રવીન્દ્ર પારેખ

રાજકીય પક્ષો ને વિપક્ષો માટે સામસામે બાંયો ચડાવવા સિવાય કોઈ કામ જ રહ્યું ન હોય એમ સૌ સંસદમાં અને સંસદની બહાર વર્તે છે. એન.ડી.એ.ની સરકાર તાજી જ શરૂ થઈ, ત્યારે 25 જૂન, 1975ને દિવસે પૂર્વ વડા પ્રધાન ઇન્દિરા ગાંધીએ ઇમરજન્સી લાગુ કરેલી, તે ઘટનાને વડા પ્રધાન નરેન્દ્ર મોદીએ ને પછી રાષ્ટ્રપતિ દ્રૌપદી મુર્મુએ યાદ કરેલી. એની અસરો ઓસરે તે પહેલાં તેને વધુ યાદ રાખવા ને રખાવવા વડા પ્રધાને દર વર્ષે 25 જૂનને ‘સંવિધાન હત્યા દિવસ’ તરીકે ઉજવવાનું ઠરાવ્યું છે. એ માટે ગૃહ મંત્રાલયે 11 જુલાઈએ રાજપત્ર જાહેર કર્યો છે. આ દિવસ ઉજવવાનું એટલે નક્કી થયું કે કટોકટી પછી તત્કાલીન સરકારે સત્તાનો દુરુપયોગ કરીને લોકોને રંજાડયા હતા. પ્રજાને લોકશાહીમાં અતૂટ વિશ્વાસ છે, એટલે સત્તાના દુરુપયોગનો ભોગ બનેલા લોકોને શ્રદ્ધાંજલિ આપી શકાય તે માટે 25 જૂનને ‘બંધારણ હત્યા દિવસ’ તરીકે ઉજવવાનું સરકારે જાહેર કર્યું છે.

કેન્દ્રીય ગૃહ મંત્રી અમિત શાહે એ યાદ અપાવ્યું કે પૂર્વ વડા પ્રધાન ઇન્દિરા ગાંધીએ આપખુદી માનસિકતાને લીધે કટોકટી જાહેર કરીને લાખો લોકોને, કોઈ કેસ ચલાવ્યા વગર જ સીધા સળિયા પાછળ ધકેલી દીધા હતા. વળી મીડિયાનો અવાજ પણ દબાવી દેવાયો હતો. આ કટોકટી 21 મહિના રહી હતી. બંધારણીય હત્યા દિવસ એ કાળાં કરતૂતોને યાદ કરાવશે ને એવા સમયમાં પણ લોકોનાં યોગદાનને યાદ કરાશે ને એ સુનિશ્ચિત કરાશે કે ભવિષ્યમાં કોઈ સત્તાનો દુરુપયોગ ન કરી શકે કે તાનાશાહીને પ્રોત્સાહિત ન કરે. એ અંગેની પ્રતિબદ્ધતા જાહેર કરવામાં આવી હોવા છતાં સરકારનો હેતુ કાઁગ્રેસને કઠેરામાં ઊભી કરીને પ્રાયશ્ચિત કરાવવાનો છે. એ સાથે જ કાઁગ્રેસમાં વિશ્વાસ ધરાવતા સહયોગી દળોને અસ્વસ્થ કરવાનો પણ છે, કારણ રા.જ.દ., સ.પા., ઝારખંડ મુક્તિ મોરચા જેવા ઘણા પક્ષોના નેતાઓ કટોકટી વખતે જેલમાં ધકેલાયા હતા. એ નેતાઓને કટોકટી યાદ અપાવીને એ યાદ અપાવવાનો હેતુ પણ છે કે જેણે જુલમ ગુજાર્યો હતો, એના જ ખોળે બેસવા જેવું તો નથી થયુંને?

દેખીતું છે કે કાઁગ્રેસને આ બધું ન ગમે. એણે પણ પલટવાર કરવામાં કૈં બાકી રાખ્યું નથી. કાઁગ્રેસ અધ્યક્ષ ખડગેએ વડા પ્રધાનને રોકડું પરખાવ્યું છે કે સંવિધાન હત્યા દિવસ જાહેર તો કર્યો છે, પણ તમારી સરકાર તો છેલ્લાં 10 વર્ષથી રોજ જ સંવિધાનની હત્યા કરી રહી છે. દેશના ગરીબો, વંચિતોનું આત્મસન્માન દાવ પર લગાવ્યું છે. સંવિધાનની વાતો તમને શોભતી નથી. ભા.જ.પ. અને સંઘ તો સંવિધાનને ભોગે મનુસ્મૃતિ દાખલ કરવા માંગે છે. ‘બંધારણ’ સાથે ‘હત્યા’ શબ્દ વાપરીને ભા.જ.પે. આંબેડકરનું પણ અપમાન કર્યું છે. વાત એકલા ખડગેથી તો ક્યારે ય પૂરી થતી નથી, સાથે અન્ય નેતાઓ પણ જોડાય જ છે. કાઁગ્રેસના મહામંત્રી જયરામ રમેશે એવી પ્રતિક્રિયા આપી કે સંવિધાન હત્યા દિવસ વડા પ્રધાનનો સમાચારોમાં રહેવાનો નુસખો માત્ર છે. તાજેતરમાં લોકોએ ચૂંટણીમાં જે રીતે વડા પ્રધાનને રાજકીય અને નૈતિક હાર આપી તો 4 જૂનને ‘મોદી મુક્તિ દિવસ’ તરીકે ઉજવશે? એ જ રીતે 8 નવેમ્બરે નોટબંધી લાગુ કરેલી તે દિવસને લોકોએ ‘આજીવિકા હત્યા દિવસ’ તરીકે ઉજવવો જોઈએ. એ સાથે જ અન્ય કાઁગ્રેસી નેતાઓએ પણ બંધારણ હત્યા દિવસની આકરી ટીકા કરી છે.

