ભેલાણ
ગામમાં ઓછું ને ખેતરમાં ઝાઝું રહેતો જુવાન
મધરાતે ખખડાટ થયો ને જાગ્યો,
પછી
તો આવ્યા વાડ તૂટવાના અવાજો.
એણે જે માચડા પર સૂતો હતો,
એના પર ઊભા થઈ
ઊંઘરેટી આંખે નીચે જોયું.
આખે આખાં ખેતરમાં
જાણે તગતગતા અંગાર દોડતા હતા.
આંખો ચોળીને ઉપર જોયું
તો
તારા ત્યાં જ હતા જ્યાં હોવા જોઈએ,
ત્યાં તો
કાનમાં ધગધગતું સીસું રેડાતું હોય
એમ સંભળાયા હિંસક હુંકાર
નાકમાં પ્રવેશી દેહમાં કંપારી વછૂટે
એવી પશુઓની દુર્ગંધ
સહેજ વધુ આંખ પહોળી કરી જોયું
તો દેખાયાં કદાવર પશુઓનાં ધણ
અને સાક્ષાત્ થયું ભેલાણ.
કડડભૂસ થતા જમીનદોસ્ત થયા
જટાજૂટ વડવાઈવાળા વડલા.
ગીધ મૃત પશુનાં આંતરડાં ઉતરડે
એમ તડાતડ થતી
પશુઓનાં શિંગડે ભેરવાઈ
માટી સોતી ઊખડતી હતી વડવાઈ.
હિંસક જડબાંમાં
ભચડભચડ કરતા ભચડાતા હતા
આકાશ સામે અપેક્ષાથી જોતા કુમળા છોડ.
જે જોયું હતું
તે બધું
મુલાયમ કૂંપળ ફૂટેલી ક્યારીઓમાં
ઊંડે સુધી ભોંકાઈ ગયેલી ખરીઓનાં નિશાન જેમ
કોતરાઈને સદા રહેવાનું હતું અંદર.
પણ
અત્યારે તો
એનો માંચડો તૂટે
એ પહેલાં ભાગવાનું હતું.
જવાનું હતું ખેતરની બહાર,
કેમ કે
નહીંતર એને ભરખી જવાનું હતું
આ ભેલાણ.
ફળિયાના ખાટલામાં બેઠા-બેઠા
અંધકારમાં તાકતા છોકરાને
ચારપાંચ પ્રતાપી જણ
ને બે-ત્રણ હિંમતવાન સ્ત્રીઓ
જોઈ રહી હતી.
‘શું દેખ્યું ભાઈ,
આજકાલ સારા દિવસો નથી ચાલતા
આંતરે દા’ડે
સીમમાંથી મળે છે
છોડિયુંનાં પીંખાયેલાં શબ.
છેવાડાનો વાસ તો
ભીંતે લટકેલાં ઢોલનાં ચામડાંની જેમ
હવાથી ય ધ્રૂજવા લાગે છે
તડકો તો ચામડી બાળે એટલો વધતો જાય છે,
પણ
જાણે હવામાં આંજણ ઘોળાતું હોય,
એમ ગાઢ થતું જાય છે અંધારું.
ભજનિકો ભજન નથી ગાતા,
ભવાયા રમતા નથી ભવાઈ,
રાવણહથ્થાવાળા ય આવતા નથી આણી કોર
કવિઓ ઊંધી કલમ પકડી
મન ખોતરતા હોય એમ
ખોતરતા રહે છે કોરા કાગળ
આવામાં
તું
કિયા બાપનો દાટેલો લાડવો કાઢવા
પડ્યો-પાથર્યો રહે છે ખેતરમાં?
બોલ તો ખરો
શું દેખ્યું?’
‘ભઅ ભઅ
ભેલાણ …
આપણા
ખેતરમાં ભેલાણ’.
આપણા ખેતરમાં!
ભેલાણ!
