નિવેદન – સુ૦

(આજકાલ ક્યારેક હું માર્ક્વેઝને પણ વાંચતો હોઉં છું. એમણે લખેલી એક વાર્તા છે, ‘બિટરનેસ ફૉર થ્રી સ્લીપવૉકર્સ’. આ વાર્તા ‘પહેલો પુરુષ કથનકેન્દ્ર’-થી લખાયેલી છે, પરન્તુ એ પહેલો પુરુષ ‘એકવચન’-માં નથી, ‘બહુવચન’-માં છે. એટલે કે, કથા આઇ – I – નથી કહેતો, we કહે છે. આ વાર્તાનું ગુજરાતી કરું તો વ્યાકરણ અનુસાર ‘we’ માટે મારે ‘અમે’ / ‘આપણે’ કહેવું પડે. સમગ્ર વાર્તાના વાચનથી એમ નક્કી થયું કે we એટલે અહીં તો ‘અમે’. જો હું ‘આપણે’ કરું તો એમાં you – તમે – આપોઆપ ઉમેરાઇ જાય! પણ મારે નિર્ણય કરવો પડે કે એ માર્ક્વેઝને મંજૂર છે કે કેમ. કથનકેન્દ્રની હાલ નહીં પરન્તુ અન્તિમ સારરૂપ ચર્ચામાં આ we-ને પણ દાખલ કરીશ.)

કાલ્વિનોની આ નવલ વિશે હું એક સમજૂતી ઊભી કરવા માગું છું. એમાં જરૂરત પ્રમાણે ઉત્તરોત્તર સુધારા-વધારા કરતો રહીશ. મારી સમજૂતી હાલ પ્રવાહી છે.

પહેલી વાત —

એ કે આ નવલની કે કોઈપણ નવલની સમગ્ર સંરચનાને અથવા નિરૂપણરીતિને અથવા વસ્તુગુમ્ફનને પામવા માટે ૩ સમ્પ્રત્યયોને બરાબર સમજી લેવા જરૂરી હોય છે : ૧ – લેખક, ૨ – કથક, ૩ – કથક જેને કથી સંભળાવે છે એ વાચક.  

અહીં —

૧ : લેખક છે, ઇટાલો કાલ્વિનો. 

૨ : કથક છે, જેને નામ નથી, પણ ‘હું’ – ‘I’ – એમ કહીને એના હોવા વિશે ખાતરી કરાવે છે.

૩ : વાચક છે / છીએ, હું અમે તું તમે તે તેઓ. (આ સમજૂતીમાં આ ૩ નમ્બરના વાચકને સર્વત્ર હું ‘વાચક’ અને ‘આપણે વાચકો’ કહીશ.)

— પણ એ ‘વાચક’ ઉપરાન્ત અહીં એક વિશિષ્ટ વાચક છે — ‘તમે’ સૅકન્ડ પર્સન ‘you’.

— એ ‘તમે’ તે કોણ? અગાઉ એકથી વધારે વાર કહ્યું છે કે આ નવલમાં, વાચકને ‘તમે’ કહીને કથકે / કાલ્વિનોએ કથામાં બેસાડ્યો છે, અને જુક્તિ એવી કરી છે કે ક્રમે ક્રમે એ એક પાત્ર બની જાય છે. પણ તેથી થાય છે શું? એ જે કંઇ વિચારે છે, બોલે છે, વર્તે છે, અનુભવે છે, એથી એવી લાગણી પ્રગટે છે કે એ બધું કરનારા ‘આપણે વાચકો’ છીએ. ‘તમે’ સાથે સ્થપાતી આ સમાન્તરતા અને એકરૂપતા કાલ્વિનોને અપેક્ષિત છે. (આ સમજૂતીમાં સર્વત્ર આ ‘તમે’-ને હું ‘You’ કહીશ.)

 — આજે, કથક વિશે જાણીએ : (એ માટે, જરૂરિયાત પ્રમાણે નવલમાંથી અવતરણો આપીશ.) 

નવલના પ્રારમ્ભે કહેવામાં આવ્યું છે કે —

“You are about to begin reading Italo Calvino’s new novel, If on a winter’s night a traveler. Relax. Concentrate. Dispel every other thought. Let the world around you fade. Best to close the door; the TV is always on in the next room. Tell the others right away, ‘No, I don’t want to watch TV!’ Raise your voice—they won’t hear you otherwise—‘I’m reading! I don’t want to be disturbed!’” (P. 3 –Vintage 1983)

(અહીં ઉદ્ધૃત કરેલા આ અને બીજા ફકરાનો ગુજરાતીમાં અનુવાદ નથી કરતો, કેમ કે સુગમ છે.)

આ જેને કહેવાયું છે એ ‘વાચક’ અથવા ‘આપણે વાચકો’ છીએ.  

સવાલ એ થાય કે આમ કહેનાર કોણ છે? બધી કથાઓમાં હોય છે એમ, એ કથક છે અથવા લેખક છે. કાલ્વિનોની આ નવલ ખરીદવા કથક ‘વાચક’ને અને તમને (you) બુકસ્ટોર પર લઈ જાય છે. ત્યાં વિધવિધનાં પુસ્તકો છે : Books You Needn’t Read; Books Read Even Before You Open Them, Since They Belong To The Categorof Books Read Before Being Written; Books You’ve Been Planning to Read for Ages; Books That Everybody’s Read So It’s As If You Had Read Them, Too. And more. (P. 5 –Vintage 1983)

પણ આ કથક પહેલા પ્રકરણમાં પોતાને વિશે કહે છે –“I am called ‘I’ and this is the only thing that you know about me.” એને ‘I’ અથવા ‘હું’-નો દરજ્જો આપનાર લેખક છે. એને એની જાણ છે એટલે કહે છે, “By the very fact of writing ‘I’ the author feels driven to put into this ‘I’ a bit of himself, of what he feels or imagines he feels.” કાલ્વિનોને લાગે કે આ ‘I’-માં મારું કંઈક મૂકું એટલે એમણે ‘I’ એમ લખ્યું છે.