એક બાબત બહુ સ્પષ્ટ છે કે કટોકટી કોઈ પણ રીતે આવકાર્ય કે બચાવ યોગ્ય ઘટના નથી, નથી ને નથી જ ! એ સમયના કેટલાક કાઁગ્રેસી નેતાઓએ પણ તેનો વિરોધ કરેલો. 1975ની એ ઘટનાને અત્યારે યાદ કરવાનો કોઈ અર્થ ખરો? જો ભા.જ.પ. સ્વતંત્ર રીતે સરકાર બનાવી શકે એવી બહુમતીમાં હોત, તો ‘બંધારણ હત્યા દિવસ’ સુધી વિચારવાનું તેને બન્યું હોત, ખરું? ભા.જ.પે. એટલું સમજી લેવાની જરૂર છે કે જેટલું કાઁગ્રેસને નજરમાં રાખીને વિચારાય છે, એટલી કાઁગ્રેસ વધુ મજબૂત બનતી આવે છે. તાજેતરમાં આવેલ પેટા ચૂંટણીનાં પરિણામો પણ એ જ સૂચવે છે કે ભા.જ.પે. અયોધ્યા જ નહીં, બદ્રીનાથ પણ ગુમાવ્યું છે. 7 રાજ્યોની 13 સીટોમાંથી ભા.જ.પ.ને બે જ મળી છે તે સૂચક છે.

એન.ડી.એ.ની આ વખતની સરકાર કાઁગ્રેસને સંભળાવવામાંથી જ ઊંચી નથી આવતી. ભા.જ.પ. અને કાઁગ્રેસ વચ્ચે જાણે ટેબલ ટેનિસ ચાલે છે. અહીંથી ભા.જ.પ. સ્ટ્રોક મારે છે તો સામેથી કાઁગ્રેસ જવાબ આપે છે. રાજકારણ આવી નબળી ટેબલ ટેનિસથી આગળ જતું જ નથી, તો સવાલ થાય કે કોઈ રચનાત્મક કામ સરકારે કે વિપક્ષે કરવાના રહે છે કે આમ આરોપો-પ્રત્યારોપોમાં જ ટર્મ પૂરી કરવાની છે? ભા.જ.પ.ના જ કેન્દ્રીય મંત્રી નીતિન ગડકરીએ બહુ માર્મિક રીતે કહ્યું છે કે 2014માં કાઁગ્રેસની ભૂલોને કારણે તેણે જવું પડ્યું. આપણે પણ કાઁગ્રેસે કરી એ જ ભૂલો કરવાની હોય તો એનામાં ને આપણામાં ફરક શો રહે છે? નથી લાગતું કે કાઁગ્રેસની ટીકા કરવાથી વિશેષ કોઈ એજન્ડા સરકાર પાસે રહ્યો હોય !

એની સામે મોંઘવારી, બેકારીના પ્રશ્નો વકરતા જ જાય છે ને એ જાણે કે સરકારનું કામ જ ન હોય એમ સરકાર એનાથી સાવ અલિપ્ત રહીને જ વર્તે છે. આ બરાબર નથી. રાજકીય પક્ષો પોતાના રોટલા શેકવામાં એટલા મશગૂલ છે કે સામાન્ય માણસો રોટલા શેકી નથી શકતા એ તરફ કોઈનું ધ્યાન જ જતું નથી. બેકારી, મોંઘવારીને કારણે થતી આત્મહત્યાને નજરઅંદાજ કરવાનું કોઈ પણ સરકારને પરવડવું ન જોઈએ. મોંઘવારી અંગેના તાજા જ જાહેર થયેલા આંકડાઓ જોઈએ તો લોકજીવન કેવું ભીંસમાં મુકાયું છે એનો ખ્યાલ આવશે. ગયા જૂન દરમિયાન શાકભાજી અને અન્ય ખાદ્ય પદાર્થોના ભાવ આસમાને જતાં રિટેલ ફુગાવો 5.08 ટકાએ પહોંચ્યો છે, જે છેલ્લા ચાર મહિનામાં સૌથી વધુ છે. ગયા જાન્યુઆરી મહિનાથી કન્ઝ્યુમર પ્રાઇસ ઇંડેક્સ (CPI) નીચલા સ્તરે હતો, તેમાં જૂનમાં ઉછાળ આવ્યો છે. સરકારે રિઝર્વ બેન્કને CPI ફુગાવો 2 ટકાના માર્જિન સાથે 4 ટકા રાખવાનો નિર્દેશ કર્યો છે, પણ શાકભાજીમાં 29.32 ટકા અને કઠોળમાં 16.07 ટકા ફુગાવો નોંધાયો હોય તો એ કેટલું શક્ય છે, તે તો સમય જ કહેશે. હકીકત એ છે કે જુલાઈ દરમિયાન કાંદા, બટાકા અને ટામેટાના ભાવ વધે જ છે ને હજી વધે એમ લાગે છે, ત્યારે રિટેલ મોંઘવારી દર 5 ટકાથી પણ વધે એમ છે. એ સ્થિતિમાં મોંઘવારી દર 4 ટકા પર લાવવાનું RBI માટે માથાનો દુખાવો બને એમ છે.

