ઉદ્યોગપતિઓ અંબાણી અને અદાણી ભારતના વિકાસની નક્કર ઓળખ છે અને તેમની સાથે છેડો ફાડવાનું જરા ય પોસાય એમ નથી

ચિરંતના ભટ્ટ

છેલ્લા કેટલાક દિવસોમાં ચૂંટણી પ્રચારમાં બીજા બધાં કરતાં સૌથી વધારે ચર્ચા થઇ હોય તો એ છે મૂકેશ અંબાણી અને ગૌતમ અદાણીનાં નામોની. વડા પ્રધાને તેલંગાણાની પ્રચાર રેલીમાં કોણ જાણે કયા મિજાજમાં બોલવાનું નક્કી કર્યું હશે? જે બે ઉદ્યોગપતિઓની સાથે હંમેશાં સારાસારી રાખવાની સાવચેતી રખાઇ છે, એમને કાઁગ્રેસ વિરોધી ભાષણમાં ઘસડી લાવ્યા અને કહ્યું કે, ‘ચૂંટણી જાહેર થયા પછી કાઁગ્રેસના શહેઝાદા(રાહુલ ગાંધી)એ અંબાણી અદાણીને ગાળો આપવાનું બંધ કરી દીધું છે? શા માટે? હું કાઁગ્રેસના શહેઝાદાને પૂછવા માગું છું કે તેમણે અદાણી અને અંબાણી પાસેથી કેટલો માલ ઉઠાવ્યો છે? કોથળા ભરીને કાળું નાણું ભેગું કર્યું છે? કાઁગ્રેસ પાર્ટીને તે ઉદ્યોગપતિઓ પાસેથી ચૂંટણી માટે કેટલા પૈસા મળ્યા છે?’ ભા.જ.પા. સરકાર, ખાસ કરીને મોદીના નેતૃત્વ હેઠળની સરકાર કેન્દ્રમાં આવી એ પછી આ બન્ને ઉદ્યોગપતિઓને કાયમ ટેકો મળ્યો હોવાના દાવા વિરોધપક્ષે એકથી વધુ વખત કર્યા છે – એ હદે કે એવી ટિપ્પણી સુદ્ધાં કરવામાં આવી છે કે મોદીએ તો આ બન્ને જણને દેશ વેચી માર્યો છે. આ વાતમાં કેટલો દમ છે એની વાત આગળ જતાં કરીએ, પણ ગયા અઠવાડિયે મોદી જે પણ બોલ્યા એ પછી રાહુલ ગાંધીએ પ્રતિભાવ આપ્યો. રાહુલ ગાંધીએ એમ કહી પાડ્યું કે આ બોલ્યા પછી તમે ગભરાઇ ગયા હશો કારણ કે પહેલીવાર તમે અદાણી-અંબાણી વિશે પહેલીવાર જાહેરમાં બોલ્યો. તમે એમ પણ કહ્યું કે તેઓ ટેમ્પોમાં પૈસા આપે છે, શું આ તમારો અંગત અનુભવ છે? સી.બી.આઇ. અને EDને તેમની પાસે મોકલાવો અને તપાસ કરાવો, વગેરે.

