૨૦૧૫

બરેલી્માં મિલ્કતની લે-વેચનો ધંધો કરતા વેપારીના મોટા દીકરાએ એક ડેરી ફાર્મ શરૂ કર્યું હતું. તેમાં આધુનિક વિજ્ઞાન વાપરવાનું શીખવા તે ઇજ્જતનગરમાં આવેલી પશુ-સંવર્ધનની શોધખોળ કરતી સંસ્થામાં (IVRI) તાલીમ લેવાનું વિચારતો હતો. બી.કોમ.નું ભણતો ૧૯ વર્ષનો તેનો નાનો ભાઈ પ્રતીક પણ તેની સાથે ખાલી ફરવા જ ઇજ્જતનગર ગયો હતો. આમ તો તે સી.એ. થવા તલપાપડ હતો. તે માટેની પ્રારંભિક યોગ્યતા મેળવવાની પરીક્ષા પણ તેણે પસાર કરી દીધી હતી.

તેના ભાઈના ડેરી ફાર્મમાં છાણ અને ખાણનો કચરો બને તેટલી જલદીથી મામૂલી ભાએ વેચીને દૂર કરાતાં હતા. પણ પ્રતીકને ઇજ્જત નગરમાં એક વ્યાખ્યાનમાંથી જાણવા મળ્યું કે, આ બધાંમાંથી સેન્દ્રિય ખાતર બનાવી શકાય અને તે વાપરીને બનતી ખેત પેદાશો બજારમાં ઊંચો ભાવ કમાઈ આપે.

આ સાથે પ્રતીકના જીવનની દિશા બદલાઈ ગઈ. તેણે આ બાબત ઊંડા ઉતરવાનું નક્કી કર્યું. તે પણ  એ સંસ્થાના એક ટ્રેનિંગ કોર્સમાં જોડાઈ ગયો. છ મહિના આ જ લગન, આ જ વિષયનું વાંચન, અને અવનવા પ્રયોગો. છેવટે તેણે બાપુને કહી દીધું કે, તે સી.એ. થવાનો નથી. બાપુને આ પસંદ તો ન જ પડ્યું, પણ પ્રતીકની મા એના દીકરાની અવનવું કરવાની લગન સમજી ગઈ અને તેમણે બાપુને સમજાવી દીધા. પ્રતીકે જ્યારે તેની પહેલી પેદાશમાંથી મળેલ મોટી રકમનો ચેક બાપુના હાથમાં મુક્યો, ત્યારે એ વેપારી માણસને સમજતાં વાર ન લાગી કે,

પ્રતીકને  છાણમાંથી સોનાની ખાણ મળી ગઈ છે!

બાપુએ પ્રતીકને પરઢોળી ગામમાં સાત વીંઘા જમીન ખરીદી આપી. પ્રતીકની ગાડી હવે ધમધમાટ દોડવા લાગી. તેણે સેન્દ્રીય ખાતરનું ઉત્પાદન મોટા પાયે શરૂ કરી દીધું.

૨૦૧૭

પ્રતીક તેને મળેલી તાલીમ પરથી અવનવા કચરા વાપરી જુએ છે અને તેમને કહોવાવાની અવનવી રીતો શોધી કાઢે છે. એમાં મંદિરોમાંથી કચરા ભેગા થતાં ફૂલોનો પણ સમાવેશ થાય છે ! તેમાં લીમડાનાં પાન અને ગૌમૂત્ર વાપરીને આ ખાતરમાં જંતુનાશક તત્ત્વ પણ પ્રતીકે ઉમેર્યું છે. બે જ વર્ષમાં તે પોતાના પગ પર ઊભો થઈ ગયો, એટલું જ નહીં;  તેણે બીજી થોડીક જમીન પણ ખરીદી લીધી અને જાતે ખેતી કરવા લાગી ગયો.