આ વધતા ભાવોને કારણે સાધારણ માણસ મોંઘી શાકભાજી લઈ લે એટલાથી પતતું નથી, એ કોઈ હોટેલમાં જાય તો ત્યાં પણ વધુ ભાવ ચૂકવીને તેણે તો ખંખેરાવાનું જ થાય છે. બારમી જૂને 33 રૂપિયે કિલો મળતાં ટામેટાં, બારમી જુલાઈએ 65 રૂપિયે વેચાયાં છે. આમાં વરસાદ પણ ભાગ ભજવે છે. માલ માર્કેટમાં ન પહોંચતાં શાકભાજીની અછત ઊભી થાય છે ને એને લીધે ભાવ વધે છે. કેટલાક ગઠિયાઓ માલ સંઘરી રાખે છે ને અછત ઊભી થવા દે છે ને વધુ ભાવ મેળવવા મોડેથી માલ બજારમાં મૂકે છે. આ બોજ પણ સાધારણ માણસને માથે જ પડે છે. એ જ રીતે બટાકા, કાંદા પણ સાધારણ માણસને તો વેતરતાં જ રહ્યાં છે ને બાકી, હોય તેમ હોટેલો પણ તે પ્રમાણે ભાવ વધારે છે ને તેનો બોજ ગ્રાહક પર જ પડે છે. સામાન્ય રીતે ત્રીસના કિલો વેચાતાં ટામેટાં નેવું રૂપિયે દિલ્હીમાં વેચાયાં છે ને કોઈ પગાર 300 ટકાની ઝડપે વધતો નથી એ હકીકત છે. એવે વખતે સાધારણ માણસની ચામડી છોલાતી જ રહે છે, તે દેશની તમામ સરકારોને દેખાવું જોઈએ, પણ કમભાગ્યે એ તરફ સરકારો ન જોવા ટેવાયેલી છે. પછી લોકો નથી જોતાં તો અયોધ્યા, બદ્રીનાથ ગુમાવવાનું થાય છે. સરકારે ભૂતકાળના ભ્રમમાં રહેવા જેવું નથી. લોકોને ઓછા આંકવાનું કોઈ પણ સરકારને ભારે પડી શકે એ રીતે લોકોની કોઠાસૂઝ અત્યારે સક્રિય છે. કોઈ પણ સરકાર લોકોની અવગણના કરવાથી સફળ થાય એ શક્ય જ નથી ને આટલી અનુભવી સરકાર એ ન સમજે એ સમજાય એવું નથી.

એટલું છે કે જે સરકાર સમજતી નથી એને પછી પ્રજા સમજાવી દે છે …

000

e.mail : ravindra21111946@gmail.com

પ્રગટ : ‘આજકાલ’ નામક લેખકની કટાર, “ધબકાર”, 15 જુલાઈ 2024

૮ 

સ્થાપના પછીના છ એક મહિનામાં જ ‘ગુજરાતી સભા’એ બે મોટી આફતોનો સામનો કરવો પડ્યો. અમેરિકામાં ચાલતા આંતર વિગ્રહને કારણે ત્યાંથી મળતો કપાસ બંધ થયો એટલે બ્રિટનની મિલો હિન્દુસ્તાનથી મોટે પાયે કપાસ મગાવવા લાગી હતી. પરિણામે આ દેશમાં કપાસના ભાવ અસાધારણ રીતે ઊંચા ગયા, નિકાસમાં પુષ્કળ વધારો થયો. શેર બજારમાં અભૂતપૂર્વ તેજી આવી. નિકાસકારોની અને શેર બજારના સટોડિયાઓની જરૂરિયાતને પહોંચી વળવા અનેક નવી બેન્કો રાતોરાત ફૂટી નીકળી. પણ પછી અમેરિકન આંતર વિગ્રહનો પ્રમાણમાં અણધાર્યો અંત આવ્યો. કપાસની નિકાસ અટકી ગઈ. કપાસના ભાવ બેસી ગયા. શેર બજાર તળિયે જઈ બેઠું. કેટલીયે બેન્કો રાતોરાત ફડચામાં ગઈ. દેશમાં, અને ખાસ કરીને પશ્ચિમ ભારતમાં આર્થિક મંદી ફરી વળી. અગાઉ જ્યારે બજારમાં તેજી હતી ત્યારે વેપારીઓએ અને ઉદ્યોગપતિઓએ ‘ગુજરાતી સભા’ને કુલ ૩૭,૫૦૦ રૂપિયાનાં દાન આપવાનાં વચન આપ્યાં હતાં. પણ મંદીનું મોજું ફરી વળ્યું તે પછી તેમાંથી માત્ર પાંચ સો રૂપિયા ખરેખર ભરાયા હતા. વચન પ્રમાણે ૫૦૦ રૂપિયા આપનાર એક માત્ર વ્યક્તિ હતી ગોકુળદાસ તેજપાલ. દેશી રાજ્યોએ પણ બધું મળીને ૨૮,૨૦૦ રૂપિયા આપવાનાં વચનો આપ્યાં હતાં. તેને બદલે કુલ ૨૬,૨૫૦ રૂપિયા તેમની પાસેથી મળ્યા હતા. પરિણામે આરંભથી જ સભાને આર્થિક મુશ્કેલીનો સામનો કરવો પડ્યો.

