બદલાતી જીવનશૈલી, લોકોની શહેર ભણી આંધળી દોટ અને વિદેશી સંસ્કૃતિનું આંધળું અનુકરણ એમ ત્રિવિધ કારણે ગુજરાતી ભાષાને જે નુકશાન થયું છે – થઈ રહ્યું છે તેની ખોટ કદાચ પૂરી કરી શકાય એમ નથી.

જે ગુજરાતી ભાષાએ પોતાનાં શબ્દલાલિત્ય, શબ્દગાંભીર્ય અને શબ્દગરિમાને કારણે દેશના સીમાડા ઓળંગી વૈશ્વિક સ્તરે સાહિત્યકારોને નામના અપાવી છે એ ગુજરાતી ભાષાનું ગૌરવ છે, એમાં શંકાને સ્થાન નથી, છતાં એ ચોક્કસપણે સ્વીકારવું જ પડશે કે વિસરાતી વિરાસત અને બદલાતી જીવનશૈલીને કારણે ગુજરાતી ભાષાનાં જે મીઠાશ, તળપદાપણું અને પોતીકાપણું ગુમાવ્યાં છે તેથી ગુજરાતી ભાષામાં ગ્રહણ લાગ્યાની અનુભૂતિ થાય છે.

હા, જ્યારે ગામ, સમાજ કે રાષ્ટ્રમાં ભાષાકીય ધોવાણ થાય છે ત્યારે એ જે-તે સાંસ્કૃતિક અસ્મિતાને પણ ખતમ કરી નાખે છે. પાશ્ચાત્ય સંસ્કૃતિના રંગે રંગાઈ રહેલાં આપણાં ગામડાં અને શહેરોમાં તેની ભાતીગળ, સાંસ્કૃતિક ઓળખ ભૂંસાતી જતી જોઈ શકીએ છીએ.

ગામડાં અને શહેરનાં રીત-રિવાજો, ખાન-પાન, રહેણાંક અને પહેરવેશ બદલાયાં તેથી છેલ્લા ત્રણ દાયકામાં તેનાં ઘણાં સાંસ્કૃતિ મૂલ્યો તો નાશ પામ્યાં જ; સાથે-સાથે ગુજરાતી ભાષાનાં ઘણા શબ્દો, શબ્દાવલીઓ, કહેવતો અને રૂઢિપ્રયોગો પણ નાશ પામ્યાં છે. ઘર, ઘર સજાવટ, પહેરવેશ, આભૂષણો, ખેતી-પશુપાલ વગેરેમાં બદલાવ આવવાથી શિક્ષિત સમાજ તો બરાબર પરંતુ ગામડા ગામના લોકોમાં પણ અમુક શબ્દો વિષેની સમજ ભૂંસાઈ ગઈ છે. એમાં તેમનો દોષ નથી કેમ કે જે વસ્તુઓ કે શબ્દો વ્યવહારમાંથી જ લુપ્ત થયા છે તેને સમજવા, જાણવા અને જાળવવાં અઘરાં બને છે. એવી કઈ-કઈ વસ્તુઓ છે કે જેના કારણે અનેક શબ્દો લુપ્ત થયા કે જે ગામડાગામની ઓળખ હતી. એ વિસરાઈ ગયેલા શબ્દો જોઈએ …

ઘર માટે વિસરાઈ રહેલા શબ્દો :

ખોરડું : કાચું ગાર-માટીની દીવાલવાળું, દેશી નળિયાં અને વાંસની પટ્ટીથી બનાવેલ રહેણાંક.

પછીત : ઘરની પાછળની દીવાલ.

કરો : જેના પર મોભ (મજબૂત લાકડું) ટેકવ્યું હોય એ મકાનની બે સામ-સામી દીવાલ.

મોભ / મોભારુ : બે દીવાલમાં કરાની દીવાલને જોડતું મજબૂત લાંબુ લાકડું.

ભડુ : એ દીવાલ કે જ્યાં બારસાખ (બારણું) મુકવામાં આવે છે.

બારસાખ : મજબૂત લાકડામાંથી બનાવેલું ચોકઠું કે જેમાં કમાડ (બારણું) ફીટ કરવામાં આવે છે.

ઘોડલિયા : બારસાખને સાંધતા બે ઘોડલા કે જેના પર લગ્ન પ્રસંગે ભરતગૂંથણ કે તોરણ મૂકી સુશોભન કરી શકાય.