હવે સૌથી પહેલાં તો નરેન્દ્ર મોદીના એ દાવાનું ખંડન કરવું પડે જેમાં તે બોલે છે કે ચૂંટણી જાહેર થયા પછી કાઁગ્રેસ અને રાહુલ ગાંધીએ અંબાણી-અદાણીનું નામ લેવાનું બંધ કરી દીધું છે. હજી 24મી એપ્રિલે જ કાઁગ્રેસના મલ્લિકાર્જુન ખરગે બોલ્યા હતા કે આ દેશમાં બે ખરીદનારા છે અને બે વેચનારા છે. ખરીદનારા મોદી અને શાહ છે તો વેચનારા અદાણી અને અંબણી છે. વળી 12 એપ્રિલે રાહુલ ગાંધીએ પોતાના ભાષણમાં જે એ પહેલાં પણ બોલી ચૂક્યા છે એ વાત મૂકી હતી કે નરેન્દ્ર મોદી અને અદાણી નીતિને કારણે બે ભારત બન્યા છે, એક ગરીબોનું ભારત અને બીજું કરોડપતિઓનું ભારત. ભારત જોડો યાત્રા દરમિયાન પણ રાહુલ ગાંધીએ એવી ટિપ્પણીઓ કરી હતી કે મોદીના રાજમાં ધનિકો વધારે ધનિક બને છે વગેરે. હવે આ તો ચૂંટણી પ્રચારના પરફોર્મન્સ છે અને આ આરોપ-પ્રત્યારોપ તો પ્રચારમાં થવાના જ છે. અહીં વિચારવું એમ જોઇએ કે દેશના જ નહીં પણ એશિયાના બે મોટા બિલિયોનર્સને વિશ્વના સૌથી મોટા લોકતંત્રના ચૂંટણી પ્રચારમાં જે રીતે વારંવાર ખેંચી લવાય છે એ કેટલું યોગ્ય છે? અંબાણી કે અદાણી બેમાંથી એકેય આ અંગે પોતાના પ્રતિભાવ આપવા નવરા નથી અને આપવાના પણ નથી. મૂકેશ અંબાણીના સામ્રાજ્યની વાત કરીએ તો વાસ્તવિકતા એ છે કે કોઇપણ સરકાર આવે એમને પોતાના સામ્રાજ્યનો વિસ્તાર કરતા આવડે છે. નરેન્દ્ર મોદી જ્યારે પહેલીવાર ગુજરાતના મુખ્ય મંત્રી બન્યા ત્યારે પણ મૂકેશ અંબાણી પોતે તો દેશના ઉદ્યોગ જગતનું મોટું માથું હતા જ કારણ કે એ શરૂઆત તો છેક 70ના દાયકામાં ધીરુભાઇ અંબાણીના સમયથી થઇ ગઇ હતી. આ કહેવાનો અર્થ એમ નથી કે મૂકેશ અંબાણી, જેમના ઉદ્યોગનો વિસ્તાર બધે જ છે તેમને સરકારી સહકારની જરૂર ન હોય પણ જેટલો ફાંકો આ રાજકારણીઓ બતાડે છે, એટલી તો મૂકેશ અંબાણીને તેમના નામની હેડકી સુધ્ધાં નહીં આવતી હોય. સરકાર સહુલિયત કરી જ આપતી હોય છે જેથી કામ બરાબર થઇ શકે પણ છતાં પણ કોને કોની કેટલી ગરજ હોઇ શકે છે એ સમજવા માટે આપણે થોથાં ઉથલાવીને શાસ્ત્રી થવાની જરૂર નથી. ગૌતમ અદાણીનું કદ મોટું હતું પણ જે હદે તે છેલ્લાં દસ વર્ષમાં પોતાના ઉદ્યોગનો વિકાસ કરી શક્યા છે એટલું બધું પહેલાં નહોતું પણ એ તો કહેવું પડે કે ટેકો મળે તેનો પૂરા જોશથી ઉપયોગ કરીને પોતાનું કદ આંતરરાષ્ટ્રીય સ્તરે વિસ્તારીને મજબૂત કરવામાં તો અદાણીએ પણ ભારે મહેનત કરી છે. વળી અંબાણી અને અદાણીની છાપ દેશભરમાં એક કરતાં વધુ ક્ષેત્રમાં છે. ટેલિકોમ, એનર્જી, રિટલ્ટી, એરપોર્ટ્સ, ડિજિટલ કનેક્ટિવિટી, કલ્ચરલ સંસ્થાન, મીડિયા – આ તો બસ તેમની પહોંચની બહુ નાની ઝલક છે બાકી અંબાણી અને અદાણીનો વિસ્તાર કેટલો છે એ જોવા બેસીશું ત્યાં સુધીમાં નવી સરકાર આવી જશે.

અંબાણી અને અદાણીના વિકાસની વાત થાય ત્યારે આંતરરાષ્ટ્રીય સ્તરે તેમને અમેરિકાના જ્હોન ડી રોકફેલર સાથે સરખાવાય છે. 19મી સદીમાં રોકફેલર યુ.એસ.એ.ના સૌથી પહેલાં અબજોપતિ બન્યા અને એ ત્રણ દાયકામાં અમેરિકામાં માળખાંકીય સુવિધાઓથી માંડીને નવા કારખાનાઓ વગેરે સડસડાટ બન્યું અને સાથે ફ્રિક, એસ્ટર, કાર્નેગી અને વેન્ડરબિલ્ટ જેવા ઉદ્યોગપતિઓની પકડ મજબૂત બની. અત્યારે ભારત પણ કંઇક એવા જ તબક્કામાં છે અને વિકાસશીલ રાષ્ટ્રો જ્યારે ઝડપી વિકાસના તબક્કામાંથી પસાર થતા હોય ત્યારે ટોચના માણસો પાસે વધતું ધન, આર્થિક અસમાનતા સાથે રાજકાણીઓ – ઉદ્યોગપતિઓ વચ્ચેની સાંઠગાંઠને કારણે પેદા થતો મૂડીવાદ સપાટી પર આવે જ છે અને ભારત અત્યારે એવા જ તબક્કામાં છે.

લોકોને મોદી સરકારની આ બે ઉદ્યોગકારો સાથેની સાંઠગાંઠ અંગે સવાલ થાય તે સ્વાભાવિક છે કારણ કે છેલ્લા દાયકામાં આ બન્નેનો વિકાસ રોકેટ વેગે થયો છે. અદાણી સામે તો શોર્ટ સેલ હિંન્ડબર્ગનો રિસર્ચનો રિપોર્ટ પણ આવ્યો હતો, પણ એમાં કોઇ નોંધપાત્ર કાર્યવાહી ન થઇ. વળી અદાણી જૂથ વિશે સવાલ કરનારા તૃણમૂલ કાઁગ્રેસનાં મહુઆ મોઇત્રા સંસદની બહાર છે તો રાહુલ ગાંધીએ પણ દાવો કર્યો હતો કે અદાણી જૂથ વિશે તેમણે ટિપ્પણી કરી હોવાથી તેમને પણ થોડો સમય માટે સંસદની બહાર કરાયા અને તેમની પર બદનક્ષીનો દાવો કરવામાં આવ્યો.