શેર મેનીઆનો બીજો ભોગ બન્યા દલપતરામ. ફાર્બસ મુંબઈ આવ્યા ત્યારે દલપતરામને પોતાની સાથે મુંબઈ ન લાવ્યા, પણ અમદાવાદ રહી ‘ગુજરાત વર્નાક્યુલર સોસાયટી’ માટે કામ કરવા તેમણે દલપતરામને સમજાવ્યા હતા. થોડો વખત દલપતરામે એ કામ કર્યું પણ ખરું. પણ પછી શેર બજારની તેજીમાં રાતોરાત તવંગર થઇ જવાની લાલચ જાગી. તેઓ એક વખત ફાર્બસને મળવા મુંબઈ આવ્યા ત્યારે આ અંગે ફાર્બસે તેમને ચેતવ્યા પણ હતા. પણ બીજાઓની તો ઠીક, ખુદ ફાર્બસની સલાહની અવગણના કરીને દલપતરામે સોસાયટીની નોકરી છોડી દીધી અને શેર બજારમાં ઝંપલાવ્યું. શરૂઆતમાં ૧,૧૦૦ રૂપિયા કમાયા એટલે અમદાવાદમાં બંગલો બંધાવવાનું શરૂ કર્યું. પણ પછી થોડા વખતમાં શેર બજાર ભાંગ્યું ત્યારે દલપતરામે પોતાની બધી મૂડી ગુમાવી દીધી. બેન્કમાંથી લીધેલી લોનના હપ્તા ન ચૂકવી શક્યા એટલે સેન્ટ્રલ બેન્કે તેમના બંગલા પર ટાંચ મારી. આવકનું બીજું કોઈ સાધન તો હતું નહિ. હવે દલપતરામ માટે એક માત્ર આશાનું કિરણ હતું ફાર્બસ. એટલે દલપતરામ મુંબઈ આવ્યા. પણ તે વખતે ફાર્બસ માંદગીને બિછાને પડ્યા હતા. ડોક્ટરોએ તેમને સંપૂર્ણ આરામ લેવા કહ્યું હતું. છતાં તેઓ દલપતરામને મળ્યા. દલપતરામે કહ્યું કે મને અત્યારે ઓછામાં ઓછા ત્રણ હજાર રૂપિયાની તાતી જરૂર છે. તો જ મારો બંગલો બચી શકે તેમ છે. ફાર્બસે પોતે તે જ વખતે એક હજાર રૂપિયા રોકડા આપ્યા. પણ દલપતરામ કહે કે બાકીના બે હજાર રૂપિયા ઊભા કરવાની મારામાં ત્રેવડ નથી. ત્યારે ફાર્બસે કહ્યું કે આવતી કાલે મને ફરી મળવા આવજો. તેમના ગયા પછી ફાર્બસે કેટલાક સખી દાતાઓનો સંપર્ક કર્યો. પ્રેમચંદ રાયચંદે ૬૦૦ રૂપિયા આપ્યા, મંગળદાસ નથુભાઈએ ૪૦૦ આપ્યા, વિનાયક જગન્નાથે ૧૫૦ આપ્યા, કરસનદાસ માધવદાસે ૧૦૦ આપ્યા, ઠક્કર કરસનજી નારણજી અને રતનજી શામજી અંજારવાળાએ ૧૫૦ આપ્યા, અને વિનાયક વાસુદેવે ૧૦૦ રૂપિયા આપ્યા. આમ કુલ ૧૫૦૦ રૂપિયા એકઠા થયા. બાકીના ૫૦૦ ક્યાંથી ઊભા કરવા? સ્થાનિક રીત રિવાજોથી ફાર્બસ સારી પેઠે માહિતગાર હતા, એટલે તેમણે ઠક્કર હંસરાજ કરમશી સાથે વાત કરી. દલપતરામ એક સો કવિતા લખીને તમને અર્પણ કરશે, પણ તેના મહેનતાણાના ૫૦૦ રૂપિયા અત્યારે જ આગોતરા આપી દો. તેમણે પૈસા આપ્યા. પછીથી ‘હંસકાવ્ય શતક’ નામનો સંગ્રહ દલપતરામે હંસરાજ શેઠને અર્પણ કર્યો. બીજે દિવસે દલપતરામ મળવા આવ્યા ત્યારે ફાર્બસે તેમના હાથમાં ૨૦૦૦ રૂપિયા મૂક્યા. આ ઉપરાંત સેન્ટ્રલ બેન્કના ડિરેક્ટર ખરશેદજી નસરવાનજી કામાજી સાથે પણ ફાર્બસે વાત કરી હતી અને ત્રણ હજાર રૂપિયાની ચૂકવણી સામે દલપતરામને તેમનો બંગલો પાછો આપવા સમજાવ્યા હતા. દલપતરામે ‘ગુજરાત વર્નાક્યુલર સોસાયટી’માંથી રાજીનામું આપ્યું તે પછી તેમની જગ્યાએ વ્રજલાલ શાસ્ત્રીની નિમણૂક થઇ હતી. દલપતરામે કહ્યું નહોતું, પણ ફાર્બસે સામે ચાલીને સોસાયટીના સેક્રેટરી કર્ટિસને પત્ર લખીને દલપતરામને નોકરીમાં પાછા લેવા વિનંતી કરી. અલબત્ત, તેમણે એમ પણ લખ્યું હતું કે વ્રજલાલ શાસ્ત્રીની નોકરીને આથી આંચ ન આવવી જોઈએ. બંને સાથે મળીને સોસાયટીનાં ઘણાં કામ પાર પાડી શકશે એમ પણ ફાર્બસે લખ્યું. પછી છેલ્લે ઉમેર્યું કે જો સોસાયટીને આ રીતે બે જણનો પગાર પોસાય તેમ ન હોય તો દલપતરામનો પગાર દર મહિને હું આપીશ. દલપતરામની મદદથી ફાર્બસે ઘણી હસ્તપ્રતો ભેગી કરી હતી. છેલ્લી મુલાકાતને દિવસે આ બધી હસ્તપ્રતો ફાર્બસે તેમને આપી દીધી અને કહ્યું કે બને તો આમાંની થોડી તો છપાવીને પ્રગટ કરજો. ૧૮૬૫ના ઓગસ્ટના ત્રીજા અઠવાડિયામાં દલપતરામ મુંબઈથી અમદાવાદ આવ્યા. તેમને ખબર નહોતી કે ફાર્બસ સાથેની આ તેમની છેલ્લી મુલાકાત હતી.