આ નિર્દેશો એમ સૂચવે છે કે કથક અથવા ‘I’ જે કંઇ કહે છે એ વત્તેઓછે અંશે લેખકે કહ્યું હોય છે. બીજા શબ્દોમાં એમ કહેવાય કે કથકે કહેલું ઘણુંબધું અહીં ‘પહેલો પુરુષ એકવચનના કથનકેન્દ્ર’-થી નિરૂપણ પામ્યું છે. 

પ્રકરણ -8 

કથક સિલાસ ફ્લૅનરી નામનો લેખક છે, એ ડાયરી લખતો હોય છે. લેખન માટે દરરોજ ટાઇપરાઇટરે પ્હૉંચે, પણ બાલ્કનીએ જઈ સ્પાય-ગ્લાસિસથી એક સ્ત્રીને જોતો હોય છે. સ્ત્રી ડેક-ચૅરમાં બેસીને પુસ્તકવાચન કરતી હોય છે. એ લખતો હોય છે ત્યારે, ક્યારેક, એમ વિચારતો હોય છે કે એ સ્ત્રી એ જ વાંચી રહી છે જે પોતે લખી રહ્યો છે. જેમ એ એને વાંચતી જુએ છે એમ એ એને લખતો જુએ છે. 

ક્યારેક આ કથકને એમ લાગે છે કે પોતાનાં પુસ્તકો છે ખરાં પણ એને સુવાચ્ય રૂપમાં મૂકવાં જોઈશે. એની પાસે બે લેખકોની વાર્તાનો એક આઇડિયા છે. એક લેખક પ્રોડક્ટિવ છે, બહુલખુ, અને બીજો છે ટૉર્મેન્ટેડ, દુ:ખી. બહુલખુ લેખક દુ:ખી લેખકની રચનાને વખોડી નાખે છે, પણ દુ:ખીને જ્યારે એ સંઘર્ષ કરતો જુએ છે, એને થાય છે – અરે, આ તો મારી રચના છે, વળી, કેટલી ફિસ્સી છે. 

આ કથકે (એટલે કે સિલાસ ફ્લૅનરી નામના લેખકે) એક યુવતી તડકે બેસીને પુસ્તક વાંચતી હોય છે એવી એક વાર્તા કલ્પેલી. યુવતી બહુલખુ લેખક પાસેથી તેમ જ દુ:ખી લેખક પાસેથી હસ્તપ્રત મેળવતી રહે છે; એને એ સમજવું હોય છે કે બન્નેની હસ્તપ્રતો એકબીજાને મળતી આવે છે કે કેમ. અથવા એ કદાચ બન્ને હસ્તપ્રતોની અદલાબદલી કરી નાખે છે, એટલું જ નહીં, પહેલાની બીજાને અને બીજાની પહેલાને આપી બેસે છે; પેલા બન્ને પરેશાન થઇ જાય છે. આ કથક કલ્પે છે કે હસ્તપ્રતોની અદલાબદલી કરવાની બીજી પણ રીતો છે.

વાર્તાની દુનિયામાં નહીં, પણ વાસ્તવિક દુનિયામાં, આ કથકના ટાઇપરાઇટર પર પારકી પંચાત કરનારું કે ચાડી ખાનારું એક પોસ્ટર છે — It was a dark and stormy night… એ વંટોળભરી અંધારી રાત … પોસ્ટર વાંચીને એને મજા પડી જાય છે, એને થાય છે, ‘એ’ એમ ચીંધે છે કે કશુંક બની રહ્યું છે, પણ કોના બારામાં, કેમ, તે નથી સૂચવાતું. કથક વિચારે છે કે પ્રારમ્ભ અને બીજું ઘણું સૂચવતા આ પોસ્ટરને અહીંથી કાઢી નાખવું જોઈશે, કેમ કે એને લીધે પોતાનાં કામોમાં ગરબડભર્યું ભંગાણ ઊભું થાય છે.

આ કથક દૉસ્તોએવસ્કીની નવલકથા “Crime and Punishment”-માંથી ઉતારા કરતો હોય છે, એ જાણવા કે કથાનો સરસ પ્રારમ્ભ કરવો હોય તો કેવી રીતે કરાય. આ કથકનાં પુસ્તકોના અનુવાદ કરવા ઇચ્છતા કોઈકનો બોલાવ્યો એ જાય છે, કેમ કે પેલાએ એને જણાવેલું કે — તાજેતરમાં તમારાં પુસ્તકોના અનધિકૃત અનુવાદો ઘણા ફૂટી નીકળ્યા છે. પણ હકીકત એ છે કે એ પુસ્તકો કથકે કદી લખ્યાં જ નથી! એ જૂઠથી કથક અપમાન અનુભવે છે, જો કે ઉત્સુકે ય થાય છે, ખુશ પણ થાય છે. એને અવગત થાય છે કે એનાં પુસ્તકોનો એ અનુવાદક, એર્મિસ મારન છે!

એર્મિસ મારન કથક આગળ ખુલાસો કરે છે કે હાલ પોતે જપાનમાં છે, પણ એકાએક બીજી વાત કરવા લાગે છે – સિદ્ધાન્ત સમજાવતો હોય એમ કહે છે કે લેખકો શું છે એ સમજીએ – લેખકો બીજા લેખકોએ પોતાની વાર્તાઓ માટે ઉપજાવી કાઢેલાં પાત્રો છે! મારનની આ વાત કથકને કેટલાક દિવસો પછી યાદ આવે છે, અને એને થાય છે કે સાલું, આ તો મારાં જ લેખનને લાગુ પડે છે! એને વિચાર આવે છે કે કુરાન તો મોહમ્મદ પયગમ્બરનું અને એઓ જે વદ્યા તેનું લેખન કરનારા લહિયાનું સંયુક્ત સર્જન કહેવાય. મોહમ્મદ પયગમ્બરે કુરાનની અન્તિમ પંક્તિઓ પણ લહિયાને લખવા દીધી. તેથી લહિયાને ભલે મજા ન આવી, બાકી, હકીકત એ હતી કે કુરાનમાં છેલ્લે શું લખવું તે અલ્લાહને અધીન હતું.  

