ઓમર શરીફને જે સફળતા મળી તેના પરથી બહુ બધા લોકોને એમ લાગ્યું હતું કે દિલીપકુમારે આ રોલનો ઇન્કાર કરીને મોટી ભૂલ કરી હતી. દિલીપકુમારને ય આ ભૂલ લાગતી હશે પણ ક્યારે ય કબૂલ નથી કર્યું.
1982માં રિચાર્ડ એટનબરોએ ગાંધીજીનું બાયોપિક બનાવ્યું તે પહેલાં 1960માં ડેવિડ લીન નામના બીજા એક બ્રિટિશ ફિલ્મમેકરે ગાંધીની કથાને ફિલ્મ પડદે લાવવા વિચાર કર્યો હતો. એમાં અલેક ગિનીસ નામનો એક્ટર ગાંધીની ભૂમિકા કરવાનો હતો. ડેવિડ લીન આના માટે ભારત આવેલા અને પ્રધાનમંત્રી નહેરુને પણ મળેલા. ઇન્દિરા ગાંધી ત્યારે યુવાન હતાં અને ત્રણે જણ પ્રધાનમંત્રી નિવાસસ્થાનના બગીચામાં બેસીને કેરી ખાતાં હતાં, એવું લીને એક ઇન્ટરવ્યૂમાં કહેલું.
અધવચ્ચે ડેવિડ લીનનો રસ ઊડી ગયો અને ગાંધી ફિલ્મ અટકી પડી (જે એટનબરોએ પાછળથી પૂરી કરી). ડેવિડ લીન આકરો અને અઘરો ફિલ્મસર્જક હતો. મોટાભાગના કલાકારો લીનથી સો ગજ દૂરી રાખતા હતા. ટ્રેવોર હોવાર્ડ નામના બ્રિટિશ એક્ટરે કહેલું કે, ‘ડેવિડ લીને જો ગાંધી ફિલ્મ પૂરી કરવી હોત તો કેથરીન હેપબર્ને (મશહૂર હોલિવૂડ અદાકારા) મહાત્મા બનવું પડ્યું હોત કારણ કે એ એકલી જ લીન સાથે બોલતી હતી.’ ડેવિડ લીનને ગાંધી નહીં બનાવવાનો બહુ અફસોસ થયેલો અને એ અફસોસનું વેર વાળવા 1962માં લોરેન્સ ઓફ અરેબિયા નામની ફિલ્મ એટલા ઝનૂનથી બનાવી કે અંગ્રેજી ફિલ્મોના ઇતિહાસમાં એ આજે ય એક અત્યંત મહાન અને પ્રભાવશાળી ફિલ્મ ગણાય છે.
આ ફિલ્મમાં પીટર એ ટૂલે નામના બ્રિટિશ એક્ટર આરબ વિદ્રોહને દબાવી દેનાર બ્રિટિશ મિલિટરી ઓફિસર થોમસ એડવર્ડ લોરેન્સની ભૂમિકા કરેલી. આ લોરેન્સ અરેબિયન ઉપદ્વીપમાં એના અરબ સાથીદાર શરીફ અલી સાથે મળીને મિલિટરી ઓપરેશન પાર પાડે છે. શરીફ અલીની ભૂમિકા ઇજિપ્શિયન એક્ટર ઓમર શરીફના ભાગે ગયેલી. ઓમરની આ પહેલી જ અંગ્રેજી ફિલ્મ અને એની ધૂંઆધાર સફળતાએ ઓમરને ઇન્ટરનેશનલ સ્ટાર બનાવી દીધેલો.