હવે મોદીએ ભાષણમાં જે કહ્યું એનું કારણ એ નથી કે એમને અદાણી-અંબાણી સાથે કંઇ વાંકું પડ્યું હશે. મૂળે ધાર્યા કરતાં મતદાન ધીમું, ઓછું થયું હોવાથી તેમણે પોતાના પ્રચારની રીતમાં ફેરફાર કર્યા. મતદાનના પહેલા તબક્કા પહેલાં આર્થિક વિકાસની વાતો થઇ અને હવે વિરોધીઓને મુસલમાન તરફી બતાડીને અને કાળું નાણું વાપરનારાનું લેબલ આપીને પ્રચાર કરવાની શરૂઆત કરાઇ. ભા.જ.પા.નું રાજકારણ ‘વાર્તા રે વાર્તા’ પર ઘડાયેલું છે ખાસ કરીને 2014 પછી. એક ‘નેરેટિવ’ ન ચાલે એટલે બીજું ‘નેરેટિવ’ આપવું પડશે, એવું આ સરકાર બહુ સારી પેઠે જાણે છે. રાહુલ ગાંધીના મતદારો ગુંચવાય એ માટે મોદીએ નવો રસ્તો લીધો અને લોકોને કંઇ બીજા રવાડે ચઢાવી દીધાં. આવું બધું કરવામાં આપણા વડા પ્રધાન આમેય માહેર છે.

બાય ધી વેઃ

એક જાણીતું વાક્ય છે કે જ્યારે તમે કોઇને તમારી વાત મનાવી ન શકો ત્યારે તેમને ગુંચવી નાખો (When you can’t convince them, confuse them). લોકો તથ્યો ભૂલે અને વાર્તામાં લપેટાઇ જાય એ પ્રમાણે પ્રચાર કરવામાં ભા..જપા. નિષ્ણાત છે. મોદીને સારી પેઠે ખબર છે કે અંબાણી અને હવે તો અદાણી પણ (આ બીજા મામલે સરકારની મહેર વધારે છે જ એ તો કહેવું જ પડે. 2014માં તો પ્રચાર માટે મોદીએ અદાણીના ખાનગી એરક્રાફ્ટનો ઉપયોગ પણ કર્યો હતો.) ભારતના વિકાસની નક્કર ઓળખ છે અને એમની સાથે છેડો ફાડવાનું જરા ય પોસાય એમ નથી. સત્તા પર મોદી હશે કે નહીં હોય પણ અંબાણી અને અદાણી તો પોતાના સામ્રાજ્યના શહેનશાહ રહેવાના જ છે. તેમની સફળતા મતદાન પર આધારિત નથી. વળી મોદીની ટિપ્પણી રાજકીય માહોલની ગરમા-ગરમીમાં કરાઇ છે, એવું બન્ને ઉદ્યોગપતિઓ પણ સારી પેઠે સમજતા જ હોય એટલે એ પણ આ દેકારાને ગંભીરતાથી લેવાના નથી. જો કે ભારતને મજબૂત બનાવવા માટે માત્ર બે ઉદ્યોગપતિઓથી નહીં ચાલે એ પણ એટલી જ સાચી વાત છે.

પ્રગટ : ‘બહુશ્રૃત’ નામક લેખિકાની સાપ્તાહિક કટાર, ’રવિવારીય પૂર્તિ’, “ગુજરાતમિત્ર”, 12 મે 2024

રમેશ ઓઝા

ગમે એટલી તાકાત એકઠી કરી હોય, ગમે એટલી રાજકીય લડાઈને અસમાન અને એકતરફી કરી હોય, ગમે એટલા રાજકીય દુ:શ્મનને નિરસ્ત કર્યા હોય; વિજય ત્યાં સુધી મળતો નથી જ્યાં સુધી સામાજિક પંક્તિઓમાં છેલ્લી પંક્તિઓના લોકો સાથ ન આપે. ગાંધીજીનું ભારતમાં આગમન થયું એ પહેલાં અંગ્રેજોની તાકાત બેશુમાર હતી. શું નહોતું તેમની પાસે! શાસકીય સંસ્થાઓ તેમની પાસે અને તેમના કબજામાં હતી, કાયદાઓ તેમની તરફેણમાં હતા, અંગ્રેજી મીડિયા તેમની સાથે હતા, ભારતીયોની બનેલી પોલીસ તેમની પાસે હતી, ભારતની ૪૦ ટકા ભૂમિ પર રાજ કરનારા રાજવીઓ તેમના ગુલામ હતા અને રાજકીય જાગૃતિ તેમ જ પરિવર્તનને રોકવામાં અંગ્રેજો કરતાં પણ વધારે આતુર હતા વગેરે બધું જ હતું. આ બાજુ ભારતનું રાજકીય નેતૃત્વ એવા લોકોના હાથમાં હતું જેમનો છેલ્લી પંક્તિઓના લોકો સાથે કોઈ સંબંધ જ નહોતો. ‘સર’નો તાજ ધરાવનારા દીવાન બહાદુરો તેમ જ રાય બહાદુરો અને ધીકતી પ્રેક્ટીસ ધરાવનારા સફળ વકીલો દેશનું નેતૃત્વ કરતા હતા. તેમની પાસે સમય નહોતો, લોકોની ભાષા તેઓ બોલતા નહોતા, અદના આદમી માટે એવી કોઈ હમદર્દી પણ નહોતી અને જો હમદર્દી હતી તો તેમની પીડાના સ્વરૂપની કોઈ સમજ નહોતી. આ સિવાય તેમનાં હિતો હતાં અને એ હિતો ન જોખમાય તેની ચિંતા કરતા હતા.