આ કથકને એની નવલકથાના પ્રકાશનને વિલમ્બમાં નાખનારા પ્રકાશકો અને સાહિત્ય-દલાલોની સાઠગાંઠ યાદ આવે છે. કથક ડુંગરાળ રસ્તે ચાલવા જાય છે, ત્યાં કેટલાક છોકરાઓને જુએ છે. છોકરાઓ ‘ઊડતી રકાબીઓ’-ને તાકતા હોય છે. તેઓ કથકને કહે છે કે – નજીકમાં એક લેખક છે, એ સંકટમાં ઘેરાયો હોય ત્યારે, પરગ્રહવાસીઓ એના મગજમાં વિચારો મોકલતા હોય છે, જો કે, એની એને ખબર નથી પડતી. છોકરાઓ ઉમેરે છે કે – આવું અમે સાંભળ્યું છે. કથકને થાય છે – મારા લેખનને શું પરગ્રહવાસીઓ નિશ્ચિત કરે છે …

આ કથકને કે’દાડાનો ‘રાઇટર્સ બ્લૉક’ છે. લોતારિયા એની એક નવલકથા પર થીસિસ કરતી હોય છે, એ એને મળવા આવે છે. કથક એટલા માટે નિરાશ થાય છે કે થીસિસ લોતારિયાએ પહેલેથી નક્કી રાખેલી પોતાની વિચારણા મુજબ ગોઠવી કાઢ્યો છે. કથક ઇચ્છે છે કે લોકો એની નવલમાં સારું શું છે તે જાતે શોધી લે, એવું કે જેની એને પણ ખબર ન હોય! પણ લોતારિયા કહે છે, એ તો પૅસિવ રીડિન્ગ થયું કહેવાય – સુસ્ત વાચન; કહે છે – મારી બહેન લુદ્મિલા એ જ કરતી હોય છે. લોતારિયાની માન્યતા છે કે વાચનની એક રીત એ પણ છે કે એથી સિલાસ ફ્લૅનરી જેવા, એટલે કે આ કથક જેવા, નીરસ લેખકોને પણ સારી પેઠે પામી શકાય. 

એ સાંજે આ કથકને થયું કે કોઈ અજાણ્યા ઓળા સરકી રહ્યા છે. એને થાય છે કે કોઈ લોકો એની ચીજવસ્તુઓમાં ખાંખાખૉળા કરી રહ્યા છે. પોતાની હસ્તપ્રતો તપાસી જોતાં એને યાદ નથી આવતું કે લખ્યું છે એ બધું પોતાનું છે કે કેમ.

આ કથક લોતારિયાને કેટલાંક પુસ્તકો આપે છે, પણ લોતારિયા જણાવે છે કે પોતે નહીં વાંચી શકે કેમ કે પોતાની પાસે કમ્પ્યૂટર નથી – કમ્પ્યૂટર પર એ પુસ્તકોનાં વિશ્લેષણ કરતી હોય છે – અને એ પ્રકારે કોઈપણ પુસ્તકને પાંચ જ મિનિટમાં વાંચી નાખતી હોય છે. પુસ્તકમાં સામાન્યપણે વપરાયેલા શબ્દો એ ફટ શોધી કાઢે છે, અને બાકીના શબ્દોથી પુસ્તક કેવું થયું છે તે ઝટ કહી દે છે. કથકને લોતારિયા એવા શબ્દોની અનેક યાદીઓ પણ બતાવે છે.

લોતારિયાની પુસ્તકવાચનની એ રીત જાણીને કથક એ વાતે દુ:ખી થાય છે કે એનાં પુસ્તકો પણ એ એમ જ વાંચતી હશે ને! એ પછી, કથકને લુદ્મિલા મળે છે, અને પુસ્તકવાચનની ‘ઉત્તમ’ ગણાતી રીતો વિશે ઉગ્ર પ્રતિભાવો આપે છે, ત્યારે કથકને એમ થાય છે કે લુદ્મિલા લોતારિયાના વિચારો પર પ્રહાર કરી રહી છે; પણ હકીકતે એ એર્મિસ મારનની ટીકા કરતી હોય છે. કથક એને પૂછે છે કે શું પોતે એની અપેક્ષા પ્રમાણેનો છે, તો લુદ્મિલા ‘હા’ ભણે છે, ઉમેરે છે કે મારનને પોતે એના લેખનોમાં તપાસશે.

લુદ્મિલા લેખનને એક શારીરિક ક્રિયા ગણે છે અને પોતાના એ મન્તવ્યનું ગૌરવ કરતાં જણાવે છે કે એ કારણે જ સાહિત્ય-શબ્દનું સત્ય હાથ આવે છે. કથક સમ્મત થાય છે અને નજીક સરકીને લુદ્મિલાને ભેટવા કરે છે, પણ લુદ્મિલા એને ખસેડી નાખે છે, કહે છે – ગલત સમજ્યા છો મને; હું તમારી સાથે સૅક્સ પણ કરું ને, તો ય આપણાથી સિલાસ ફ્લૅનરીના સત્ય લગી નહીં પ્હૉંચાય. લુદ્મિલા આમ એટલા માટે કહે છે કે એના ચિત્તમાં નવલકથાકાર ફ્લૅનરી ચૉંટેલો છે.  

