જેમના ખયાલાત મિલતા-ઝૂલતા હોય તેવા લોકો ભેગા થાય તો તેને સંઘ કહી શકાય. જેમ કે, રાષ્ટ્રીય સ્વયંસેવક સંઘ. એ જ રીતે, ચર્ચાવિચારણા માટે વિધિસર મળતી પ્રતિનિધિઓની સભા માટેનો અંગ્રેજી શબ્દ છે, કૉન્ગ્રેસ.
આપણે ત્યાં સંઘ પણ છે અને કૉન્ગ્રેસ પણ છે. પરંતુ આ બે ઉપરાંત કેટલીક સેનાઓ પણ છે. એમાંની અમુક રાજકીય સેના છે અને કેટલીક તો જ્ઞાતિની સેનાઓ છે. કમ ઓન. સંઘ, કૉન્ગ્રેસ, સંગઠન, પાર્ટી, સભા, મંડળ … જોઈએ તેટલા શબ્દો છે, જૂથ માટે. તો પછી પોતાની સંસ્થા માટે એક્સ.વાય.ઝેડ. સેના જેવાં નામો શા માટે? સેના-સૈન્ય-લશ્કર-ફૌજ, તેની આગળ એક જ શબ્દ શોભે એવો છે. તે છે, ભારતીય. દેશની સેના એક જ હોઈ શકે, ભારતીય સેના. અને સેનાનું લક્ષ્ય એક જ હોઈ શકે, ભારત દેશનું હિત. હાલમાં યોગી આદિત્યનાથે મોદી જી કી સેના એવો શબ્દપ્રયોગ ઉચ્ચાર્યો તેનો હોબાળો થયો. ચૂંટણીપ્રચારના જોશમાં યોગીજીએ ભલે જે કહ્યું તે, બાકી સમગ્ર રાષ્ટ્ર જાણે જ છે અને સમજે જ છે કે સેના એ કોઈ રાજ્યની, રાજકીય પક્ષની, જૂથની, જ્ઞાતિની, મંડળની ન હોઈ શકે.
પણ એક વાત બહુ ઓછા લોકો સમજે છે. અને તે એ છે કે સેના કોઈ રીતે મારી-તમારી તો ન જ હોઈ શકે. તમને થશે, આમાં તમે અને હું ક્યાંથી આવી ગયા? પણ સહેજ શાંતિથી વિચારતાં સમજાશે કે સેનાનું અવમૂલ્યન કરવામાં સૌથી મોટી ભૂમિકા નાગરિકો ભજવતા હોય છે.
સાદો દાખલો લઈએ. માની લો કે મને પાકિસ્તાન પ્રત્યે દાઝ છે અને હું પાકિસ્તાનના દાંત ખાટા કરવા માગું છું, પણ હું સરહદે લડવા જઈ શકું તેમ નથી. એટલે હું ઇચ્છું છું કે મારા વતી સેના પાકિસ્તાનના દાંત ખાટા કરે. એ હિસાબે, ભારતીય સેના અંગત રીતે “મારી સેના” બની જાય છે અને એ મારી ઇચ્છાની પૂર્તિ કરનારું હથિયાર બની રહે છે. મારા રોષ-દ્વેષ-ઇગો વ્યક્ત કરવાના કામનું હું આઉટસોર્સિંગ કરું છું … મારું કામ સેના કરી આપે … એ મારો હાથો બને … એ મારી ઇચ્છાપૂર્તિ કરે.
સોરી, સેના એના માટે નથી. સેના મારા-તમારા અંગત ઉદ્વેગોને અનુસરતી નથી. સેના અત્યંત જવાબદાર સંસ્થા છે. સેના અને યુદ્ધ એ અંતિમ ઉપાય છે. બે દેશો વચ્ચે વિખવાદ થાય અને રાજકીય રીતે તેનો ઉકેલ લાવવાના સઘળા પ્રયત્નો નિષ્ફ્ળ જાય ત્યાર પછી સેના મેદાનમાં આવે છે. એને બદલે, રાજકીય બાબતો, લશ્કરી વ્યૂહ વગેરે કશાનો લાંબો વિચાર કર્યા વિના હું જો એવું કહ્યા કરું કે સેનાએ તૂટી પડવું જોઈએ, સેનાને છૂટ્ટો દોર આપી દેવો જોઈએ … ત્યારે મારે એ સમજવું રહ્યું કે સેનાને હું દેશની નહીં, મારી સેના ગણવા લાગ્યો છું, સેનાએ શું કરવું જોઈએ અને શું ન કરવું જોઈએ તેનો ઉપદેશ આપવા લાગ્યો છું.
આ વૃત્તિથી બચવા જેવું છે.