ફાર્બસની મદદથી દલપતરામ આર્થિક મુશ્કેલીમાંથી તો બહાર આવ્યા, પણ તે પછીનો આઘાત જીરવવાનું એમને માટે ઘણું મુશ્કેલ બન્યું. ૧૮૬૪ના ઉનાળામાં બોમ્બે હાઈ કોર્ટના સાથી ન્યાયાધીશોએ ફાર્બસને કહ્યું હતું કે તમારી તબિયતમાં કશીક ગરબડ હોય તેમ લાગે છે. થોડા વખત પછી તેમને મગજનો રોગ હોવાનું નિદાન તબીબોએ કર્યું. છેલ્લાં વીસેક વર્ષથી ફાર્બસ સતત કામ કરતા આવ્યા હતા – આ દેશના ટાઢ-તડકાની પરવા કર્યા વિના, તેનું આ પરિણામ હતું એમ કહેવાય છે. તેમની બીમારી વધી જતાં ડોક્ટરોએ તેમને હવાફેર માટે પૂના જવાની સલાહ આપી. પણ ત્યાં ગયા પછી તો તેમની તબિયત વધુ ઝડપથી બગડી અને ૧૮૬૫ના ઓગસ્ટની ૩૧મી તારીખે માત્ર ૪૩ વર્ષની ઉંમરે ફાર્બસનું પૂનામાં અવસાન થયું.

એ વખતે કેપ્ટન કર્ટિસ પૂનામાં હતા. તેઓ ફાર્બસ અને દલપતરામ વચ્ચેના ઘનિષ્ટ સંબંધથી પૂરા વાકેફ હતા. એટલે તેમણે એક પત્ર લખી દલપતરામને ફાર્બસના અવસાનના સમાચાર પૂનાથી અમદાવાદ જણાવ્યા. પત્રમાં તેમણે લખ્યું હતું :

“ખૂબ જ ખેદ સાથે તમને જણાવવાનું કે જસ્ટિસ ફાર્બસનું પૂનામાં ૩૧મી ઓગસ્ટે અવસાન થયું છે. તેમને પહેલી સપ્ટેમ્બરે દફનાવવામાં આવ્યા હતા. ગવર્નર સર બાર્ટલ ફ્રેરે, બોમ્બે પ્રેસિડેન્સીના કમાન્ડર ઇન ચીફ તથા બીજા ઘણા તેમની અંતિમ ક્રિયા વખતે હાજર હતા.”૧૧