લુદ્મિલાના ગયા પછી, કથક સ્પાય-ગ્લાસિસ લઈને ડેકચૅરમાં બેસેલી પેલી સ્ત્રીને જોવા માગે છે, પણ ત્યાં એ નથી હોતી. મૉડેથી, લુદ્મિલા સાથેની એક બીજી વાતચીત દરમ્યાન, પોતે જોતો હતો એ સ્ત્રી વિશે એ લુદ્મિલાને જાણ કરે છે. લુદ્મિલા પૂછે છે કે સ્ત્રી પરેશાન દેખાતી’તી કે શાન્ત. લુદ્મિલા વાતનો સાર પકડે છે કે સ્ત્રી જો પરેશાન દેખાતી’તી, તો એનો અર્થ એ કે એ પરેશાન કરી દે એવાં પુસ્તકો વાંચતી’તી. 

(આ પ્રકરણ દીર્ઘ છે, માટે અટકું.)

તારણ :

કથક કહેવાતો લેખક સિલાસ ફ્લૅનરી, અનુવાદક એર્મિસ મારન, વાચક ‘તમે’ – you, ‘અન્ય વાચક’ લુદ્મિલા, એની બહેન લોતારિયા – એ સૌ વચ્ચે રચાતી ખરા કે ખોટા લેખનની તેમ જ ખરા કે ખોટા વાચનની ગૂંચ.

ક્રમશ:

(27 May 24 : A’bad)

સૌજન્ય : સુમનભાઈ શાહની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર

રિતેશ(નામ બદલ્યું છે)ની ઉંમર હજુ 17 વર્ષની હતી. તેનું ધોરણ બારની બોર્ડ પરીક્ષાનું પરિણામ આવ્યું હતું. તે ખુશ હતો. તેના દોસ્તો સાથે તેણે બારમાં પાર્ટી યોજી હતી. ખૂબ મજા કરી. શરાબ અને કબાબ પાછળ 48,000 રૂપિયા ખર્ચાયા હતા. વહેલી સવારે 2 વાગે પાર્ટી પૂરી કરીને રિતેશ તેની લક્ઝરી પોર્શે કારના વ્હીલ પાછળ ગોઠવાયો અને કારને ઝાટકા સાથે સ્ટાર્ટ કરી.

તેના શરીરમાં અનગિનત પેગની અને કારમાં 160 કિલોમીટર પ્રતિ કલાકની તાકાત હતી. કાર પૂણેની શાંત રાતને ચીરતી નીકળી. રિતેશના નશામાં કારની સ્પીડનો ઉમેરો થયો. એ ઘાતક કોકટેલ હતી. થોડેક દૂર ગયા પછી રિતેશે ભાન ગુમાવ્યું અને કાર આગળ જઈ રહેલી એક મોટરબાઈક સાથે ધડામ કરતી અથડાઈ અને ફૂટપાટ પાસે પાર્ક કરેલાં બીજાં વાહનોમાં ઘૂસી ગઈ.

બાઈક પર બે મિત્રો, અનીસ અવધિયા અને અશ્વિની કોસ્તા, એક પાર્ટીમાંથી પાછા ફરી રહ્યા હતા. પોર્શે કાર તેમની સાથે એટલી જોરથી અથડાઈ હતી કે બંનેનાં ઘટનાસ્થળે જ મોત થઇ ગયાં. રિતેશના પિતા પૂણેના એક અગ્રણી બિલ્ડર છે અને ડ્રાઈવિંગ લાઇસન્સ વગર તેમણે તેમના લાડલાને પોર્શે કાર આપી હતી.

ઘટનાસ્થળે આવેલી પોલીસે રિતેશની ધરપકડ કરી. તેને રવિવારે બપોર પછી હોલીડે કોર્ટ સમક્ષ રજૂ કરવામાં આવ્યો અને તેની કસ્ટડી માંગી, પરંતુ કોર્ટે એવું કહીને તેને જામીન આપી દીધા કે તેણે યરવડાની ટ્રાફિક પોલીસ સાથે 15 દિવસ કામ કરવું પડશે અને ‘રોડ અકસ્માતની અસરો અને તેના ઉપાય’ એ વિષય પર 300 શબ્દોનો એક નિબંધ લખવો પડશે.

કલ્પના કરો કે એક અમીર બાપનો સગીર છોકરો પબમાં દારૂ પીવે છે, નશામાં તે બેફામ કાર ચલાવીને બે માણસોને કચડી મારે છે અને 15 કલાકમાં કોર્ટ તેને નિબંધ લખવાની સજા કરીને છોડી મૂકે છે!

માત્ર પૂણે જ નહીં, પૂરા દેશમાં હાહાકાર મચી ગયો. આમાં ઘણા બધા મુદ્દા ભેગા થઇ ગયા. એક તો વગર લાઈસન્સે કાર ચલાવી હતી, સગીર ઉંમરે દારૂ પીધો હતો, કોર્ટે ખાલી ઉંમર જોઇને 15 કલાકમાં જ તેને જમીન આપી દીધા, બે આશાસ્પદ યુવાન-યુવતીનાં ઘટના સ્થળે જ મોત થયું હતું તે કોર્ટને ન દેખાયું, પિતા અમીર હતા એટલે મોંઘા વકીલને રોક્યા હતા.

મહારાષ્ટ્રમાં લોકસભાના ચૂંટણી પ્રચાર વચ્ચે જ આ કરુણ અને આઘાતજનક ઘટના બની હતી. લોકોનો ગુસ્સો તો ફૂટી પડ્યો, રાજકારણીઓ પણ એમાં કુદ્યા. નાયબ મુખ્ય મંત્રી દેવેન્દ્ર ફડણવિસે જાતે પૂણે પોલીસ સાથે મિટિંગ કરી.

કાઁગ્રેસ નેતા રાહુલ ગાંધીએ એક વીડિયો જારી કરીને એક અણિયાળો સવાલ પૂછ્યો : “અમીર લોકો માટે દેશમાં અલગ કાનૂન છે? જો કોઈ બસ ડ્રાઈવર, ટ્રક ડ્રાઈવર, ઓલા કે ઉબેર ડ્રાઈવરે કોઈને ભૂલથી કચડી નાખ્યા હોય તો, તેને 10 વર્ષ માટે જેલમાં પૂરી દેવામાં આવે છે, પણ એક અમીર પરિવારનો 16-17 વર્ષનો છોકરો દારૂના નશામાં તેની પોર્શે કાર નીચે બે લોકોને મારી નાખે તો તેને નિબંધ લખવાનું કહેવામાં આવે છે. કેમ ઉબેર કે ઓટો ડ્રાઈવરને એવું લખવાનું કહેવામાં આવતું નથી?”