ગાંધીજીએ સ્થિતિ બદલી નાખી. તમારું ધ્યેય, તમારું સપનું, તમારાં અરમાન, તમારી કલ્પના જ્યાં સુધી છેલ્લી પંક્તિઓના લોકો ન અપનાવે અને એ કલ્પનામાં ભાગીદાર ન બને ત્યાં સુધી તમે સફળ ન નીવડી શકો અને જો એમાં સફળ નીવડ્યા તો પછી દુ:શ્મનની તાકાત ગમે એટલી પ્રચંડ હોય એ ઓછી પડે. ગાંધીજીએ આ વાત સમજાવી અને માત્ર ભારતની પ્રજાને નહીં, વિશ્વભરની ગુલામ પ્રજાને આ વાત શીખવી. ગાંધીજીના સત્યાગ્રહ સામે અંગ્રેજોની તાકાત ઓછી પડવા લાગી કારણ કે આઝાદ ભારતનાં સપનાંમાં ભાગીદારો વધી ગયા અને ભાગીદારી છેવાડાના માણસ સુધી પહોંચી ગઈ. સ્ત્રીઓ રસોડામાંથી બહાર આવી અને ખેડૂતો ખેતરમાંથી બહાર આવ્યા. અંગ્રેજોને સમજાઈ ગયું કે ભારતમાં આઝાદીનાં સપનાએ રાષ્ટ્રીય સ્વરૂપ પકડી લીધું છે એટલે હવે અંગ્રેજી રાજ ટકાવી રાખવું હોય તો બે જ વિકલ્પ બચે છે; એક તો ભારતની પ્રજાને સમજાવવામાં આવે કે આઝાદીમાં કોઈ લાભ નથી. સામાન્ય પ્રજાના હિતની એક વળતી કલ્પના (કાઉન્ટર નેરેટિવ) વિકસાવવામાં આવે અને લોકો સુધી પહોંચાડવામાં આવે અને એ જો શક્ય ન હોય તો બર્બરતાપૂર્વક પ્રજાને કચડી નાખવામાં આવે. પહેલો વિકલ્પ શક્ય નહોતો અને બીજો વિકલ્પ શક્ય તો હતો પણ બ્રિટિશ રાજને મોંઘો પડે એમ હતો. છેવટે અંગ્રેજોએ ભારતમાંથી ઉચાળા ભરવાનો નિર્ણય લીધો હતો.

જો કે ભારતની તમામ પ્રજાને આઝાદીનાં સપનામાં ભાગીદાર બનાવવામાં ગાંધીજીને સંપૂર્ણ સફળતા મળી હતી એમ ન કહી શકાય. આઝાદ ભારત કેવું હશે અને તેમાં અમે ક્યાં હોઈશું એ પહેલાં કહો. મુસલમાનોએ આ સવાલ કર્યો હતો, દલિતોએ આ સવાલ કર્યો હતો, બહુજન સમાજે આ સવાલ કર્યો હતો, દક્ષિણની દ્રવીડી અસ્મિતાવાદીઓએ આ સવાલ કર્યો હતો, મજૂરોએ આ સવાલ કર્યો હતો, રાજવીઓએ આ સવાલ કર્યો હતો એમ સવાલોની ઝડી વરસી હતી અને ગાંધીજીએ દિવસરાત ખુલાસાઓ કરવા પડતા હતા. ગાંધીજી જેવા વિરાટ નેતા માટે પણ રસ્તો આસાન નહોતો. જો કે એમાં એક વાત સારી હતી કે એવા સવાલો કરનારા જે તે સમાજના કે વર્ગના નેતાઓ હતા અને એ નેતાઓની પાછળ તેમની પ્રજા નહોતી. એ વર્ગ અને સમાજની પ્રજા મહદ્ અંશે ગાંધીજીની સાથે હતી.

આઝાદીનાં આંદોલનની આટલી લાંબી પૃષ્ઠભૂમિ આપવા પાછળ પાછળનું કારણ એ કે જો હિન્દુત્વવાદીઓ અત્યાર સુધી જે સર્વસ્વીકાર્ય લાગતું હતું તે ભારતીય રાષ્ટ્રની જગ્યાએ હિંદુ રાષ્ટ્રની સ્થાપના કરવા માગતા હોય તો તેમણે પણ ગાંધીજીની માફક તેમની કલ્પનાને છેવાડાની પંક્તિઓમાં જે લોકો છે તેમના સુધી આ વાત પહોંચાડવી પડે. તેમને હિંદુ રાષ્ટ્રના સપનામાં ભાગીદાર બનાવવા પડે. આ કેવળ મુસલમાનોનો ડર બતાવીને કે બદનામ કરીને નહીં થાય. ગાંધીજીએ અંગ્રેજોનો ડર નહોતો બતાવ્યો. ગાંધીજીએ અંગ્રેજોની દિવસરાત નિંદા નહોતી કરી. એવી જરૂર જ નહોતી. “આઝાદી”, “સ્વતંત્રતા”, “સ્વ-રાજ”, “ઇન્કલાબ”ની તેમણે અને બીજા ભારતીય નેતાઓએ રાખેલી કલ્પના જ એટલી રોમાંચક હતી કે લોકોને ઉત્તેજિત કરવા માટે એ પૂરતી હતી. ગાંધીજીએ તો માત્ર એ કલ્પનાને છેવાડાના લોકો સુધી પહોંચાડી અને તેમાં તેમને ભાગીદાર બનાવ્યા હતા. જે લોકો સપનાંનાં ભારતમાં અમે ક્યાં હોઈશું એવો સવાલ પૂછતા હતા તેમને સંતોષ થાય એવા ખુલાસા આપવામાં આવતા હતા. એ પછી પણ બધાને સંતોષ થતો જ હતો એવું નથી.