આ ઓમર શરીફનું ગયા સપ્તાહે 10 જુલાઈના રોજ 83 વર્ષની વયે કેરોની હોસ્પિટલમાં અવસાન થઈ ગયું. એક સાહસ કથા ફિલ્મી પરદે કેવી હોય એ ડેવિડ લીને લોરેન્સ ઓફ અરેબિયા મારફતે સાબિત કરી દીધેલું અને એના પછી આવેલા જ્યોર્જ લુકાસ (સ્ટાર્સ વોર અને ઇન્ડિયાના જોન્સ) સામ પેકીન્પ (ધ વાઇલ્ડ બન્સ), માર્ટિન સ્કોરસેસ (ટેક્સિ ડ્રાઇવર અને રેજીંગ બુલ), રીડલી સ્કોટ (બ્લેડ રનર અને ગ્લેડીયેટર) અને સ્ટીવન સ્પીલબર્ગ (એક્ટ્રા ટેરેસ્ટિયલ અને જુરાસિક પાર્ક) જેવા ફિલ્મ નિર્દેશકોએ ફિલ્મની ભવ્યતા કેવી હોય એ લોરેન્સ ઓફ અરેબિયામાંથી શીખ્યા હતા. ઓમર શરીફની પહેચાન આ લોરેન્સ ઓફ અરેબિયાથી થઈ અને એ પહેચાનની પ્રેમમાં તબદીલી થઈ ત્રીજા જ વર્ષે આવેલી ડેવિડ લીની જ ‘ડો. ઝીવાગો’ ફિલ્મથી. રશિયન સાહિત્યકાર બોરીસ પાસ્તરનાકે સ્ટાલિનની સરમુખત્યારશાહી નીચે દબાયેલા રશિયન સમાજની પીડાને વાચા આપવા યુરી ઝીવાગો નામના એક ડોક્ટર અને કવિના પાત્રની આસપાસ ‘ડો. ઝીવાગો’ નામની મહાનવલ લખી હતી. જે રશિયન શાસકોની સખ્તાઈના કારણે ઇટલીમાં પ્રગટ થયેલી અને પાસ્તરનાકને સાહિત્યનું નોબેલ પારિતોષિક પણ અપાવેલું.
ઓમર શરીફ હટ્ટોકટ્ટો, ઊંચો, હેન્ડસમ એક્ટર હતો. અમુક પ્રકારનાં ઐતિહાસિક પાત્ર માટે ઓમર એકદમ ફિટ હતો. દાખલા તરીકે લોરેન્સ ઓફ અરબિયા માટે ઓમરનો સ્ક્રીન શોટ લેવાનો હતો ત્યારે ડેવિડ લીને ઓમરને ઇજિપ્તથી લાવવા માટે પ્લેન મોકલેલું. ઓમરને લઈને પ્લેન અરેબિયાના રણમાં ઊતર્યું ત્યારે એના દરવાજા બહાર જ ડેવિડ લીન ઊભેલા. ઓમર શરીફ બહાર આવ્યો ત્યારે કશું ય બોલ્યા વગર ડેવિડ લીને એની આજુબાજુ ચક્કર લગાવીને ઓમર શરીફની હાઇટ-બોડી, સાઇડ એન્ગલ, ફેસ એન્ગલ અને ચહેરો માપી લીધેલો. ઓમરે શરીફ અલી અને ડો. ઝીવાગોનો રોલ એટલો અદ્દભુત રીતે નિભાવેલો કે એક પછી એક આવા દમદાર રોલ આવતા ગયેલા. ‘ચે’માં એ અર્જેટિનિયન ક્રાંતિકારી અર્નેસ્ટો ચે ગુવેરા બનેલો તો ‘માર્કો ધ મેગ્ની ફિસન્ટ’માં ઇટાલીન પ્રવાસી માર્કો પોલો બનેલો. ચંગીઝ ખાનમાં એ મોંગોલ સેનાપતિ હતો તો મેકેનાઝ ગોલ્ડમાં મેક્સિકન ગેંગ લીડર હતો.