પૂણેના આ નબીરાને છોડી મુકવા માટે સ્થાનિક કોર્ટ પાસે ગમે તે કાનૂની તર્ક હોય, દેશમાં આમ લોકોની અંદર એક માન્યતા લગાતાર બળવત્તર બની રહી છે કે અમીર લોકો માટે ન્યાય જેટલો સુલભ છે, ગરીબો માટે નથી. 2021ના આંકડા પ્રમાણે, ભારતમાં 4,34,302 કાચા કામના કેદીઓ છે, જે કાં તો જેલમાં છે અથવા રિમાન્ડ પર છે. તેમની સામે કેસ જલદી નથી ચાલતા કારણ કે તેમની પાસે લડવા માટેનાં સંસાધનો નથી. નામદાર જજ સાહેબો આનાથી વાકેફ છે અને ઘણા વખત બોલતા પણ હોય છે.

2011માં, દિલ્હી હાઈ કોર્ટના જજ, જસ્ટિસ એસ.એન. ધિંગરાએ કહ્યું હતું કે આપરાધિક ન્યાય વ્યવસ્થામાં બદલાવની જરૂર છે અને મોટી અદાલતો પૈસાવાળા અને તાકાતવાળા લોકોમાં વ્યસ્ત છે. 2013માં, એક કેસની સુનાવણી વખતે સુપ્રીમ કોર્ટના જસ્ટિસ એચ.એલ. દત્તુ અને એસ.જે. મુખોપાધ્યાયની બેન્ચે કહ્યું હતું કે ગરીબ લોકોને એવું લાગે છે કે ન્યાય વ્યવસ્થા જાણીતા લોકોની જ દરકાર કરે છે અને ગુમનામ લોકોની ઉપેક્ષા કરે છે. 2020માં, સુપ્રીમ કોર્ટના જસ્ટિસ દીપક ગુપ્તાએ કહ્યું હતું કે કાનૂન અને ન્યાય વ્યવસ્થા અમીર અને તાકાતવર લોકોને ફેવર કરે છે.

તમને અભિનેતા સલમાન ખાનનો કિસ્સો યાદ હશે. 2015માં, અભિનેતાને દારૂ પીને કાર ચલાવાના અને જીવ લેવાના કેસમાં સેશન્સ કોર્ટે કસુરવાર ઠેરવ્યો તેના ગણતરીના કલાકોમાં તેના મોંઘા વકીલો હાઈ કોર્ટમાંથી જામીન લઇ આવ્યા હતા.  ત્યારે પણ આ ચર્ચા ઊઠી હતી કે અમીર અને સેલિબ્રિટી લોકો માટે ન્યાય કેટલો ઝડપી અને આસાન છે. તેની સામે ગરીબ લોકોને વર્ષો સુધી જેલોમાં સબડવું પડે છે.

2021માં, ચીફ જસ્ટિસ ઓફ ઇન્ડિયા ડી.વાય. ચંદ્રચુડે હત્યા કેસના આરોપી એક ધારાસભ્યની અરજી પર સુનાવણી કરતી વખતે કહ્યું હતું કે, “ભારતમાં બે સમાંતર કાનૂની વ્યવસ્થા ના હોઈ શકે, એક અમીર અને સાધન સંપન્ન તેમ જ રાજનૈતિક તાકાત અને પ્રભાવ રાખનારાઓ માટે અને બીજી ન્યાય મેળવવા કે અન્યાય સામે લડતા ક્ષમતાઓ વગરના નાના લોકો માટે.”

ન્યાયનો સિદ્ધાંત કહે છે કે તે દરેક વ્યક્તિઓ સાથે, તેમની સામાજિક-આર્થિક પરિસ્થિતિની પરવા કર્યા વિના, નિષ્પક્ષ અને સમાન રીતે વ્યવહાર કરે છે. વ્યવહારમાં, ન્યાય મેળવાનું અઘરું છે કારણ કે વ્યવસ્થાગત પૂર્વગ્રહો અને અસમાનતાઓ કાનૂની પ્રક્રિયાને પ્રભાવિત કરે છે. તેમાં બદલાવ ત્યારે જ આવે જયારે કાનૂની કાર્યવાહીમાં પારદર્શિતા આવે અને સુધાર આવે.

સુપ્રીમ કોર્ટે એવી રેકોર્ડ પર કહ્યું છે કે તેનો 5 ટકા સમય જ સાધારણ નાગરિકો માટે વ્યય થાય છે. જેને પણ ભારતની અદાલતોનો અનુભવ છે તે કહેશે કે કેસ દાખલ કરવાથી લઈએ ધરપકડથી બચવા માટે અરજી કરવા અથવા ઝડપથી સુનાવણી કરવાથી લઈને અનુકૂળ ફેંસલો મેળવવાની સંભવાના, વડી અદાલતો અપીલ સ્વીકાર કરે અને ત્યાં રાહત મેળવવાની સંભાવના સુધીની કાનૂની ઝંઝટ અરજીકર્તા કેટલો સક્ષમ છે તેનાથી પ્રભાવિત થાય છે.

ભારતમાં આપણે બ્રિટિશ ન્યાય પ્રણાલી અપનાવી છે, જેમાં પક્ષોનું પ્રતિનિધિત્વ એડવોકેટ દ્વારા થાય છે. આ એડવોકેટો પાસે તેમના અરજદારોના પક્ષમાં મામલાને પ્રભાવિત કરવાની અલગ અલગ ક્ષમતાઓ હોય છે. અદાલતો અરજદારો પ્રત્યે કેવું વલણ અખત્યાર કરે છે તેનું પ્રમુખ શ્રેય એડવોકેટની પ્રતિષ્ઠા પર નિર્ભર કરે છે. એડવોકેટ જેટલો રુઆબદાર હોય, કોર્ટ એટલી અનુકૂળ હોય.