પૂનામાં આવેલું ૧૯મી સદીમાં વપરાતું બ્રિટીશ કબ્રસ્તાન

મકરંદ મહેતાએ તેમના ‘દલપતરામ અને એલેક્ઝાન્ડર ફાર્બસ : ૧૯મા સૈકાની વિરલ મૈત્રી પર દૃષ્ટિપાત’ નામના તેમના લેખમાં આ અંગે લખ્યું છે : “પછી તો કવિ ખૂબ રોયા, કકળ્યા. એમના મિત્રના અવસાનથી જે વિલાપ કર્યો છે તે તો ભલભલા કઠણ હૈયાને પણ પીગળાવી નાખે તેવો છે. કવિ ફાર્બસની અંતિમ ક્રિયામાં જોડાવા, પોતાના મિત્રનો મૃત દેહ જોવા મુંબઈ ગયા અને ત્યાં તે સમયના ગવર્નર સર બાર્ટલ ફ્રિઅર વગેરે સાથે સ્મશાનયાત્રામાં જોડાયા.” (ઇતિહાસ, સમાજ અને સાહિત્યમાં ગુજરાત, પા. ૯૧, ૨૦૦૮) અગાઉ આ લેખ ફાર્બસે જ સ્થાપેલી ‘ફાર્બસ ગુજરાતી સભા’ના “ત્રિમાસિક”ના ઓક્ટોબર-ડિસેમ્બર ૧૯૬૮ના અંકમાં છપાયો હતો. ત્યારે તેમાં લેખક તરીકે મકરંદ મહેતા ઉપરાંત શિરીન મહેતાનું નામ પણ છાપ્યું હતું. હવે પહેલી વાત એ કે ફાર્બસનું અવસાન મુંબઈમાં નહિ, પૂનામાં થયું હતું અને અને બીજે જ દિવસે અંતિમ સંસ્કાર પણ પૂનામાં થયા હતા. કર્ટિસનો દલપતરામ પરનો કાગળ ફાર્બસના અંતિમ સંસ્કાર થઇ ગયા પછી લખાયો છે. તો પછી તે મળ્યા પછી  દલપતરામ ફાર્બસના અંતિમ સંસ્કારમાં ભાગ લેવા માટે કઈ રીતે હાજર રહી શકે? પોતાની વાતના સમર્થનમાં લેખકોએ દલપતરામની ‘બુદ્ધિપ્રકાશ’માં પ્રગટ થયેલી લેખમાળાનો હવાલો આપ્યો છે. પણ ત્યાં જે વાત છે તે કર્ટિસે પોતાના પત્રમાં દલપતરામને જે લખેલું તેનો કામચલાઉ અનુવાદ છે. એ વાત દલપતરામે અવતરણ ચિહ્નો વગર મૂકી છે એટલે કદાચ ગેરસમજ થઇ છે કે દલપતરામ અંતિમ સંસ્કારમાં હાજર રહ્યા હતા. દલપતરામે આ લેખમાળામાં ફાર્બસના અવસાન અંગે જે લખ્યું છે તે જરા વિગતથી જોઈએ. “પૂનાથી મેહેરબાન કર્ટિસસાહેબનો પત્ર મારા ઉપર આવ્યો, તેના બીડાની કોરો કાળી હતી. તે જોતાં જ મારા અંતઃકરણમાં ધાશકો પડ્યો અને નકી જાણ્યું કે એવા જ સમાચાર હશે. પછી તે બીડો ફોડીને મેં પત્ર વાંચ્યો, તો સાહેબે ઘણી દીલગીરી જણાવીને એવી મતલબ લખી હતી કે તા. ૩૧ અગષ્ટ સન ૧૮૬૫ને રોજ આનરએબલ એ.કે. ફારબસસાહેબે દેહ મુક્યો. અને તા. ૧ સપટેંબરને રોજ તેના કલેવરને ભૂમિ પ્રવેશિત કર્યું છે. તે ક્રિયા સમે મુંબઈના મેહેરબાન ગવરનર સર બારટલ ફ્રિયર સાહેબ તથા કમાન્ડર ઇન ચીફ સાહેબ વગેરે સઉ સાહેબલોકો તે જગ્યાએ પધાર્યા હતા, અને હું પણ ત્યાં ગયો હતો.” (મધુસૂદન પારેખ સંપાદિત દલપત ગ્રંથાવલી, ભાગ ૫, પા. ૫૦૯.) અહીં ‘હું પણ ત્યાં ગયો હતો’ એમ લખ્યું છે તે ‘હું’ તે કર્ટિસ, દલપતરામ નહિ. આગળ જતાં દલપતરામ લખે છે : “ફારબસ સાહેબના મિત્ર મેહેરબાન ન્યુટનસાહેબ થાણામાં હતા, ત્યાં છોકરાંછૈયાંને લઈને મઢમસાહેબ ગયાં. પછી મેં મઢમસાહેબને એક પત્ર મોકલ્યો … એવા સંકટમાં મઢમસાહેબ પત્રનો ઉત્તર લખે, એવી મને આશા નહોતી, તેથી મેં ઉત્તર માગ્યો નહોતો. તથાપિ તેઓ એવી વખતમાં પણ મારા પત્રનો ઉત્તર મોકલ્યા વિના રહ્યા નહિ.” દલપતરામ ફાર્બસના અંતિમ સંસ્કારમાં ગયા હોય તો ત્યારે તેમનાં પત્નીને મળ્યા જ હોય, અને તો પછી દલપતરામ તેમને પત્ર શા માટે લખે? કવિ નાનાલાલ પણ આટલું જ લખે છે : “સોસાયટીની ઓફિસમાંથી ઘેર જઈને કવીશ્વરે પોતાના પરમ મિત્રનું, જેમ કોઈ સ્વગૌત્રી સગો ગુજરી જાય તેમ, સ્નાન કર્યું ને બાર માસ શોક પાળ્યો.” (‘કવીશ્વર દલપતરામ’, ભાગ ૨, ઉત્તરાર્ધ) દલપતરામ ફાર્બસના અંતિમ સંસ્કારમાં હાજર રહ્યા હતા એવું નાનાલાલ જણાવતા નથી.