ટૂંકમાં કોઈ પ્રજાને નિશાન બનાવવાથી, તેમને દિવસરાત ગાળો દેવાથી, તેમનો ડર બતાવતા રહેવાથી અને હિંદુ રાષ્ટ્રમાં અમે ક્યાં હોઈશું એવા પ્રશ્નોથી ભાગવાથી હિંદુ રાષ્ટ્ર સાકાર થવાનું નથી. હા, હિંદુઓ રાજ કરે અને હિંદુઓ માથાભારે થઈને ફરે એ જ જો તેમની કલ્પનાનું હિંદુ રાષ્ટ્ર હોય તો જૂદી વાત છે. પણ એ તો તેમનો સ્વાર્થ થયો, તેઓ હિંદુઓને ડરાવીને અને મુસલમાનોની નિંદા કરીને સત્તા ભોગવશે, તેમાં અદના હિંદુને શું મળવાનું છે?

માટે રાષ્ટ્રીય સ્વયંસેવક સંઘને તેની શતાબ્દી ટાણે સવાલ પૂછવો જોઈએ કે અમે ભારતીય રાષ્ટ્રને તિલાંજલિ આપવા તૈયાર છીએ, પણ એ પહેલાં હિંદુ રાષ્ટ્રની કલ્પના સ્પષ્ટ કરો. સો વરસ થવા આવ્યાં હજુ સુધી તમે બ્લેક એન્ડ વ્હાઉટમાં તમારી હિંદુ રાષ્ટ્રની કલ્પના લોકોની સમક્ષ રજૂ કરી નથી. કોઈ વાંધો નહીં હવે કરો. ડર અને નિંદા સિવાય એમાં કોઈક રચનાત્મક તત્ત્વો પણ હશે જ. બની શકે કે અમે તેને માથે લઈને નાચીએ, ગરીબ હિન્દુનાં ઝૂંપડાં સુધી પહોંચાડીએ, આખા દેશને ભગવો કરી નાખીએ પણ કહો તો ખરા કે આપણું હિંદુ રાષ્ટ્ર કેવું હશે? ભારતીય રાષ્ટ્રની કલ્પના તો ઊઘાડી હતી અને તેને લોકોની સહભાગીદારીમાં ક્રમશઃ વિકસાવવામાં આવી હતી. હિંદુ રાષ્ટ્રની કલ્પના પણ ઊઘાડી કરો અને આપણે લોકોની ભાગીદારી સાથે હજુ વધુ તેને વિકસિત કરીશું. અરે, હિંદુ રાષ્ટ્રને એવો નિખાર આપશું કે જગત જોતું રહશે. માત્ર હિંદુઓ જ આ કરી શકે એમ કહીને જગત આભું બની જાય! બતાવો આપણું હિંદુ રાષ્ટ્ર કેવું હશે!

પ્રગટ : ‘કારણ તારણ’, નામક લેખકની કટાર, ‘રસરંગ પૂર્તિ’, “દિવ્ય ભાસ્કર”, 12 મે 2024

પોર્ટુગીઝોએ બાંધેલો કિલ્લો જીત્યા પછી અંગ્રેજોએ કેમ તોડી પાડ્યો?   

‘જે પોષતું એ મારતું,

એવો દીસે ક્રમ કુદરતી.’

કવિ કલાપીના આ શબ્દો મુંબઈ જેવા શહેરને અને તેના કિલ્લાઓને પણ લાગુ પડે છે. એક જમાનો હતો જ્યારે મુંબઈમાં બે-ચાર નહિ, અગિયાર કિલ્લા હતા. પણ કવિ કલાપીના આ શબ્દો બરાબર બંધબેસતા થાય તે તો ડુંગરી કે ડોંગરીના કિલ્લાને. આપણો ડુંગર મરાઠીમાં બની જાય ડોંગર. અને આપણી ડુંગરી બની જાય ડોંગરી. ગુજરાતીમાં તેને ટેકરી પણ કહી શકાય. આજે હવે ડોંગરી નામનો કિલ્લો રહ્યો નથી. એ કિલ્લો જેના પર બંધાયેલો તે ડોંગરી પણ રહી નથી. અને છતાં આજે પણ એ વિસ્તાર ડોંગરીના નામે ઓળખાય છે.

પણ ડોંગરીનો કિલ્લો તોડ્યો કોણે? શા માટે? વાત જરા લાંબી અને અટપટી છે. પણ રસ પડે તેવી છે. ડોંગરીનો કિલ્લો કંપની સરકારની આપકમાઈનો નહોતો. એ બાંધ્યો હતો પોર્ટુગીઝોએ, ઈ.સ. ૧૫૯૬માં. કોણ જાણે કેમ, પણ પોર્ટુગીઝોના મનમાં મુંબઈનું મહત્ત્વ ઝાઝું વસ્યું જ નહોતું. પણ મુંબઈની આસપાસની જગ્યાઓનું રક્ષણ કરવાનું કામ તેમને વધુ મહત્ત્વનું લાગેલું. એટલે તેમણે વાંદરા, ડોંગરી, અને મઢ (વરસોવા) ખાતે કિલ્લા ઊભા કર્યા. આ ત્રણે કિલ્લા દરિયા કિનારે આવેલા હતા. એટલે તેમાંથી દરિયા પર અને જમીન પર, એમ બંને બાજુ સતત નજર રાખી શકાતી.