પોતાની ઉન્નતિની સાથે સાથે પ્રતીકે બીજા ખેડૂતોને પણ આ રીત અપનાવવા પ્રેર્યા છે, અને તેની દોરવણી હેઠળ ૪૨ ખેડૂતો પણ સેન્દ્રીય ખાતર વાપરતા થઈ ગયા છે.  રાસાયણિક ખાતર માટે એક એકરે ૪,૫૦૦ ₹ જેટલો ખર્ચ આવતો હોય છે, જ્યારે આ ખાતર માટે માત્ર ૧,૦૦૦ ₹. જ ખર્ચ આવે છે.  આ ખાતર વાપરીને રાસાયણિક ખાતર કરતાં મોટા દાણા વાળા ઘઉં પકવી શકાય છે, અને બજારમાં તેના વધારે ભાવ પણ મળે છે. બાવીસ જ વર્ષના આ તરવરતા તોખારની સહયોગી બાયોટેક નામની કમ્પનીનું ખાતર બરેલી ઉપરાંત નોઈડા, ગાઝિયાબાદ અને શાહજહાંપુરમાં વેચાતું થઈ ગયું છે. પ્રતીક ‘ये लो खाद’ના નામથી સેન્દ્રીય ખાતર વેચે છે અને વર્ષે બાર લાખ રૂપિયા રળી લે છે.

પ્રતીકના જ શબ્દોમાં

“હું રોજ દસ કલાક સતત વાંચીને કદાચ સી.એ. થયો હોત પણ એનાથી મને એટલો આનંદ ન થયો હોત જેટલું આ કામમાં અટક્યા વિના, રચ્યા પચ્યા રહેવામાંથી મળે છે. દરેકે પોતાનો જુસ્સો શેમાં સૌથી વિશેષ છે, તે જાણી લેવું જોઈએ. તો જ કામમાં મજા આવે.”    

સંદર્ભ –

http://www.thebetterindia.com/101810/prateek-bajaj-vermicompost-ye-lo-khaad-sehyogi-biotech/

E.mail :  surpad2017@gmail.com

ચંદુ મહેરિયા

ચૂંટણીઓ લોકતંત્રને ટકાવવા અને દ્રઢાવવાનું મહત્ત્વનું ઓજાર છે. પણ આજકાલ ચૂંટણીઓ અતિ મોંઘી અને ખર્ચાળ બની ગઈ છે. તેમાં અધધધ રૂપિયો ખર્ચાય છે. ચૂંટણીઓ લોકશાહીનું લોકપર્વ મટીને નાણાંની રેલમછેલ કરતી ઘટના (કે દુર્ઘટના) બની ગઈ છે. સેન્ટર ફોર મીડિયા સ્ટડીઝના અનુમાન પ્રમાણે હાલની લોકસભા ચૂંટણીમાં ૧.૩૫ લાખ કરોડથી વધુ ખર્ચ થશે. જે અમેરિકી રાષ્ટ્રપતિની ગત ચૂંટણી કરતાં વધુ છે. તો આ ખર્ચ પાકિસ્તાનના વાર્ષિક બજેટનો ૧/૩ કરતાં વધુ ભાગ છે.

ભારતનો પ્રત્યેક નાગરિક પછી તે અમીર હોય કે ગરીબ ચૂંટણી લડી લોકોનો ચૂંટાયેલો પ્રતિનિધિ બની શકે તે માટે ચૂંટણી લડતા ઉમેદવારો માટે ખર્ચની મહત્તમ મર્યાદા નક્કી કરવામાં આવી છે. જેથી એકલા ધનપતિઓ ધનબળના જોરે ચૂંટાઈ ન જાય. પણ વાસ્તવમાં ઉમેદવારો માટેની ચૂંટણી ખર્ચની સીમા એક પાખંડ લાગે છે. સીધા કે આડા માર્ગે કાળાં નાણાંના બળે આર્થિક સામર્થ્ય ધરાવતા ઉમેદવારોનું ચૂંટાવાનું પ્રમાણ વધ્યું છે. હજુ દાયકા પૂર્વે ૨૦૦૯ની લોકસભા ચૂંટણીમાં ૫૮ ટકા કરોડપતિ ઉમેદવારો ચૂંટાયા હતા  દસ વરસ પછીની ૨૦૧૯ની ચૂંટણીમાં તેમાં ત્રીસ ટકાનો વધારો થયો હતો અને ૨૦૧૯થી ૨૦૨૪ની લોકસભામાં ૮૮ ટકા કરોડપતિ સાંસદો હતા.