અને બીજી વાત. સરહદોને સુરક્ષિત રાખતી અને દેશ ખાતર લડતી સેના પૂરતી છે, એમાં ઉમેરો કરવા જેવો નથી. આ મુદ્દો હાલના ચૂંટણીના માહોલમાં ખાસ મહત્ત્વનો બની રહે છે. આ વખતની ચૂંટણી જરા વધારે ઉગ્ર છે એ હકીકત નાનું બાળક પણ જાણે છે. આવામાં, પોતાના પ્રિય પક્ષ-નેતા-વિચારધારાના બચાવમાં અને સામેવાળા પક્ષ-નેતા-વિચારધારાને તોડી પાડવામાં એક સૈનિકની જેમ લડવું એ રાષ્ટ્રહિતમાં નથી. એને માટે ભલે રાષ્ટ્રદ્રોહ જેવો મોટો શબ્દ ભલે ન વાપરીએ, પરંતુ પોતાના જ દેશના લોકો જાણે પરાયા દેશના દુશ્મનો હોય એમ તેની સાથે લડવું-ઝઘડવું એ દેશને સબળો નહીં, નબળો પાડનારી બાબત છે.
અત્યારે પરિસ્થિતિ એવી છે કે ચૂંટણી જાણે રાજકીય પક્ષો વચ્ચે નહીં, બલ્કે કોઈ બે સૈન્યો વચ્ચે કે કટ્ટર સંપ્રદાયો વચ્ચે લડાઈ રહી હોય. ચોરે ને ચૌટે, ટી.વી.ની ડિબેટોમાં, પાનના ગલ્લે તથા સોશિયલ મીડિયાના તખ્તે રાજકીય ચર્ચાના નામે ધબાધબી ચાલી રહી છે.
નો ડાઉટ, આપણી ચોઈસ હોવાની, આપણી વિચારધારા હોવાની, આપણા ગમા-અણગમા હોવાના, પરંતુ તેનો અર્થ એ નથી કે આપણે આપણા જેવા લોકોની જાણે સેના બનાવી લઈએ અને આપણે એ સેનાના સૈનિક બનીને લડીએ. આ વૃત્તિ ચૂંટણી વખતે તો ઊડીને આંખે વળગે જ છે, પરંતુ એ સિવાયના સમયે પણ આપણામાંના મોટા ભાગના લોકો સતત લડવાના મૂડમાં હોય છે. આ ફ્ક્ત ભારતની જ વાત નથી. વિશ્વભરમાં સ્થિતિ એવી છે કે બે દેશો વચ્ચે ભલે નહીં, પરંતુ દેશોની અંદર પણ બીજી અનેક રીતે યુદ્ધો ચાલતાં જ હોય છે. નવા યુગના ધારદાર વિચારક નસીમ તાલેબનું એક ચોટદાર વિધાન છેઃ “યુદ્ધમાં લોકો બીજાને મારે છે અને શાંતિકાળમાં પોતાને.” મતલબ કે યુદ્ધ તો સતત ચાલતું જ રહે છે.
યુદ્ધ આપણો શોખ હોય, યુદ્ધસ્ય કથા આપણને રમ્ય લાગતી હોય તો પણ, બે વાત યાદ રાખવી. ૧) દેશની સેના દેશની હોય છે, મારી કે તમારી નહીં. ૨) સરહદે યુદ્ધ ન ચાલતું હોય ત્યારે મિત્રો-સ્વજનો-પરિચિતો સાથે અભિપ્રાય-ભેદને લીધે મોરચા ન માંડવાના હોય. ભવિષ્યમાં ક્યારેક માંદા પડીએ ત્યારે આપણને ટેકો આપીને બાથરૂમ સુધી પહોંચવા માટે આ જ સ્વજનો-મિત્રોની આપણે મદદ લેવી પડશે. એવી મુશ્કેલીમાં કોઈ રાજકીય પક્ષ કે નેતા કે વિચારધારા મદદ કરવા માટે આવી શકતાં નથી. માટે, દેશમાં ને ગામમાં ને સોશિયલ મીડિયામાં ને ઘરમાં અભિપ્રાયોની તલવારો સતત વીંઝવી નહીં, પરપેચ્યુઅલ વોરિયર (અવિરત યોદ્ધા) બનવું નહીં.
લડવાનું કામ સેનાનું છે. તે કામ એને જ કરવા દો. જય હિંદ કી સેના.
જય હિંદ.
સૌજન્ય : ‘એક વાતની સો વાત’ નામક લેખકની સાપ્તાહિક કટાર, ‘સંસ્કાર’ પૂર્તિ, “સંદેશ”, 07 ઍપ્રિલ 2019