જ્યાં સુધી મુંબઈનો કોટ કહેતાં ફોર્ટ બંધાયો નહોતો ત્યાં સુધી તો આ ડોંગરીનો કિલ્લો અંગ્રેજોનો પણ માનીતો હતો. પણ પછી ડોંગરી બની માથાનો દુખાવો. કારણ? ડોંગરીનો કિલ્લો અને ફોર્ટ કહેતાં કોટ, બંને એકદમ સીધી લીટીમાં. અને એ વખતે અંગ્રેજ સરકારને બીક માત્ર દરિયાઈ હુમલાની જ નહોતી, જમીન માર્ગે થતા હુમલાની પણ હતી. હવે જો મુંબઈના કોટ સુધી પહોંચતાં પહેલાં આ ડોંગરીનો કિલ્લો દુ:શ્મનના હાથમાં આવી ગયો તો? તો ત્યાંથી એ તોપ ફોડવા લાગે તો એના ગોળા સીધા પહોંચે ફોર્ટ કહેતાં કોટ, અને બધું જોતજોતામાં ખેદાનમેદાન થઈ જાય : બજાર ગેટ, ચર્ચ ગેટ, એપોલો ગેટ, અને તેમને જોડતી દીવાલો, કશું બચવા ન પામે!

ડોંગરીનાં કિલ્લાનો બચી ગયેલો અવશેષ

ગ્રેટ બ્રિટનથી આવતા લશ્કરી અમલદારોએ વારંવાર આ બાબત તરફ કંપનીના સાહેબોનું ધ્યાન દોર્યું. શરૂઆતમાં તો બડેખાંઓને વાતની ગંભીરતા સમજાઈ નહિ હોય. એટલે રસ્તાને બદલે તુક્કા. પહેલાં કહે : એક કામ કરો. ડોંગરીના કિલ્લામાં અને એ બાંધ્યો છે એ ડોંગરી પર ઠેર ઠેર સુરંગ પાથરી દો. દુ:શ્મન પગ મૂકતાંવેંત હતો ન હતો થઈ જશે. જવાબ : પણ સાહેબ! આ ડોંગરી પર માત્ર કિલ્લો જ નથી, લોકો પણ રહે છે. વળી આસપાસના લોકો પોતાનાં ઢોર ચરાવવા આ ડોંગરી પર લાવે છે. આપણે સુરંગ બિછાવશું તો સૌથી પહેલાં તો અહીંના લોકો અને તેમનાં ઢોરઢાંખરનું આવી બનશે. વળી કંપની સરકારનું રાજ અમ્મર તપે. પણ સુરંગો કાંઈ અમરપટ્ટો લખાવીને આવતી નથી. એટલે થોડે થોડે વખતે આપણે સુરંગો બદલતા રહેવું પડશે. એનો ખરચ …

એ વખતના લંડનના સાહેબો એક શબ્દથી બહુ ગભરાતા : ‘ખરચ.’ એટલે તરત માની ગયા મુંબઈવાળાની વાત. પણ સાથોસાથ મનમાં ગાંઠ પણ વાળી : હવે સલાહ-સૂચન નહિ, મુંબઈવાળાને તો હુકમ જ કરવો પડશે. પણ હુકમ શું કરવો? એક ફળદ્રૂપ ભેજાને મહાન વિચાર આવ્યો. આ મુંબઈવાળા જ્યારે જુઓ ત્યારે નવાં નવાં સરકારી મકાનો બાંધતા રહે છે અને તેને માટે ફદિયાં માગ્યા કરે છે. અને મકાનો બાંધવામાં સૌથી મોટો ખરચ છે પથરાનો. એ પાછા લાવવાના કુરલાથી કે છેક પોરબંદરથી. લાવવાનો ખરચ એ પાછો સોના ઉપર ઘડામણ. એટલે મુંબઈ મોકલ્યો હુકમ : જોઈએ તેટલા મજૂરો રોકો, કિલ્લો પાડો, ટેકરી ઢાળો અને વાપરો એ પથરા નવાં મકાનો બાંધવામાં, અને પથરા વધે તો વેચો પણ ખરા.