સરકાર, રાજકીય પક્ષો અને ઉમેદવારો એમ ત્રણ લોકો ચૂંટણીમાં નાણાં ખર્ચે  છે. તેમાં સરકારી ખર્ચ તો કુલ ખર્ચમાં પંદર ટકા જ છે. ઉમેદવારો માટે ખર્ચની મર્યાદા નિર્ધારિત કરી છે. રાજકીય પક્ષો માટે ખર્ચની મર્યાદા હોતી નથી, એટલે રાજકીય પક્ષો બેફામ નાણું વાપરે છે. ઉમેદવારો હાથીના ચાવવાના અને બતાવવાના દાંત જુદા હોય છે, તેમ સરકારી ચોપડે જુદો ખર્ચ બતાવે છે પણ વાસ્તવમાં તો અનેક ઘણા રૂપિયા વાપરે છે. ઈલેકશન વોચ અને એસોસિયેસન ફોર ડેમોક્રેટિક રિફોર્મ્સનું ૨૦૧૯ની લોકસભા ચૂંટણીના વિજેતા ૫૧૪ સભ્યોના ઈલેકશન કમિશન સમક્ષ રજૂ થયેલા ખર્ચના આંકડાઓનું વિશ્લેષણ દર્શાવે છે કે ૫૩ સાંસદોએ નિર્ધારિત રૂ. ૭૦ લાખ કરતાં અડધા જ ખર્ચમાં ચૂંટણી લડી હતી ! માત્ર બે જ સાંસદોએ રૂ.૭૦ લાખથી વધુ ખર્ચ કર્યો હતો. ૫૧૪ સાંસદોએ નિર્ધારિત રકમના સરેરાશ ૭૩ ટકા રકમ જ ખર્ચી હતી.. ભા.જ.પ.ના ૨૯૧ સાંસદોએ સરેરાશ રૂ. ૫૧.૩૧ લાખ અને કાઁગ્રેસના ૫૧ સાંસદોએ સરેરાશ રૂ. ૫૧.૭૨ લાખ જ ખર્ચ કર્યો હતો. આ હકીકતો પરથી ખર્ચની મર્યાદા, તેના નિરીક્ષણ માટેનું તંત્ર અને ચૂંટણી પંચ સમક્ષ રજૂ કરેલા ખર્ચના પત્રકો લોકોની આંખોમાં ધૂળ નાંખવા બરાબર લાગે છે. નાણાં મંત્રી નિર્મલા સીતારમણ જ્યારે ચૂંટણી માટે તેમની પાસે નાણાં નથી, એટલે લોકસભા ચૂંટણી લડવાની પક્ષની ઓફર સ્વીકારી શકી નથી એમ કહે છે ત્યારે તેઓ સ્વીકારે છે કે ઉમેદવાર પંચને બતાવે છે તે ખર્ચ સાચો નથી હોતો.નાણાં મંત્રી બે કરોડ રૂપિયાના આસામી હોવાનું પી.એમ.ઓ.ની સત્તાવાર વેબસાઈટ પર જણાવ્યું હોય અને પચાસેક લાખનો જ ખર્ચ સાંસદ દીઠ થતો હોય તો નિર્મલાજીની નાણાંને અભાવે ટિકિટ નકાર્યાની વાત માની શકાતી નથી.

૧૯૫૧-૫૨માં લોકસભાની ચૂંટણી માટે ઉમેદવારના ખર્ચની સીમા પચીસ હજાર રૂપિયા  હતી. આજે આઝાદીના અમૃત કાળમાં ૨૦૨૪માં તે વધીને રૂ. પંચાણું લાખ થઈ છે. ચૂંટણી પંચ ખર્ચની સ્વીકાર્ય રકમ નક્કી કરે છે તેમાં વિસ્તાર પ્રમાણે ચૂંટણી અધિકારી ફેરફાર કરી શકે છે. ઝંડાથી ડંડા, ચાથી ચવાણુ, મંડપથી માચીસ અને હેલિકોપ્ટરથી હવન માટેની રકમ ઠરાવે છે. ઈલેકશન કમિશને એક બાય દોઢના કપડાંના ઝંડાની સ્વીકાર્ય કિંમત ૭ રૂ, ત્રણ ફૂટના ડંડાના ૧૫ રૂ., ગળાના ખેસના ૭ રૂ., એક હજાર મલ્ટિકલર પત્રિકાના રૂ. ૪૫૦૦, ફૂલહારના રૂ. ૧૨, અડધા કપ ચાના રૂ. ૧૦, કોફીના રૂ. ૨૦, હવન માટે પંડિતની દક્ષિણાના રૂ. ૧,૨૦૦ અને નાડાછડીના રૂ. ૪ નક્કી કર્યા છે. મતવિસ્તાર દીઠ અલગ સ્વીકાર્ય કિંમત પ્રમાણે ગાંધીનગર જિલ્લા ચૂંટણી તંત્રે અડધા કપ ચા કે કોફીના રૂ. ૬, મિષ્ટાન વગરની ગુજરાતી થાળીના રૂ. ૯૦ અને ૧૦૦ ગ્રામ ભજિયાં કે દાળવડાંના રૂ. ૩૦ ઠરાવ્યા છે, એ જાણીને નવાઈ લાગે છે. કદાચ સબસિડાઈઝ રેટવાળી સંસદની કેન્ટિનનું તો આ ભાવપત્રક  નથી ને ? એવો પ્રશ્ન મતદારોને થાય છે.