એટલા માટે અમીર અને તાકાતવર લોકો તેમના કેસ માટે શહેરના સૌથી વરિષ્ઠ એડવોકેટ(જેમની ફી લાખો રૂપિયામાં હોય છે)ને રોકે છે. એવા એડવોકેટ કાનૂનના અચ્છા જાણકાર જ નથી હોતા, કોર્ટમાં તેમની ઉપસ્થિતિ પણ વજનદાર હોય છે અને તેમને વિશેષ રીતે સાંભળવામાં આવે છે.

આ સ્થિતિનું એક સંભવિત સમાધાન મફત કાનૂની સહાય છે. ભારતીય ન્યાય વ્યવસ્થામાં મફત કાનૂની સહાયની જોગવાઈ છે. એ એક આશ્ચર્ય છે કે નાગરિક સમાજમાં આ જોગવાઈને લઈને બહુ જાગૃતિ નથી. કાનૂન વ્યવસ્થામાં સુધાર કરવાની જરૂરિયાત પર વાત થાય છે ત્યારે, આ મફત કાનૂની સહાયતાની જોગવાઈ પર નવેસરથી વિચાર કરવાની અને તેને વધુને વધુ સુલભ અને લોકપ્રિય કરવાની જરૂર છે. ગરીબ અને વંચિત લોકો માટે એ જ એક આશાનું કિરણ છે.

(પ્રગટ : “ગુજરાત મિત્ર” / “મુંબઈ સમાચાર” / “ગુજરાત મેઈલ”; 26 મે 2024)

સૌજન્ય : રાજભાઈ ગોસ્વામીની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર

22 મે, 2024ને રોજ મહારાષ્ટ્ર હાયર સેકન્ડરી સર્ટિફિકેટ(HSC)નું 93.37 ટકા પરિણામ આવ્યું, એમાં પણ સાયન્સનું પરિણામ 97.82 ટકા, કોમર્સનું 92.18 ટકા અને આર્ટ્સનું 85.88 ટકા આવ્યું. આટલું ઊંચું પરિણામ આવ્યું હોવા છતાં, મલાડ કોલેજની એક 17 વર્ષની વિદ્યાર્થિનીએ ગળે ફાંસો લગાવીને આત્મહત્યા કરી લીધી. તે એટલે કે તેને 90 ટકા માર્કસની અપેક્ષા હતી, પણ તેટલા ટકા ન મળતા તે હતાશ થઈ ને તેણે જીવન ટુંકાવી લીધું. જો કે, તેના 78 ટકા તો આવ્યા જ હતા, પણ આત્મહત્યા કરી લેતાં તેનો કોઈ અર્થ રહ્યો નહીં. એક સમય હતો જ્યારે કોઈના 78 ટકા આવે તો તેને માટે અહોભાવ થતો ને હવે 90 ટકા લાવનારા ગધેડે ગવાય છે. આ ઊંચું પરિણામ કુદરતી છે કે તે મેનેજ કરવામાં આવે છે તે ઉઘાડું રહસ્ય છે. આમ તો ઊંચું પરિણામ આનંદનો વિષય ગણાય, પણ તે હતાશા પણ જન્માવે છે ને તેની આડઅસરો જોવા – તપાસવા જેવી છે.

ધોરણ 10 અને 12નું ઊંચું પરિણામ આપીને ગુજરાત શિક્ષણ બોર્ડ ભયંકર ગરમીમાં એ.સી. કેબિનોમાં ઘોરતું હોય એમ બને, પણ આ ઊંચાં પરિણામોએ આગળના વર્ગોમાં પ્રવેશના જે પ્રશ્નો ઊભા કર્યા છે, તે અભૂતપૂર્વ હોય તો નવાઈ નહીં. આ વખતનું ધોરણ 10નું ગુજરાત શિક્ષણ બોર્ડનું પરિણામ 82.56 ટકા આવ્યું ને ધોરણ 12નું સામાન્ય પ્રવાહનું પરિણામ, 91.93 ટકા અને વિજ્ઞાન પ્રવાહનું 82.45 ટકા આવ્યું. સામાન્ય પ્રવાહમાં 91થી 100 ટકાની શ્રેણીમાં 1,034 વિદ્યાર્થીઓ છે, જ્યારે સામાન્ય પ્રવાહમાં 91થી 100 ટકા મેળવનારની શ્રેણીમાં 5,508 વિદ્યાર્થીઓ છે. માત્ર સુરતની વાત કરીએ તો સી.બી.એસ.ઈ.માં 99 ટકાથી પણ વધુ માર્કસ મેળવનારની સંખ્યા 4ની હોય તો બોર્ડમાં કેટલા હશે તે કલ્પી શકાય એવું છે. ગુજરાત શિક્ષણ બોર્ડનું પરિણામ વધારે લાગતું હતું, ત્યાં સી.બી.એસ.ઇ.નું પરિણામ તો તેને પણ ટપી જાય તેવું આવ્યું. ધોરણ 10નું ગુજરાત બોર્ડનું પરિણામ 82.56 ટકા છે, જ્યારે સી.બી.એસ.ઇ.નું 10નું પરિણામ 93.60 ટકા છે. પરિણામોનો અને માર્કસનો આવો ફુગાવો અગાઉ જોવાયો નથી. 91 ટકાથી વધુ માર્કસ મેળવનાર ગુજરાતમાં 23,247 છે, જ્યારે સી.બી.એસ.ઇ.માં એ સંખ્યા 47,983ની છે. એ ખરું કે 23,247નો આંકડો ગુજરાતનો છે, જ્યારે 47,963નો આંકડો દેશનો છે, એટલે સ્વાભાવિક રીતે જ તે આંકડો મોટો હોવાનો, પણ દેશમાં 91 ટકાથી વધુ ટકા લાવનારની સંખ્યા 50 હજારની નજીક હોય એ આશ્ચર્ય અને આઘાતજનક નથી?