ડોંગરીની મસ્જિદ

રુક્કો પહોંચ્યો મુંબઈમાં ગોરા લશ્કરના વડાને. વાંચ્યા પછી તેને ખબર ન પડે કે હસવું કે રડવું? પણ આ કાંઈ સૂચન નહોતું, હુકમ હતો. અને ‘વસંતવિજય’ નામના ખંડકાવ્યમાં કવિ કાન્તે કહ્યું છે તેમ : ‘નહિ રાજાજીનો હુકમ પણ પાછો કદિ ફરે.’ હવે કરવું શું? મુંબઈના લશ્કરનો વડો લંડનમાં બેઠેલા ઉપરીઓની એક નબળાઈ બરાબર જાણતો હતો. પૈસા ખરચવાની વાત આવે એટલે તેમને ટાઢિયો તાવ ચડી જાય. હુકમનો અનાદર કર્યો પણ ન ગણાય અને તેની અમલબજાવણી પણ ન કરવી પડે એવો રસ્તો શોધ્યો. જવાબ લખ્યો : ડોંગરીના કિલ્લાને અને એ ટેકરીને ડાઈનેમાઇટથી ઉડાવી દેવાને બદલે મજૂરો પાસે ખોદાવવાના આપના હુકમની અમલબજાવણી કરતાં પહેલાં હું આપ સૌનું ધ્યાન એક બાબત તરફ દોરવાની રજા લઉં છું. રોજના બે હજાર મજૂરો વરસનો એકેએક દિવસ કામ કરે તો પણ આ કિલ્લા અને ટેકરીને નેસ્તનાબૂદ કરતાં પંદર વરસ લાગશે. ટેકરીના પથારા વપરાય કે વેચાય નહિ ત્યાં સુધી તેમને સંઘરવા પાછળ મોટો ખરચ થશે. આ બાબતોનો વિચાર કરીને આપ છેવટનો હુકમ આપશો પછી તરત અમે કામ શરૂ કરશું.

આ જાણીને લંડનવાળાએ તરત ગુલાંટ મારી : ના, ના. હમણાં કશું કરશો નહિ. અમને નવેસરથી વિચાર કરવા દો. થોડા દિવસ વિચાર કર્યો. પછી હુકમ મોકલ્યો : ડોંગરીનો કિલ્લો તોડી પાડવાનું અને એ ટેકરીને સમથળ કરવાનું અમે નક્કી કર્યું છે. આ કામ માટે ડાઈનેમાઇટનો ઉપયોગ કરવો અથવા ઓછામાં ઓછા ખર્ચે કામ થઈ શકે તેવો રસ્તો લેવો. પણ પછી એ જ રુક્કામાં ઉમેર્યું : લેફ્ટન્નટ કર્નલ આર્કિબાલ્ડ કેમ્પબેલ(૧૭૩૯-૧૭૯૧)ની હોશિયારી વિષે અમે ઘણું સાંભળ્યું છે. એટલે અમે તેમની નિમણૂક બંગાળના ચીફ એન્જિનિયર તરીકે કરી છે. તેમને સીધા કલકત્તા મોકલવાને બદલે પહેલાં થેમ્સ નામના જહાજ દ્વારા અમે મુંબઈ મોકલશું. લશ્કરના સ્થાનિક અધિકારીઓ સાથે મળીને તેઓ મુંબઈના કિલ્લાઓની મુલાકાત લેશે અને ડોંગરીના કિલ્લાને ઉડાવી દેવાથી ફાયદો થશે કે તેને વધુ મજબૂત કરવાથી ફાયદો થશે તે અંગે તેઓ પોતાનો અભિપ્રાય આપશે. તેમનો અભિપ્રાય અમને મળે અને અમે તેના પર વિચાર કરીએ ત્યાં સુધી ડોંગરી અંગે તમારે કશાં પગલાં લેવાં નહિ. બનવા જોગ છે કે આ રુક્કામાં અગાઉ અમે જે નિર્ણય જણાવ્યો છે તેના કરતાં તેમનો અભિપ્રાય જૂદો હોય. જો એમ થાય તો છેવટનો નિર્ણય અમે લઈને તમને જણાવશું.

(સર કેમ્પબેલ ૧૭૭૪થી ૧૭૯૧ સુધી બ્રિટિશ પાર્લામેન્ટના સભ્ય હતા. રોયલ મિલિટરી એકેડમીની પરીક્ષામાં પાસ થયા પછી રોયલ એન્જનીયાર્સમાં જોડાયા. ૧૭૬૮માં તેમની નિમણૂક ઈસ્ટ ઇન્ડિયા કંપનીના બંગાળ ઈલાકાના ચીફ એન્જિનીયર તરીકે થઈ. અમેરિકાના સ્વાતંત્ર્ય સંગ્રામ વખતે ગ્રેટ બ્રિટનની ૭૧મી રેજિમેન્ટના વડા તરીકે યુદ્ધમાં ભાગ લીધો, પણ અમેરિકનોને હાથે પકડાયા અને ૧૭૭૮ સુધી જેલમાં રહ્યા. છૂટ્યા પછી ફરી લડાઈમાં જોડાયા. યુદ્ધ પૂરું થયા પછી તેમને થોડો વખત જ્યોર્જિયા રાજ્યના હંગામી ગવર્નર તરીકે અને પછી જમૈકાના ગવર્નર તરીકે પણ કામ કર્યું. મૈસૂરના યુદ્ધ પછી ત્યાંની સ્થિતિને થાળે પાડવા માટે કોઈ બાહોશ સેનાપતિની જરૂર હતી. ત્યારે કેમ્પ્બેલની નિમણૂંક મદ્રાસના ગવર્નર અને કમાન્ડર ઇન ચીફ તરીકે કરવામાં આવી. પણ નબળી તબિયતને કારણે ૧૭૮૯ના ફેબ્રુઆરીમાં તેમને સ્વદેશ પાછા જવું પડ્યું. ૧૭૯૧ના માર્ચની ૩૧મી તારીખે અવસાન થયા પછી તેમને વેસ્ટમિન્સ્ટર્સ એબીમાં દફનાવવામાં આવ્યા.)