ઈલેકશન કમિશન ચૂંટણી ખર્ચ પર નજર રાખવા માટે ભારતીય રેવન્યૂ સર્વિસના અધિકારીઓની ખર્ચ નિરીક્ષકો તરીકે નિમણૂક કરે છે. તેઓ ઉમેદવારના ચૂંટણી પ્રચાર અને અન્યમાં વપરાયેલાં નાણાંનો હિસાબ રાખવા વીડિયોગ્રાફી પણ કરે છે. તમામ ઉમેદવારોએ ચૂંટણી પરિણામના ૩૦ દિવસમાં જિલ્લા ચૂંટણી અધિકારીને ખર્ચની વિગતો આપવાની હોય છે. જે ઉમેદવારો ખર્ચની વિગતો આપતા નથી તેને પંચ ત્રણ વરસ માટે ઉમેદવારી માટે અયોગ્ય ઠેરવે છે. જો મર્યાદાથી વધુ ખર્ચ કર્યો હોય તો પણ સજા થઈ શકે છે. જો કોઈ નાગરિકને લાગે કે ઉમેદવારે ખર્ચેલાં નાણાં કરતાં ઓછો ખર્ચ દર્શાવ્યો છે તો તે આધાર-પુરાવા સાથે ઈલેકશન પિટીશન કરી શકે છે. ગાંધીનગર મહાનગરપાલિકાના બી.જે.પી.ના વર્તમાન એકતાળીસ નગર સેવકોએ એક સરખો રૂ. ૧,૩૩,૩૮૦ ખર્ચ દર્શાવ્યો હતો. જે પહેલી નજરે જ શંકાસ્પદ લાગતાં તેમની સામે ફરિયાદ થઈ છે. ૨૦૦૯ની ચૂંટણીમાં  મહારાષ્ટ્રમાં કાઁગ્રેસના ઉમેદવાર અશોક ચવાણ સામે અખબારમાં આપેલી ચૂંટણીની જાહેરાતનો ખર્ચ ઓછો બતાવવા બદલ ફરિયાદ થયેલી છે. આ બંને અને એવી બીજી ચૂંટણી ખર્ચની ફરિયાદોનો ભાગ્યે જ સમયસર નિવેડો આવે છે.

ચૂંટણી પંચને બેનામી કે બેહિસાબી રોકડ અને બીજી વસ્તુઓ જપ્ત કરવાનો અધિકાર છે. જેથી ચૂંટણીમાં ગેરકાયદે થતા ખર્ચાઓ રોકી શકાય. ૨૦૧૯ની સમગ્ર ચૂંટણી કરતાં ૨૦૨૪માં પહેલા તબક્કાના મતદાન પૂર્વેના એકાદ માસમાં જ પંચે રૂ. ૪,૬૫૦ કરોડની જપ્તી કરી છે. ભારતની ચૂંટણીઓ પર બેનામી અને કાળાં નાણાંનો કેટલો પ્રભાવ છે તેનું આ ધ્યોતક છે. રૂ. ૪,૬૫૦માં સૌથી વધુ રૂ. ૧,૧૪૩ કરોડની કિંમતની મફત વહેંચણીની વસ્તુઓ પકડાઈ છે. તે સાબિત કરે છે કે ઉમેદવારોની સાથે મતદારો પણ ભ્રષ્ટ છે કે તેમને ભ્રષ્ટ કરવામાં આવે છે. નવેમ્બર ૨૦૨૨માં તેલંગાણાના મુનુગોડે મતવિસ્તારની પેટાચૂંટણીમાં રૂ.૬૨૭ કરોડ ખર્ચાયા હોવાની ફરિયાદ ફોરમ ફોર ગુડ ગવર્નન્સે કરી છે. આ ચૂંટણીમાં ઉમેદવારે મતદારોને ૧૦૦ ગ્રામ સોનું આપ્યાની પણ ફરિયાદ થઈ હતી.