આખા દેશમાં ભણાવનારમાં કે ભણનારમાં એવું કૈં અભૂતપૂર્વ બન્યું નથી કે આવાં અભૂતપૂર્વ પરિણામ આવે. આ વખતે પણ પ્રશ્નપત્રોમાં ગરબડો હતી, પરીક્ષામાં ચોરીઓ થઈ હતી, જે તે વિષયના પરીક્ષકો મળ્યા ન હતા, આમાં અસામાન્ય હતું તે એ કે આ વખતે લોકસભાની ચૂંટણી સામે હતી ને પરિણામો વહેલાં જાહેર કરવાની જાહેરાતો થઈ ચૂકી હતી, એમાં ય સમય તો ન જ સચવાયો, પણ પરિણામો જાહેર કરવાની ઉતાવળ તો હતી જ, બને કે એમાં જ કૈં ઊંધું મરાયું હોય. પરિણામ આપી દેવાની ઉતાવળમાં માર્કસ આડેધડ મુકાયા હોય એમ બને. જો કે, પરિણામ તો આખા દેશમાં 90 ટકાની આસપાસ આવ્યાં છે, તો બધે જ ઊંધું મરાયું હોય એવું તો ન હોય. એ જે હોય તે, પણ આ કુદરતી નથી એટલું નક્કી ! વહેમ તો એવો પડે છે કે આ બધું ખાનગી સ્કૂલ-કોલેજોને ઉત્તેજન આપવા થઈ રહ્યું છે.

ગુજરાતની વાત કરીએ તો સરકાર શિક્ષણનું ખાનગીકરણ કરીને સરકારી સ્કૂલો બંધ થાય તેવી પેરવીમાં છે. મોટે ભાગે સરકારી સ્કૂલોમાં સાધારણ કુટુંબનાં વિદ્યાર્થીઓ એટલે ભણે છે કે ફીનો બોજ ઘર પર ન પડે, પણ એ બોજ સરકાર પણ ઉઠાવવા તૈયાર નથી. આમ તો એ ખર્ચ પ્રજાના ટેક્સમાંથી જ થાય છે, પણ સરકારને તે ગજવામાંથી કાઢવો પડતો હોય તેમ તે એ જવાબદારીમાંથી હાથ કાઢી લેવા માંગે છે. જતે દિવસે ખાનગી સ્કૂલ-કોલેજો જ ચાલે તેની વેતરણમાં સરકાર છે. એમાં આ વખતના પરિણામો એ રીતે સેટ થયાનું લાગે છે કે ઊચ્ચ ટકા મેળવવા છતાં વિદ્યાર્થીઓને ખાનગીમાં જવાની ફરજ પડે. ગુજરાતની વાત પણ જવા દઈએ ને માત્ર સુરતનો જ ને તે પણ 11 સાયન્સમાં એડમિશન પૂરતો જ વિચાર કરીએ, તો જે ચિત્ર ઊભું થાય છે તે કૈંક આવું છે –

આ વખતે ધોરણ 10માં A-1 ગ્રેડમાં એટલે કે 91 ટકાથી 100 ટકાની શ્રેણીમાં 4,870 વિદ્યાર્થીઓ આવ્યા છે. અન્ય શ્રેણીની તો વાત જ નથી, માત્ર 91 ટકાથી ઉપરના જ આટલી સંખ્યામાં છે. હવે નજીવી ફી ભરીને ગ્રાન્ટેડ સ્કૂલોમાં એડમિશન લઈ શકાય, એવા 11 સાયન્સના 14 વર્ગો છે. એમાં દરેક વર્ગમાં 60 વિદ્યાર્થીઓ સમાવી શકાય કે બહુ બહુ તો બીજી 20 સીટ વધે તો પણ 1,120 વિદ્યાર્થીઓથી વધુ વિદ્યાર્થીઓ સમાવી ન શકાય. જો 91 ટકાથી વધુ માર્કસવાળા 4,870માંથી 1,120, 14 વર્ગોમાં સમાવાય તો પણ, 3,750 વિદ્યાર્થીઓ ગ્રાન્ટેડ સ્કૂલોમાં પ્રવેશથી વંચિત રહે એમ બને. મેરિટ 90 ટકાથી ઉપર હોય ને 90 ટકાથી વધુ ટકા લાવનાર 3,750 વિદ્યાર્થીઓ જ પ્રવેશ ન મેળવી શકે તો એનો કોઈ અર્થ ખરો? 50 ટકાવાળો તો પ્રવેશથી વંચિત રહે જ, પણ 91 ટકાવાળો પણ પ્રવેશ વગર ફાંફાં મારે એવી સ્થિતિ આ વખતના પરિણામોએ સર્જી છે. શિક્ષણ વિભાગને આનો ખ્યાલ જ ન હોય એવું તો ન બને ને એવું બન્યું છે કે સેંકડો વિદ્યાર્થીઓ 90થી વધુ ટકા હોવા છતાં એડમિશનથી વંચિત રહે.