ફાર્બસના વસિયતનામા અંગેની નોંધ

ફાર્બસના અવસાન પછી તેમનું વસિયતનામું લંડનની રજિસ્ટ્રીમાં પત્ની અને પુત્રોએ ૧૮૬૯ના જુલાઈની ૨૪મી તારીખે રજીસ્ટર કરાવ્યું હતું. આ અંગેની નોંધમાં વસિયતનામામાંની કુલ મિલકત એક સો પાઉન્ડ કરતાં ઓછી હોવાનું જણાવ્યું છે. એ જમાનામાં પણ આ રકમ ઘણી નાની ગણાય.

e.mail : deepakbmehta@hotmail.com

રમેશ ઓઝા

લોકસભાની ચૂંટણીમાં અયોધ્યાની બેઠક બી.જે.પી.એ ગુમાવી એ જોઇને મોઢું છૂપાવવા માટે બી.જે.પી. અને હિન્દુત્વવાદીઓ પાસે જગ્યા નહોતી બચી. એ બેઠક સમાજવાદી પક્ષના અવધેશ કુમાર નામના દલિત ઉમેદવારે ૫૪,૫૬૭ મતની સરસાઈથી જીતી હતી. યાદ રહે, એ બેઠક દલિત ઉમેદવારો માટેની આરક્ષિત નહોતી, જનરલ બેઠક હતી અને છતાં ય ભગવાન રામની ભૂમિમાં એક દલિતનો વિજય થયો હતો અને રામનામ જપનારાઓનો પરાજય થયો.

આવું શા માટે બન્યું? અને આવું વારાણસીમાં પણ બની શકતું હતું, શકતું હતું શું, બનવાનું હતું  જો ત્યાંથી ઉમેદવાર તરીકે વડા પ્રધાન નરેન્દ્ર મોદી ન હોત અને ઉત્તર પ્રદેશની સરકારે અને ભા.જ.પે. પૂરી તાકાત ન લગાડી હોત. ઉત્તર પ્રદેશના મુખ્ય પ્રધાન અને અમિત શાહ સહિત ભા.જ.પ.ના તમામ કદાવર નેતા છઠ્ઠા રાઉન્ડ પછી વારાણસીમાં આવીને બેસી ગયા હતા. વારાણસી જિલ્લાનું, વારાણસી શહેરનું અને રાજ્યનું વહીવટીતંત્ર વડા પ્રધાનને જીતાડવા માટે કામ કરતું હતું. ગામડે ગામડેથી સરપંચોને બોલાવીને તાકીદ કરવામાં આવી હતી કે તમારા ગામના મત કમલને જ મળવા જોઈએ. ચૂંટણીપંચ તો પોતે જ એક પક્ષકાર હતું. એ પછી નરેન્દ્ર મોદીને માંડ દોઢ લાખ મતની સરસાઈ મળી હતી અને મતગણતરીમાં ત્રણ રાઉન્ડમાં તો પાછળ હતા. ૨૦૧૯માં નરેન્દ્ર મોદીને ચાર લાખ ૭૯ હજાર મતોની સરસાઈ મળી હતી. ૨૦૧૯માં નરેન્દ્ર મોદીને કુલ મતોમાંથી ૬૩.૬ ટકા મત મળ્યા હતા અને આ વખતે ૫૪.૨૪ ટકા મતા મળ્યા હતા. ૨૦૧૯ની તુલનામાં નવ ટકાનો ઘટાડો થયો હતો. જો ચૂંટણી ખરા અર્થમાં મુક્ત વાતાવરણમાં અને ન્યાયપૂર્વક યોજવામાં આવી હોત તો કાશીમાં નરેન્દ્ર મોદીનો પરાજય નિશ્ચિત હતો.

શા માટે? કાશી અને અયોધ્યા તો હિંદુઓ માટે પવિત્ર ભૂમિ છે. વડા પ્રધાને અયોધ્યાને રામમંદિર આપ્યું અને કાશીને કાશી વિશ્વનાથ કોરીડોર, રીવર ફ્રન્ટ, ગંગા નદીમાં ક્રુઝ અને બીજું શું શું નથી આપ્યું! આમ છતાં ય જાકારો? કારણ?