એક સશક્ત એક્ટર અને પુરુષ તરીકે ઓમર શરીફની ખ્યાતિ એટલી જબરદસ્ત હતી કે એને એક જ સપ્તાહમાં 3000 જેટલી લગ્નની દરખાસ્તો મળેલી. શરીફે પાછળથી કહેલું, ‘સ્ત્રીઓ સાથે મેં અમુક સાહસો કર્યાં છે પણ કોઈ મહાન પ્રેમકહાની નથી. મારો એક માત્ર પ્રેમ મારી પત્ની સાથે જ હતો.’ આ પત્ની એટલે ઇજિપ્શિયન સિનેમાની હોટેસ્ટ સ્ટાર ફતેન હમામા જેણે પહેલીવાર પરદા પર નવાસવા એક્ટર ઓમર શરીફને કિસ કરી ત્યારે ખબર ન હતી કે એ જ એનો ભાવિ પતિ બનશે. 20 વર્ષની શાદી પછી બંને વચ્ચે તલાક થઈ ગયા. હમામ ફરીથી પરણીને ઘરેલુ જિંદગીમાં ખોવાઈ ગઈ. શરીફે આખી જિંદગી એકલા જ ગુજારી. ઓમર શરીફની આ કહાનીમાં આપણા માટે એક નામ અગત્યનું છે : મુહમ્મદ યુસુફ ખાન ઉર્ફે દિલીપકુમાર. ઉપર આપણે જે કંઈ વાંચ્યું એવું અને કદાચ એનાથી ય વધુ આપણે આપણા આ યુસુફકુમાર માટે વાંચતા હોત તો જો એમણે લોરેન્સ ઓફ અરેબિયાનો રોલ ઠુકરાવ્યો ન હોત. યસ, ભારત અને ભારતીય સંસ્કૃિતથી પ્રભાવિત ડેવિડ લીન લોરેન્સના શરીફ અલીની ભૂમિકામાં દિલીપકુમારને લેવા માગતા હતા પણ દિલીપે ઓફર ઠુકરાવી એટલે એ રોલ ઓમર શરીફના ખોળામાં જઈને પડ્યો.
એક્ટરો એક યા બીજા કારણોસર અમુક ફિલ્મો કરી ના શકે એ બહુ સ્વભાવિક છે પણ એવી ફિલ્મો ભાગ્યે જ હોય છે જેનો ઇન્કાર પણ ઐતિહાસિક બની જાય. દિલીપકુમારનો આ એક એવો ઇન્કાર છે જે દુનિયાને (અને કદાચ એમને ખુદને) કાયમ માટે યાદ રહ્યો છે. લોરેન્સ ઓફ અરેબિયામાં મશહૂર કોમેડિયન આઈ. એસ. જોહર પણ હતો. ‘રેમીનીસેન્સેસ’ (સંસ્મરણો) નામની આત્મકથામાં એક્ટર ચંદ્ર શેખર લખે છે, ‘આજના એક્ટરો જે હોલિવૂડ પાછળ દોડી રહ્યા છે તેની સરખામણીમાં દિલીપ સા’બે ત્યારે લીનની લોરેન્સ ઓફ અરેબિયા ઠુકરાવી દીધી હતી. એમને ભારતીય એક્ટર હોવાનું અભિમાન હતું.’
ભારતીય એક્ટર હોવાના અભિમાનમાં દિલીપકુમારે ફિલ્મનો ઇન્કાર કર્યો હતો? એવું કહેવાય છે કે દિલીપકુમારને લોરેન્સ ઓફ અરેબિયામાં શરીફ અલીનો રોલ સેકન્ડ લીડ લાગ્યો હતો. (પહેલો લીડ રોલ લોરેન્સનો હતો) એમને એવું લાગેલું કે અંગ્રેજી સ્ટાર કાસ્ટના ઝમેલામાં એ ખોવાઈ જશે.
