ભોપાલની સંસ્થા ભારત-ભવનના સ્થાપક જગદીશ સ્વામીનાથન્, આદિવાસી કલાનો અભ્યાસ કરવા મધ્ય પ્રદેશના દિન્દોરી જિલ્લાના પાટણગઢની મુલાકાતે આવ્યા હતા. ત્યાંથી ૨૦ કિલોમિટર દૂર આવેલા ગઢસરાઈ ગામમાં તેમણે એક ૧૬ વર્ષના યુવાન જાંગડ શ્યામને છાણ અને માટીના ગારાથી લીંપેલ દીવાલ પર ચાકથી ચિત્ર કરતો જોયો. અને એમની ખોજ પૂરી થઈ. તેમણે આ યુવાનને ભોપાલ લાવીને થોડીક વિશેષ તાલીમ આપી. પછી તેને ભારત ભવનના પ્રવેશ પાસેની દીવાલને સુશોભિત કરવાનું કામ સોંપ્યું. અને આ અદ્દભુત રચનાએ આકાર લીધો.
ત્યાર બાદ તો શ્યામનો સૂર્ય સોળ કળાએ ખીલી ઊઠ્યો. બહુ ટૂંકા ગાળામાં તેની ગોંડ કળાની જાણ આખા વિશ્વમાં પહોંચી ગઈ.
જાંગડ શ્યામ (૧૯૬૨ – ૨૦૦૧)
એક ગામના મકાન પર ગોંડ કળા
કરોળિયાના જાળાને કેન્દ્રમાં રાખીને તેણે કેન્વાસ પર બનાવેલ એક ચિત્ર તેના અવસાન બાદ $ ૩૧,૨૫૦/-માં વેચાયું હતું.
ભારત ભવનમાં કામ શરૂ કર્યા બાદ પાંચ જ વર્ષમાં તેને મધ્ય પ્રદેશનો શિખર-સન્માન એવોર્ડ એનાયત થયો હતો. મધ્ય પ્રદેશની વિધાનસભામાં પણ તેના દીવાલ ચિત્રો મોજૂદ છે. તેણે વિશ્વના ઘણા દેશોની મુલાકાત લીધી હતી, અને તેનાં અઢળક ચિત્રો કલાસંગ્રહકારો અને મ્યુઝિયમોમાં મોજૂદ છે.
ભોપાલમાં તે સ્વામીનાથન્ની નજીક જ, પતરાંના એક ઝૂંપડામાં રહેતો હતો. આખા જીવન દરમિયાન તેમની દોરવણી અને સાથ તેને મળતાં રહ્યાં હતાં. પણ પછાત જાતિના હોવાના કારણે તેને સામાજિક મોભો કદી પ્રાપ્ત થયો ન હતો. તેનાં ચિત્રો ખાસ વેચાતાં ન હતાં. આ કારણે તે હમ્મેશ તંગીમાં જ રહેતો. અદ્દભુત આંગળીઓનો આ સ્વામી કમભાગ્યે નાણાં કમાવાની કળામાં કદી માહેર થઈ શક્યો ન હતો.
૨૦૦૧ની સાલમાં જાપાનના તોકામાચી રાજ્યના નિલગતા ખાતે આવેલા મિથીલા મ્યુઝિયમમાં વિશેષ કેળવણી મેળવવા તે ગયો હતો. ફીનાં નાણાં ન હોવાના અને બીજા કોઈક અજ્ઞાત કારણસર કમનસીબે તેણે આત્મહત્યા કરી અને તેના અદ્દભુત જીવનનો અંત આવી ગયો. પણ તેની શૈલી અને કળા જાંગડ કલામ તરીકે ચિરંજીવી બની ગયાં છે.
તેની થોડી કલા કૃતિઓ –
સંદર્ભ –
https://www.mptourism.com/gond-painting-and-the-story-of-jangarh-singh-shyam.html
https://www.indianmasterpainters.com/artist_des.php?detl=113
e.mail : surpad2017@gmail.com