એ તો સરકારી અભયારણ્યનું,
કોઈક રડ્યું-ખડ્યું
ઘૂડખર ઘૂસી આવ્યું હશે
કે પછી ઘોડું-ગધાડું ખૂંટ કે ખચ્ચર
કાં તો તેં ભાળ્યો હશે કો’ક તાંત્રિક અઘોરી કે ….
‘ના ભા,
ભેલાણ જ છે.
અનેક તગતગતી આંખે
દોડતું હતું આપણા ખેતરમાં
ચાર-પાંચ વિદૂષક
ચટાપટાવાળાં ચળકતાં લૂગડાં પે’રી
લાંબાં-લાંબા અટ્ટહાસ્ય કરી
ચાડિયા સામે નાચતા હતા
ને’ એક વડો વિદૂષકે ય ઊભો હતો
સરકારમાં હોય છે એવો.
પીઠ પાછળ ભોંકાતી છરી જેવા હાસ્યવાળો
પેલા દબાણ હટાવવા આવે ત્યારે
એમની ભેગો એમના ઉપરી જેવો હોય છે એવો.
ભા
શું આપણે
કર્યું છે
સરકારની જમીન પર દબાણ?
તો પછી
શાને થયું
આ ભેલાણ ?’
ગામવાળાના ગળે ઊતરતી નહોતી વાત
ને કેમની ઊતરે
એમણે તો રાખ્યા હતા
રખોપિયા
પેઢી-દર-પેઢીથી
ઊંચા-ઊંચા ઘોડા પર બેસી
દબદબાભેર ગામમાં નીકળતા,
ખભે લટકતી હોય
રુસ્તમ પારસીએ દીધેલી બેનાળી બંદૂક
માથે હોય
ગામનાં મહાજનોએ બંધાવેલા
રેશમી લાલ સાફા,
દેહ પર શોભતા હોય,
ડામર દરજીએ સીવેલાં અચકન-બ્રિચીસ
ને પગમાં હોય ભૂરા મોચીએ બનાવેલા
ચામડાંના ચમકતા કાળા હોલ બૂટ
ચહેરા પર નીતરતી હોય,
પેઢી-દર-પેઢીથી કમાવેલી ખુમારી
ગામવાળાએ યાદ કર્યા રખોપિયા
એટલે
યુવાનના મનની ક્યારીમાં કોતરાયેલી
કેટલીક ખરીઓ
ફરી સળવળી
ને
એ બોલ્યો –
‘એ રખોપિયાને
જોયા
સગી આ બે આંખે
પેલા વડા વિદૂષકનો
હાથ મિલાવી સત્કાર કરતા
પછી ઊભા રહી ગયા.
આપણા ખેતર તરફ પૂંઠ કરી.
ઊંચા-ઊંચા ઘોડા પર
અંધારામાં
કૂસ કૂસ કરી ફૂંકતા હોકલી
એના તિખારામાં
મેં એમને બરાબર જોયા.
કે’ તા હો તો નામે કહું
હવે બીજું શું સાંભળવું છે તમારે?’
જુવાન આંખેદેખ્યું કહેતો હતો
પણ
ગામવાળાને ગળે નહોતું ઊતરતું
તેં વાનપ્રસ્થાશ્રમમાં ચાલ્યા ગયેલા
અનુભવી જ્ઞાની ભગત
ચીપિયો પછાડતા પડમાં પ્રવેશી બોલ્યા
‘પૂર્વજોનું કર્યું ધૂળ કરવા બેઠા છો?
ભૂલી ગયા કે
આ ખેતર તો આપણું જ હતું પહેલેથી
ને તો ય ખાત્રી માટે સરકાર પાસેથી
તાંબાના પતરે લખાવીને
લીધું હતું ઉમાશંકર જોશીએ
માની લો ને છોકરાની વાત
કે
થયું છે ભલાણ.