દિલીપકુમારે આ વાતનો કોઈ ખુલાસો કર્યો નથી. પરંતુ ઓમર શરીફને જે સફળતા મળી તેના પરથી બહુ બધા લોકોને એમ લાગ્યું હતું કે દિલીપકુમારે આ રોલનો ઇન્કાર કરીને મોટી ભૂલ કરી હતી. દિલીપકુમારને ય આ ભૂલ લાગતી હશે પણ ક્યારે ય કબૂલ નથી કર્યું. દિલીપના ચાહકો આને યુસુફ સા’બની મહાનતા અને રાષ્ટ્રપ્રેમ ગણે છે. હકીકત એ છે કે દિલીપકુમાર લીડ રોલ નહીં મળવાના ખોટા વહેમમાં રહી ગયા. દિલીપ ત્યારે એક મોટા એક્ટર હતા અને એમને હતું કે હોલિવૂડવાળાએ પણ એવી જ કોઈક ઓફર કરવી જોઈએ.
ઓમર શરીફ ત્યારે ઇજિપ્શિયન ફિલ્મોમાં ખાસ્સો જામેલો એક્ટર હતો. લોરેન્સની ચકાચોંધ સફળતા પછી એને ય ખબર પડેલી કે આ રોલ દિલીપકુમારે ઠુકરાવ્યો હતો. કેમ ઠુકરાવ્યો હતો? એ તો ઓમર શરીફને ય ખબર નહોતી પડી. ડેવિડ લીનને એવા એક્ટરની જરૂર હતી જે સારો એક્ટર તો હોય સાથે અંગ્રેજી સારું બોલતો હોય અને ઇતિહાસ સમાજશાસ્ત્રનું જ્ઞાન હોય. ડેવિડ લીનને એવા એક્ટરો સાથે ફાવતું ન હતું જે પોતાને સ્ટાર સમજતા હોય. કદાચ દિલીપકુમારને ડેવિડ લીને જ નાપસંદ કર્યા હોય એવું ય બને. ઓમર શરીફે એક ઇન્ટરવ્યૂમાં કહેલું કે, ‘ડેવિડ લીનને એની ફિલ્મ અને એનાં પાત્રોમાં જ રસ હતો. એને ફિલ્મ સ્ટારમાં રસ ન હતો. મને એણે કહેલું કે એને અંગ્રેજી બોલી શકે તેવા અારબ એક્ટરની જરૂર છે. હું કૈરોની અંગ્રેજી સ્કૂલમાં ભણેલો એટલે એને રસ પડ્યો. એને જે ગમતા એક્ટર હતા એમાંથી હું એક હતો.’
ડેવિડ લીને પણ ઓમર શરીફને ‘બ્રિલિયન્ટ પર્સન’ (બ્રિલિયન્ટ એક્ટર નહીં) ગણાવેલો. કદાચ શરીફ પણ લીનની જેમ નો-નોનસેન્સ હતો. લોરેન્સ ઓફ અરેબિયાનાં 50 વર્ષ થયાં તે નિમિત્તે એક મહિલા પત્રકારે શરીફનો ઇન્ટરવ્યૂ કરેલો. એમાં એણે કહેલું, ‘ફિલ્મ તો સારી હતી પણ મારું કામકાજ બરાબર ન હતું. મને ત્યારે થયેલું ત્રણ કલાક અને 40 મિનિટની ફિલ્મમાં ખાલી રણ જ હોય અને કોઈ છોકરી ન હોય એને જોવા કોણ જાય!’ આપણા ટ્રેજેડી કિંગ, રોમેન્ટિક સ્ટાર દિલીપકુમારે કદાચ આ કારણસર પણ ફિલ્મ ઠુકરાવી હોય. દિલીપકુમારે આ ફિલ્મ ના કરી એનાથી આપણને ઓમર શરીફ મળ્યો એ સારું થયું કે યુસુફભાઈ વિશ્વસ્તરે ન ગયા તે ખોટું થયું? જવાબ અઘરો છે.
e.mail : rj.goswami007@gmail.com
http://www.divyabhaskar.co.in/news/MAG-breaking-news-by-raj-goswami-in-sunday-bhaskar-5057920-NOR.html