રાજકીય પક્ષોના ખર્ચની કોઈ મહત્તમ મર્યાદા નક્કી ના થઈ હોવાથી તેના ખર્ચ પર કોઈ નિયંત્રણ નથી. ૨૦૧૯ની લોકસભા ચૂંટણીમાં ભારતીય જનતા પક્ષે રૂ. ૧,૨૬૪ કરોડ અને કાઁગ્રેસે રૂ. ૮૨૦ કરોડ ખર્ચ્યા હોવાનું ઈલેકશન કમિશન સમક્ષ સબમિટ કરેલ હિસાબોમાં જણાવ્યું હતું. સૌ જાણે છે કે વાસ્તવિક ખર્ચ તેના કરતાં અનેક ગણો થયો હશે. પરંતુ પોલિટિકલ પાર્ટીઝના ખર્ચની અસલિયત જાણી શકાતી નથી અને જે જાણીએ છીએ તે પણ અધધધ છે. રાજકીય પક્ષોના ખર્ચ પર નિયંત્રણના મુદ્દે તમામ રાજકીય પક્ષો એક્સંપ થઈને નકાર ભણે છે. રાજકીય ઈચ્છાશક્તિનો અભાવ અને રાજકીય પક્ષોની ગાંધી –વૈધ્યનું સહિયારુંની નીતિને કારણે ચૂંટણીઓમાં થયા અનિયંત્રિત ખર્ચનો આજે તો કોઈ ઉકેલ જણાતો નથી.

e.mail : maheriyachandu@gmail.com

એક યક્ષ પ્રશ્ન

હવે કેટલાંકમાં કંગના રણાવત પેઠે સ્વાતંત્ર્ય સંવતનો નિરીહ ઉત્સાહ ટક્યો નથી તો કેટલાયે નવતરુણો વાસ્તવચિત્ર જોતાં લોકશાહી પ્રક્રિયામાં વિધિવત જોડાવાથી વિમુખતા અનુભવે છે. ‘મધર ઑફ ડેમોક્રસી’ની ગોદમાં એમને સારુ જાણે જગ્યા જ નથી.

પ્રકાશ ન. શાહ

બે દોરમાં થઈને લોકસભાની 190 બેઠકો સારુ મતદાન થઈ ગયું છે. ચૂંટણીપંચ તરફથી આંકડા ધીમે ધીમે હપતાવાર મળ્યા એ સાચું, પણ અંતિમ આંકડા પ્રમાણે પણ 2019 કરતાં મતદાનની ટકાવારીમાં કંઈક ઘટાડો જરૂર થયો છે. એથી પણ વધુ ગંભીર વિગતમુદ્દો તો કદાચ એ છે કે જે નવતરુણો મતાધિકારને પાત્ર છે તે પૈકી ઘણા ઓછા લોકોએ મતાધિકાર સારુ રજિસ્ટર થવાની જરૂર જોઈ છે.

આ ઉદાસીનતાને કેવી રીતે ઘટાવશું ? જેમણે 2014 અને 2019માં ઉત્સાહથી મત આપ્યા એમના એક હિસ્સાએ 2024માં કેમ નિરુત્સાહ દાખવ્યો હશે, આ સવાલના જે બે વૈકલ્પિક જવાબ જડે છે તે મોદી ભા.જ.પ.ને કેન્દ્રમાં રાખીને આપણી સામે આવે છે. એક જવાબ એ છે કે જેમણે બદલાવ માટે લાગટ બે વાર મોદી ભા.જ.પ.ની સાથે રહેવાપણું જોયું – કંગના રણાવતના નિરીહ ઉત્સાહથી 2014ને સ્વાતંત્ર્ય સંવત તરીકે વધાવવાપણું જોયું – એમના પૈકી કેટલાક ટકાને હવે ત્રીજી વાર આ હઇસોજંબે અગર તો પરિવર્તન યજ્ઞમાં જોડાવાપણું અનુભવાતું નથી. બીજો જે જવાબ જડે છે તે એ કે લગભગ બધાં જ પ્રચારતંત્ર પરના એકાધિપત્ય વાટે મોદી ભા.જ.પે. જમાવેલી હવાને કારણે સ્વાભાવિક જ જેમને પરિણામ પૂર્વનિશ્ચિત જણાય છે એમને પોતાનો એક મત પડ્યો તો પણ શું અને ન પડ્યો તો પણ શું એવું થાય છે. તેઓ મોદી ભા.જ.પ. તરફે હોઈ શકે, પણ પરિણામ સારુ એ હદે આશ્વસ્ત હોય કે મતદાનની તસ્દી લેવાની જરૂર નયે જણાતી હોય.