બે-પાંચ જણાં
ઊભાં થયાં
બાંયો ચડાવી
આખા પરગણા સામે મૂક્યો
એક લીટીનો પ્રસ્તાવ
‘આપણા ખેતરમાં નહીં સાંખીએ ભેલાણ.’
આમ તો અમારા પરગણામાં
કક્કા-બારાખડી જેવી એકતા
વચ્ચે-વચ્ચે હોય થોડી કોરી જગા
સહુ ભેગા થઈ ઉત્સવો ઉજવે
એમાં સારા સારાનો
ને
ભૂંડા ભૂંડાનો ભાગ ભજવે
કેટલાક આગળ પડતા લોકો
પિરસણિયા થઈને
પહેલાં પોતે મોટા લાડુ લઈ લે.
કેટલાક કાયમ એમની પાછળ-પાછળ રહે
ને લાડુડીથી મન મનાવી લે.
કેટલાકનો તો પાટલો જ ન મંડાય.
નાયક આવે
તો ભોજક રિસાય
મહેતા સમુંસૂતરું ચાલે,
તો જોશી ઠરડાય.
પાઠક કહે હું છું
પણ
પે’લા ત્રિવેદીને લાવો.
ત્રિવેદી કે’ શુકલને બોલાવો,
શુકલ કે, સોની મારો સાથી,
સોની કહે હું કહું એની કરો બાદબાકી.
આમ, લડતાં-ઝગડતાં
સહુએ બધું ય ભેગા થઈને કરેલું
પણ
ક્યારે ય સંગઠિત થઈને યુદ્ધ નહોતું લડેલું.
ઇતિહાસ જોયા કરે સહુની સામે
સહુ વિચારે કોણ ચડશે સમયના ચાકડે
અને
ત્યાં નિર્ભીકતાથી
ખુલ્લેઆમ
ચાલે ભેલાણ.
અહીં મને-કમને
કેટલાકે
એ વાત પણ ધ્યાને લીધી
કે
બીજાને ભરોસે રહેવા કરતાં
આપણે જ રક્ષવું જોઈતું હતું આપણું ખેતર.
હમણાં-હમણાંથી
સામાન્ય થઈ પડી હતી
બાવાઓની આવ-જા.
ફકીરો ય લોબાનના ધૂપ સાથે આવતા હતા
કૅમિકલના વેપારીઓ
લીલાં-ભૂરાં પાણી
છોડતા હતા આપણા ખેતરમાં.
સરકારને પણ રસ હતો
આપણા ઊભા પાકનો વીમો પકવવામાં
ઊંધે રવાડે ચડેલા
કફેની ભાગિયાઓ
ખેતર ગીરવે મૂકી.
હાથે મોગરાના ગજરા બાંધી
માણવા માંગતા હતા નગરનું રાત્રિજીવન
પાંચે પાપ
ભેગાં થયાં હતાં ખેતર સામે
ને
ઉપરથી ખુટ્ટલ જીવડ્યા હતા રખોપિયા –
કેટલાક વિચારતા હતા
શું
આ કારણોને લઈને જ
અંતે પરિણામસ્વરૂપે થયું હશે
આ ભેલાણ.
હવે આમ તો
ભેલાણના જવાબમાં ભાંઠાવારી જ કરવાની હોય,
પણ
બે-એક ભણેલાને
ચાર-પાંચ કાયદાના જાણકારોએ
ઊભા રાખી દીધા
કોરટની લાંબી લાઇનમાં
ને’
પણે
આરામથી ચાલતું રહ્યું ભેલાણ.
કેટલાક કહે :
અમારી દૂઝણી ગા વિયાંવાના ટાણે
આ શું મચાવી છે બુમરાણ?