કારણ એ છે કે ત્યાંના સ્થાનિક લોકો નારાજ છે અને તેમની પ્રચંડ નારાજગી, નારાજગી નહીં, રોષ આ લખનારે મે મહિનાના છેલ્લા અઠવાડિયામાં પોતાની સગી આંખે જોઈ હતી. લોકોની એક જ વાતની ફરિયાદ હતી કે કાશી અને અયોધ્યા હિંદુઓનાં યાત્રાધામ હતાં જેને આ લોકોએ ટુરિસ્ટ પ્લેસ બનાવી દીધાં. યાત્રાધામોનું ઊઘાડું વ્યવસાયીકરણ કરી નાખ્યું જેનો લાભ પ્રોપર્ટીમાં રોકાણ કરીને તેમ જ ક્રુઝમાં રોકાણ કરીને રાજકારણીઓ અને ગુજરાતીઓ લે છે. બાય ધ વે, ગુજરાતીઓ માટેનો રોષ પ્રચંડ છે. કાશીના લોકો કહે છે કે આખું શહેર ગુજાતીઓને હવાલે કરવામાં આવ્યું છે. અમારી રોજી છીનવી લીધી છે, મોંઘવારી વધારી દીધી છે અને પ્રોપર્ટીના ભાવ એટલી હદે વધ્યા છે કે અમારાં શહેરમાં અમારી પાસે પગ ફેલાવવા માટે સાધન નથી. અમારાં પોતાનાં શહેરમાં અમે દોહ્યલા છીએ. લોકો આંગળી ચીંધીને કહેતા હતા અને આજે પણ કહે છે કે આ ચીજ આ ભાઈની છે. અહીં સ્ટેડિયમ આવવાનું છે અને જ્યાં સ્ટેડિયમ બંધાવાનું છે એ જમીન ફલાણા નેતાની કે શેઠની છે. ગરીબ ખેડૂતો પાસેથી પાણીના ભાવે છીનવી લીધી છે.

આ જે કહેવામાં આવતું હતું એ ‘ઇન્ડિયન એક્સપ્રેસ’ના પત્રકારોની ટીમે સાબિત કરી આપ્યું. અત્યારે તો માત્ર અયોધ્યાનો અહેવાલ આપ્યો છે, આગળ જતા કદાચ કાશીનો પણ આવશે. નેતાઓ (મોટાભાગના બી.જે.પી.ના અને તે ત્યાં સુધી કે અરુણાચલના નાયબ મુખ્ય પ્રધાન પણ), મળતિયા કુબેરપતિઓ, મુંબઈના લોઢા બિલ્ડર, અમલદારો, ભાટાઈ કરનારા કલાકારો, શ્રી શ્રી રવિશંકર ૨૦૧૯થી જમીન ખરીદી રહ્યા છે. અને લાભાર્થીઓમાં અદાણી ન હોય એવું તો બને જ નહીં એટલે જમીન ખરીદનારાઓમાં તેમનું પણ નામ છે. જમીન ખરીદનારાઓની આખી યાદી તેમાં આપવામાં આવી છે. તેમના લાભાર્થે જંત્રીના ભાવ વધારવામાં નહોતા આવ્યા કે જેથી ખેડૂતોને લૂંટી શકાય. અયોધ્યા શહેરમાં અને અયોધ્યાની ફરતે ૨૫ કરતાં વધુ ગામોમાં પંદર કિલોમીટરના પરિઘમાં આ લોકોએ જમીન કબજે કરી લીધી છે જેના ભાવમાં માત્ર પાંચ વરસમાં દસ ગણો વધારો થયો છે. આવું જ કાશીનું છે. કાશીમાં તો હજુ મોટું રોકાણ હિંદુરાષ્ટ્રને વરેલા દેશભક્ત હિંદુઓએ કર્યું છે. ધર્મપ્રેમી દેશભક્ત હિંદુ ગરીબ હિંદુઓનાં ખિસ્સા કાપે છે, દેશભક્તિ અને ધાર્મિકતાના નામે.

પણ ઘેલાઓ સુધરવાના નથી અને આ દેશમાં દર ત્રીજો નહીં તો ચોથો માણસ મૂરખ છે. એટલે તો હાથરસની ઘટના બને છે, એટલે તો પતંજલિના પ્રોડક્ટ્સ વેચાય છે, એટલે તો નિર્મલ બાબા લાલ ચટણી સાથે સમોસા ખવડાવે છે, એટલે તો દેશના જવાબદાર નેતાઓ કાંઈ પણ ફેંકી શકે છે, એટલે બંગાળી બાબાઓ તાવીજ પકડાવે છે, એટલે તો હિંમતપૂર્વક ઇતિહાસસિદ્ધ વિજયને પરાજયમાં અને પરાજયને વિજયમાં ફેરવી શકાય છે. આ બધું ગ્રહણ કરવા માટે બેવકૂફો છે પછી ચિંતા શી વાતની! એ લોકો રાસડા લેતા રહેશે, ગુરખા બનીને આપણો બચાવ કરતા રહેશે, ઘર બાળીને જયજયકાર કરવાના છે માટે ચિંતા કરવાની જરૂર નથી. જ્યાં સુધી આવા બેવકૂફો છે ત્યાં સુધી આપણે સુરક્ષિત છીએ. માત્ર તેમને કેફમાં રાખો અને ડરાવો. એ પછી ભરો ખિસ્સા.

પ્રગટ : ‘નો નૉનસેન્સ’, નામક લેખકની કટાર, ‘રવિવારીય પૂર્તિ’, “ગુજરાતમિત્ર”, 14 જુલાઈ 2024