આ બંને જવાબનાં પોતપોતાનાં લૉજિક છે, અને ચોક્કસ બેઠક પણ હોઈ શકે છે. પરંતુ નિર્ભ્રાન્તિવશ અગર આશ્વસ્તિવશ, એમ કોઈ પણ ભૂમિકાએ સુસ્ત રહેવાનું વલણ પથ્ય જણાતું નથી. કારણ, મોદી ભા.જ.પ.નાં સઘળાં બિનલોકશાહી વલણો સામે શીર્ષ સત્તાસ્થાનેથી મોટે અવાજે લેવાતી ઉચ્ચ ભૂમિકા આપણે ‘મધર ઑફ ડેમોક્રસી’ છીએ એ તરજ પર સતત સંભળાય છે. વિશ્વના માતૃલોકતંત્રમાં સત્તાપક્ષના મતદારનું કોઈ પણ છેડેથી ઉદાસીન હોવું એ ઇષ્ટ નથી તે નથી.

હવે પ્રશ્ન રહ્યો નવયુવા મતદારોનો. તેઓ શા સારુ વિધિવત્ મતદાર નોંધણીથી વિમુખ રહે છે ? વીર નર્મદે ફરિયાદ કરેલી કે આપણે ગુજરાતીઓ રાજકારણની વાતમાં લગારે મોં ઘાલતા નથી, એટલી એક સાદી જ વાત એની પૂંઠે ન હોઈ શકે. કારણ, તે પછી તો દેશસમસ્તે એક પ્રજા તરીકે જે રીતે વ્યાપક સહભાગિતાપૂર્વકનો સ્વાતંત્ર્યસંગ્રામ ખેડ્યો એ એક પ્રતિમાન રૂપ ઇતિહાસવિગત છે. આજકાલ ક્રાન્તિકારીઓને જરી વિશેષ રીતે આગળ કરવાની – અને એ માનપત્ર તો છે જ અને રહેશે – હિલચાલ વૈકલ્પિક વિમર્શરૂપે અને ગાંધીનેહરુપટેલની સ્વરાજત્રિપુટી જેને પ્રતિનિધિત કરે છે તે લોકચળવળના કંઈક અવમૂલ્યનરૂપે ચલાવાય છે તે ભલે ચાલતી, પણ સ્વરાજલડતની વ્યાપક સહભાગિતાએ લોકશાહી સારુ ભૂમિકા સરજી તે ઇતિહાસવસ્તુ હતી, છે અને રહેશે.

વ્યાપક સહભાગિતાના આ અભિગમપૂર્વક સ્તો રાજીવ ગાંધીએ તરુણ વય મતાધિકારની પ્રતિષ્ઠા અઢાર વરસના આગ્રહ સાથે કરે. 2019 સુધી તો માનો કે એવા અઢાર વરસના મતદારો આવ્યા જેમને સારુ આગલાં સિત્તેર વરસ કશું નહોતાં. હવે મોદી વરસોમાં જેઓ આઠમેથી અઢારમે પહોંચ્યા એમણે જે કંઈ જોયું, ખાસ તો ભેંકાર બેરોજગારી, એ પછી ‘કોઈ સાગર દિલ બહલાતા નહીં’ એવી મનઃસ્થિતિમાં હશે ? ન જાને. 4 જૂનના ચિત્ર પછી વધુ વિગતે વિચારવું રહેશે, એ સાચું, પણ અત્યારે ભલે પ્રાથમિક રૂપે ય જે સમજાય છે તે પ્રમાણે ચિંતાને સારુ કારણ જરૂર છે. એક નોંધપાત્ર પ્રજાવર્ગ, એમાં પણ ઉભરીને આવતા તરુણોનો નોંધપાત્ર હિસ્સો લોકશાહી પરંપરા અને પ્રક્રિયાઓથી પરહેજ કરવા ભણી વળે તો એ આપણા લોકતંત્રને કાં તો થોડાંક લોકોની બપૌતી એવી ક્રિપ્ટોક્રસીમાં ફેરવી નાખે કે પછી વાસ્તવિક લોકશાહીને લંગડાતી ને લકવાયેલી બનાવી મેલે. મોહનિદ્રા સારુ નહીં પણ પ્રેરણાની તાજગી વાસ્તે એક નવ્ય કથાનકની કદાચ તાકીદ છે.

e.mail : prakash.nireekshak@gmail.com

પ્રગટ : ‘પરિપ્રેક્ષ્ય’, “દિવ્ય ભાસ્કર”; 01 મે 2024