂર્તિ  (The Nehru Memorial Museum & Library (NMML))ની પણ કેટલીક સામગ્રીનો અહીં સમાવેશ થઇ શકે તેમ છે. મેં મહાત્મા ગાંધી સાથે જોડાયેલા દેશ-વિદેશના આર્કાઇવ્ઝની મુલાકાત લીધી છે,¹ તેમાં માહિતી અને ડૉક્યુમેન્ટ્સના સંદર્ભમાં તીનમૂર્તિ અને સાબરમતી આશ્રમની આર્કાઇવ્ઝ મને શ્રેષ્ઠ લાગે છે. મહાત્મા ગાંધી વિષય આધારિત સંશોધન કરવા માટે પણ આ બંને જગ્યાઓ શ્રેષ્ઠ છે.

જો કોઈએ આર્કાઇવ્ઝ ચલાવવી હોય, તો તે માટે કઈ મુખ્ય બાબતોનું ધ્યાન રાખવું જોઈએ તે અંગે રામચંદ્ર ગુહાએ જણાવ્યું હતું કે સૌપ્રથમ તો જે ક્ષેત્ર અથવા વિષયનું આર્કાઇવ્ઝ હોય, તે માટેની જાણકારી હોવી ખૂબ જ જરૂરી છે અને બીજું પ્રતિબદ્ધતા હોવી અગત્યની છે, કારણ કે તમારી પાસે આર્કાઇવ્ઝમાં જે કોઈ ચીજવસ્તુઓ છે, તે ખૂબ જ મૂલ્યવાન છે અને ત્યાં કાર્યરત વ્યક્તિ પણ ઇતિહાસ સાથે સંકળાયેલ હોય છે, માટે આર્કાઇવ્ઝમાં કાર્ય કરવું એ માત્ર કોઈ નોકરી નથી પણ તેથી વિશેષ છે. સૌથી અગત્યનું આર્કાઇવ્ઝ તો એ જ છે કે જેમાં માહિતી ઉપલબ્ધ હોય, તે કાર્યક્ષમ હોય અને સાથે તેમાં જે કોઈ પણ ઐતિહાસિક માહિતી રજૂ કરવામાં આવે છે, તે અંગે તે માહિતગાર હોય.

કોઈ પણ ક્ષેત્રમાં આર્કાઇવ્ઝની અગત્યતા વિશે વાત કરતા રામચંદ્ર ગુહાએ જણાવ્યું હતું કે જે-તે ક્ષેત્રના આર્કાઇવ્ઝમાં તેના રેકૉડ્ર્સ, લેખિત તેમ જ ઑડિયો-વિઝ્યુઅલ અને અન્ય ડૉક્યુમેન્ટ્સની જાળવણી અને સાથે તેનું ડિજિટાઇઝેશન કરવું આજના સમયમાં જરૂરી છે. તે અંગેનું ઉદાહરણ આપતાં તેઓ જણાવે છે કે ક્રિકેટના વિષયમાં તેના રેકોર્ડસ અંગેની પૂરતી જાણકારી હજુ પણ ઉપલબ્ધ જ નથી, માટે રાષ્ટ્રીય નેતાઓ સિવાય પણ અન્ય વિષય જેવા કે ક્રિકેટ, કળા, બિઝનેસ અને અન્ય તમામ ક્ષેત્રમાં આર્કાઇવ્ઝનું હોવું એ ખૂબ જ અગત્યનું છે. આર્કાઇવ્ઝમાં માત્ર પેપર્સ અને ડૉક્યુમેન્ટ્સ હોવા ઉપરાંત ભૌતિક ચીજવસ્તુઓ હોવી પણ જરૂરી છે. જેમ કે મહાત્મા ગાંધી સાથે સંલગ્ન આર્કાઇવ્ઝમાં જો ચરખો પણ રાખવામાં આવ્યો હોય તો તેનું પણ મૂલ્ય રહેલું છે. જેમ વધુમાં વધુ આર્કાઇવ્ઝની રચના થતી રહેશે, તે રીતે લોકોને પણ ભવિષ્યમાં તેનો લાભ મળતો જ રહેશે.

1. હાલ હું બૅંગલુરુ શહેરમાં રહું છું કે જ્યાંનું વાતાવરણ સરસ છે, ત્યાં સરસ ગાર્ડન્સ પણ આવેલા છે, એક ક્રિકેટ-સ્ટેડિયમ પણ છે અને સાથે દેશનો સૌથી સારો સેકન્ડ હેન્ડ બૂકસ્ટોર પણ આવેલો છે, પરંતુ આ શહેરમાં કોઈ ચોક્કસ આર્કાઇવ્ઝની વ્યવસ્થા નથી. એટલે હું મારા કાર્ય માટે ચોક્કસ સમયના અંતરે અન્ય શહેરની મુલાકાત લઉં છું અને મારી જાત સાથે જૂના પત્રો તેમ જ મૅન્યુિસ્ક્રપ્ટ્સમાં લીન થઈ જાઉં છું. મેં ભારતમાં સંશોધનના કાર્ય માટે અત્યાર સુધી દિલ્હી, દેહરાદુન, નૈનિતાલ, લખનઉ, મુંબઈ, પૂના, અમદાવાદ અને ચેન્નાઈના આર્કાઇવ્ઝની મુલાકાત લીધેલી છે. મોટા ભાગના ઇતિહાસકારોનું માનવું છે કે તેઓને લખવાના કાર્ય કરતાં સંશોધનના કાર્યમાં વધારે મજા આવે છે. આક્રાઇવ્ઝમાં ઉપલબ્ધ ડૉક્યુમેન્ટ્સ આધારિત કાર્ય કરવામાં એક પ્રકારનો રોમાંચ રહેલો છે અને એવા ડૉક્યુમેન્ટ્સ જે વર્ષોથી સચવાયેલા હોય અને જે અગાઉ ક્યારે ય કોઈએ જોયા પણ ના હોય તેવું કાર્ય માત્ર આર્કાઇવ્ઝ થકી જ શક્ય બની શકે છે.

(19 ડિસેમ્બર, 2015ના રોજ હિન્દસ્તાન ટાઇમ્સમાં પ્રકાશિત એક લેખમાં આક્રાઇવ્ઝ અંગે તેમની નોંધ)

E-mail : nbhavsar1990@gmail.com

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 16 નવેમ્બર 2016; પૃ. 17