શેઢકડાં દૂધની બરી ખાવા દો,
બરફી-પેંડા થાવા દો
પાઘડી-પટોળાં પેરવા દો,
મેળાવડામાં મહાલવા દો,
શિરપાવ મળે તે મળવા દો,
તાલ-તાશીરા થાવા દો,
અત્યારે જ શું કામ
આ ભેલાણની બૂમાબૂમ માંડી છે
એ તો પેલા ય થાતું’તું
અત્યારે ય થાય છે
ને
ભવિષમાં ય થાતું રે’શે.
અમારા અગ્રતાક્રમે
ક્યાં ય નથી ભેલાણ.
રોટલો નાંખો
ને’
તાવડી ફસકી પડે
એવું થયું ઘડી-બે-ઘડી.
કીકીમાં
પડી તિરાડો,
પરગણામાં તડા,
રાનીપશુ જેવું
પેંધી ગયું ભેલાણ,
કાંક તો બોલો
હોવ અહીં
અને
દેખાવ ત્યાં
એવા ચતુર વડીલ.
વડીલ
ઊંચી-ઊંચી અટારીએ ઊભા-ઊભા
ઊંચે-ઊંચે આભમાં જોતા-જોતા
આઘે આઘેના નિશાન તાકતાં-તાકતાં,
ગુલીવર લિલિપુટોને સંબોધે એમ બોલ્યાઃ
‘અહીંથી મને દૂરદૂરનું દેખાય છે,
આપણા ક્ષેત્રમાં
ફરકે છે શાંતિની આણ.
માણસનું ચામડું
માણસના પગમાં
ખાસડું બનીને આવે,
તો ય
આપણે જાળવીએ છીએ સંયમ.
કોઈક રડ્યું-ખડ્યું
ઘૂડખર
ભાગ્યવશ
આવી ચડ્યું હોય આપણાં ખેતરમાં
તો
એવુંં માનોને
કે
કંઈક આવ્યું છે ને
ગયું તો નથીને
આપણી તો રીત છે
પૂછો મારી ભેગું ફરતા જોશી યોગેશને,
કોઈ કહે
કે
વાઈરસ આવ્યા છે
તોપણ
આપણે જવાબમાં એમ કહીએ
કે
સાચવીને મૂકી રાખો કામ લાગશે’,
વડીલ
આ સંબોધન સાથે
અટારીએથી સૂરજની જેમ આથમ્યા
ને હમણાં-હમણાં ઊગેલા
અનેક તારાઓ ખરી ગયા
આકાશમાં પણ જાણે,
અંધકારે કર્યું હતું ભેલાણ.
સહુનાં મન
ખેડાતા ખેતરની માટીની જેમ
ઉપરતળે થતાં હતાં
ઊભા મોલ લૂંટાયા એ તો ઠીક
પણ
બાળી મુકાયાં હતાં બીજ
કોશ, ધોરિયા ને પાળો તૂટી ગયાં હતાં
પણ સાથોસાથ
કૂવા ધસી ગયા હતા જમીનમાં
ખેતર પર કબજો જમાવી બેઠું હતું ભેલાણ
ને’
સહુ વિચારતા હતા
કે લડવાનું છે આપણે
ભલેને રખોપિયા ઊંચા-ઊંચા ઘોડે
ઊંધા બેસી હોકલી ફૂંક્યા કરે
અને આપણે બની જઈએ
માટલાના માથાવાળા ચાડિયા.
ભલેને આ વેંતવેંતના વિદૂષકો
વાંસવાંસ ઊંચા સિંહાસને ચડી
સોનાના છત્ર તળે બેસે
ને’
આપણે ધોમ તડકે
અડવાણે પગ રઝળવું પડે
પણ
લડીશુ આપણે દિનમાન ન બદલાય ત્યાં સુધી
અને અંતે
ઇતિહાસના પાને જ જવાનું છે
આ ભેલાણ.
તા.ઃ ૪-૯-૨૦૧૬
E-mail : pjagjivandas@gmail.com
સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 01 અૉક્ટોબર 2016; પૃ. 10, 11 અને 12