સર આર્કિબાલ્ડ કેમ્પબેલ

થોડા વખત પછી કેમ્પબેલ મુંબઈ આવ્યા. બધા જ કિલ્લાઓની મુલાકાત લઈને અભ્યાસ કર્યો અને સુધારાવધારા સૂચવ્યા. પછી સવાલ હાથમાં લીધો ડોંગરીનો. તેમને લાગ્યું કે આ કિલ્લાને અને ડોંગરીની ટેકરીને જમીનદોસ્ત કરવા કરતાં કિલ્લાને વધુ મજબૂત બનાવવાથી વધુ લાભ થશે. પણ માણસ હતો ચાલક. લંડનમાં બેઠેલા ઉપરીઓએ જે નક્કી કર્યું હતું તેના કરતાં જૂદું સૂચન કરવું હોય તો તેમને ગળે ઊતરી જાય એ રીતે કરવું એટલું સમજતો હતો. એટલે તેણે અહેવાલમાં લખ્યું : ડોંગરીને તોડી પાડવાની દરખાસ્તનો મેં પૂરેપૂરો અભ્યાસ કર્યો છે. એમ કરવા માટે ૫,૨૬૨,૪૯૦ ઘન ફૂટ જેટલા ખડક તોડીને દૂર કરવા પડશે. આવા કામ માટે આજે  મુંબઈમાં એક ઘન ફૂટ દીઠ પા રૂપિયો એટલે કે ચાર આના મજૂરી અપાય છે. એ દરે કિલ્લો અને ડોંગરી તોડવાનો કુલ ખરચ ૧,૬૪,૪૫૨ પાઉન્ડ જેટલો આવશે.

બીજું, એ વાત તો જગજાહેર છે કે જ્યારે કોઈ પણ દુ:શ્મન આક્રમણ કરે ત્યારે કિલ્લાની સરખામણીમાં સમથળ જગ્યા જીતવાનું તેને માટે ઘણું વધારે સહેલું હોય છે. કિલ્લા બાંધવા પાછળનો આશય જ દુ:શ્મનનું કામ બને તેટલું અઘરું બનાવવાનો હોય છે. બીજી બાજુ, અત્યારે ડોંગરીનો કિલ્લો તો છે જ. તેને સમોનમો કરીને વધુ મજબૂત બનાવવાનો ખરચ પ્રમાણમાં ઓછો આવશે અને દુ:શ્મનને ખાળવા માટે કિલ્લો વધુ ઉપયોગી સાબિત થશે. આમ કરવા પાછળ ૯૦ હજાર પાઉન્ડ જેટલો ખરચ થવાનો અંદાજ છે. આમ, ઓછા ખર્ચે મુંબઈને વધુ સલામત કરી શકાય તેમ છે. હવે સવાલ બાકી રહે છે તે આ : ન કરે નારાયણ અને ડોંગરીનો કિલ્લો દુ:શ્મનના હાથમાં જાય અને તે આ કિલ્લાની તોપો મુંબઈના કિલ્લા પર તાકે તો જે જોખમ ઊભું થાય તેનું શું? આનો જવાબ આ રીતે આપી શકાય : ડોંગરીના કિલ્લા પર અત્યારે ૩૦ તોપ છે, મુંબઈના કિલ્લા પર લગભગ ૩૦૦ તોપ છે. પરમકૃપાળુ પરમાત્મા એવો દિવસ ક્યારે ય ન બતાવે એમ ઈચ્છીએ પણ ધારો કે ડોંગરીનો કિલ્લો જીત્યા પછી દુ:શ્મન તેની તોપો વડે મુંબઈના કોટ પર ગોલંદાજી કરે તો ૩૦ તોપનો જવાબ આપવા માટે સામે ૩૦૦ તોપ ઊભી છે. વળી દુ:શ્મનને ડોંગરીના કિલ્લામાંથી ખદેડવા માટે ડોંગરી અને ફોર્ટ વચ્ચેની કોઈ યોગ્ય જગ્યાએ ૧૨ તોપ ગોઠવી શકાય. તેમાંની છ સતત ડોંગરી તરફ જ તાકેલી રહે. અને બીજી છ ડોંગરી જવાના રસ્તા તરફ. એટલે અમારી દૃષ્ટિએ ડોંગરીનો કિલ્લો મુંબઈ માટે જોખમી પુરવાર થઈ શકે એવી શક્યતા લગભગ નથી. મારી વાત મેં આપની સામે રજૂ કરી છે. હવે છેવટનો નિર્ણય તો આપના હાથમાં છે.

લંડનમાં બેઠેલા સાહેબોએ અગાઉથી કાંડાં કાપી આપેલાં એટલે હવે કેમ્પબેલની વાત સ્વીકારવી પડે તેમ હતું. પણ તેમણે હજી થોડું ઝીણું કાંત્યું. કહ્યું કે ડોંગરીના કિલ્લામાં સુધારાવધારા કરીને તેને વધુ મજબૂત બનાવતાં કેટલો ખરચ આવે તેનો અંદાજ જણાવો. જવાબ મળ્યો : ૧,૧૮,૫૦૦ પાઉન્ડ.

આ બધું બન્યું ઈ.સ. ૧૭૬૮માં. અને બીજે જ વરસે એકાએક વાજું સાવ બદલાઈ ગયું. કેમ? શાથી? એની વાત હવે પછી.

e.mail : deepakbmehta@gmail.com

XXX XXX XXX

(પ્રગટ : “ગુજરાતી મિડ-ડે”; 11 મે 2024)