ધારો કે, એક વર્ગમાં કુલ 80 વિદ્યાર્થીઓ સમાવવાની છૂટ અપાય છે, તેમાં બધા 90 ટકાવાળા જ સમાવાય એવું પણ નથી. ગયે વર્ષે 75 વિદ્યાર્થીઓ સમાવવાનું નક્કી થયેલું, તેમાં 25 વિદ્યાર્થીઓ જે તે સ્કૂલના, 6 વિદ્યાર્થીઓ અન્ય શાળાના ને 44 જુદી જુદી કક્ષાના અનામત વિદ્યાર્થીઓ હોય એવું નક્કી થયેલું. એ હિસાબે 90 ટકાવાળા તો 31 (25+6) વિદ્યાર્થીઓ જ સમાવાય, બાકીના 44 વિદ્યાર્થીઓ અનામત કક્ષાના સમાવવાના હોવાથી, ને તે 90 ટકાવાળા જ હોય એવું જરૂરી નથી, એ સ્થિતિમાં દરેક સ્કૂલમાં 91 ટકાથી વધુ ટકાવાળા 31 વિદ્યાર્થીઓથી વધુ સમાવી ન શકાય. એટલે કે 75નો વર્ગ હોય તો ગ્રાન્ટેડ સ્કૂલોના 14 વર્ગમાં 91થી વધુ ટકાવાળા 434 (31×14) વિદ્યાર્થીઓ જ પ્રવેશ મેળવી શકે ને 3,436 (4,870-434) વિદ્યાર્થીઓ 91 ટકાથી વધુ માર્કસ હોવા છતાં ગ્રાન્ટેડ સ્કૂલોમાં પ્રવેશ ન મેળવી શકે.

હવે પાલિકા સંચાલિત સુમન હાઈસ્કૂલોની સ્થિતિ જોઈએ. તેનાં ધોરણ 10માં ભણતા 3,798 વિદ્યાર્થીઓ પાસ થયા છે ને તેની 11માં ધોરણની 18 સ્કૂલમાં સીટ 1,400 જ છે. એટલે તે પોતાનાં જ 2,398 વિદ્યાર્થીઓને સુમન હાઈસ્કૂલો પ્રવેશ આપી શકે એમ નથી. સંખ્યા દરેક સ્કૂલમાં બમણી વધારાય તો પણ સેંકડો વિદ્યાર્થીઓ પોતાની જ સ્કૂલમાં એડમિશન ન મેળવે એવી હાલત છે. ટૂંકમાં, 91 ટકાથી વધુ માર્કસ લાવવા છતાં ગ્રાન્ટેડ સ્કૂલોમાં સાયન્સમાં એડમિશનનાં ફાંફાં છે ને 10 વર્ષ જે સ્કૂલમાં ભણ્યા હોય એવા હજારો વિદ્યાર્થીઓ પોતાની સ્કૂલમાં જ પ્રવેશ મેળવી શકે એમ નથી.

તો, આ સ્થિતિ છે – બોર્ડનાં ઊંચાં પરિણામોની. આ સ્થિતિમાં થશે શું, તે જોઈએ. સેંકડો વિદ્યાર્થીઓ ગ્રાન્ટેડ સ્કૂલોમાં પ્રવેશ નહીં મેળવી શકે ને તેમણે નોન-ગ્રાન્ટેડ સ્કૂલોમાં ઊંચી ફી ભરીને એડમિશન લેવું પડશે. જો આર્થિક સ્થિતિ સારી નહીં હોય, તો પોતાનાં ઊંચાં પરિણામ છતાં વિદ્યાર્થીએ અભ્યાસ છોડવો પડશે. સાયન્સમાં પ્રવેશની બધી પાત્રતા છતાં, વિદ્યાર્થીઓનાં આગળ ભણવાનાં સપનાં રોળાય એમ પણ બને. આ સ્થિતિ વિદ્યાર્થીઓમાં હતાશા જન્માવે ને તે ડિપ્રેશનનો શિકાર બને ને કોઈ અજુગતું પગલું ભરે એ શક્યતા પણ નકારી ન શકાય. તો, સવાલ એ થાય કે ઊંચું પરિણામ આવાં પરિણામો માટે અપાય છે?

ઊંચું પરિણામ જોઈને રાજી થતાં સાહેબો ને બોર્ડના અધિકારીઓ વિદ્યાર્થીઓમાં હતાશા જન્મે એની ચિંતા કે કલ્પના કરે છે ખરા? સવાલોનો સવાલ તો એ છે કે આખા દેશનાં સતત ઊંચાં પરિણામો ને માર્કસના ફુગાવાથી શિક્ષણ જગત સિદ્ધ શું કરવા માંગે છે? વિદ્યાર્થીઓને વધુ માર્કસ આપીને ભણતા અટકાવવાનો ઇરાદો અણી શુદ્ધ નથી. અહીં તો સાયન્સ સંદર્ભે ધોરણ 11માંના પ્રવેશની માત્ર સુરતની જ વાત કરી છે, અન્ય શહેરોમાં પ્રવેશની શી સ્થિતિ હશે એની તો કલ્પના જ કરવાની રહે છે. વારુ, ઊંચાં પરિણામની આવી જ સ્ફોટક સ્થિતિ ધોરણ 12ની પણ છે. 12માંમાં પણ વધુ ટકા લાવનાર ઘણા વિદ્યાર્થીઓને ગ્રાન્ટેડ કોલેજમાં એડમિશન મળવાની મુશ્કેલીઓ જ છે. એવા વિદ્યાર્થીઓએ પણ ખાનગી કોલેજોમાં લાખો રૂપિયા ફીના ખર્ચીને ભણતર પૂરું કરવાનું રહે અને આર્થિક સ્થિતિ સારી નહીં હોય તો ભણવાનું છોડીને નાનીમોટી નોકરીથી જ સંતોષ માનવાનો રહે ને એ જો સહન ન થાય તો ડિપ્રેસ્ડ મૂડમાં વીતવાનું રહે. આમ તો પાત્રતા શિક્ષણ વિભાગની છે, પણ એ ઢાંકણીમાં પાણી નહીં જ લે, એ કામ એ વિદ્યાર્થી, વાલી કે શિક્ષક પાસેથી કરાવે એમ બને. હવે તો 90 ટકાવાળાએ પણ આપઘાત કરવાના દા’ડા આવ્યા છે, એ શિક્ષણ જગતની બલિહારી નથી તો બીજું શું છે?

000

e.mail : ravindra21111946@gmail.com

પ્રગટ : ‘આજકાલ’ નામક લેખકની કટાર, “ધબકાર”, 27 મે 2024