પાણિયારુ : જેમાં ગોળો, હેલ, કળસિયો (લોટો), પ્યાલો (ગ્લાસ) મૂકવાની જગ્યા કે જે ઓસરીમાં પડતી રસોડાની બહારની દીવાલમાં સ્થિત હોય છે અથવા ત્યાં લાકડાની બનાવેલ હોય છે.

ખીંટી : ઓસરીની દીવાલમાં આશરે અડધો ફૂટ લાકડાની કલાત્મક ખીંટી કે જેના પર પાઘડી, તલવાર, કપડાં, થેલી વગેરે લટકાવી શકાય.

નેજવું : છતને થાંભલી સાથે ટેકવવા માટે લાકડાનું નેજવું મૂકવામાં આવે છે કે જે કાષ્ટકલાનો અદ્દભુત નમૂનો પણ હોય છે.

મોતિયું : નેવા પર નળિયાંને ટેકવાનું વપરાતું લાકડું.

ગોખ : ઓરડાની ઓસરીમાં પડતી દીવાલમાં બારણાથી થોડે ઉપર મૂકવામાં આવતો ઝરુખો (હવાબારી).

વંડી : મકાનની ચાર અથવા ત્રણ બાજુ માટીની બનાવેલ આશરે 6થી 8 ફૂટ દીવાલ ..

માઢ / મેડી : ઘરની વંડી(દીવાલ)ના પ્રવેશ દ્વાર પર લેવામાં આવતો બીજો માળ.

ગોખલા : વંડી(દીવાલ)માં ડેલીની બંને બાજુ બહારની દીવાલે માટીનાં કોડિયાં મૂકવા માટેની જગ્યા.

છાજુ : માટીની કાચી (વંડી) દીવાલ પર વરસાદી પાણીથી થતું ધોવાણ રોકવા ઘાસ અને માટીથી બનાવેલું છાજુ.

ફળિયું : ઘરની આગળની ખુલ્લી જગ્યા કે જે ઘરની ચોતરફ અથવા આગળની જગ્યા કે જેની ફરતે વંડી હોય છે, ગામડાગામમાં ફળિયામાં તુલસીનો ક્યારો, ગાય-બળદની ગમાણ (કોઢ કે ઢાળિયું) એકાદ વૃક્ષ હોય છે, જે ઘરની શોભાને ચાર ચાંદ લગાવે છે.

કોઢ : ફળિયામાં ગાય-ભેંસ કે બળદ બાંધવાની જગ્યા.

ગમાણ : ગાય-ભેંસ, બળદને ચારો નાખવાની જગ્યા.

પડથાર : ફળિયાથી ઓસરીની ઊંચાઈ કે જે આશરે બે, ત્રણ કે પાંચ ફૂટ પણ હોઈ શકે. ઊંચી પડથારવાળા મકાનની શોભા અનેરી હોય છે.

રસોડાનાં ઉપયોગી વાસણોના વિસરાતા શબ્દો :

હેલ : ગાગર અને હાંડો કે જે પિત્તળ, તાંબાનું પાણી ભરવાનું પાત્ર.

બુઝારું : ગાગર, હેલ, ગોળાને ઢાંકવાનું પિત્તળનું પાત્ર.

ડોયો : ગોળામાંથી પાણી પ્યાલો (ગ્લાસ) કળશ્યા(લોટા)માં ભરવાનું પાત્ર કે જેને છેડે લાંબી ટાડલી હોય છે.

ગરવું : રોટલા-રોટલી ભરવાનું પિત્તળનું વાસણ.

હાંડલું : ખીચડી, રાંધણું કે લાપસી બનાવવાનું માટીનું વાસણ.

ડવલો : ખીચડી, રાંધણું કે લાપસી હલાવવાનું લાકડાનું વાસણ (ચમચો)

પાટિયો : શાક અને કઢી બનાવવાનું માટીનું વાસણ.

ગાડવો : ગાય-ભેંસ દોહવા તેમ જ દહીં, ઘી ભરવાનું માટીનું મજબૂત વાસણ.

માણ : વાડી-ખેતરે પાણી ભરવાનું પાત્ર કે જેનું ગળું સાંકડું હોય છે.

ભૂંભલી : ખેતર-વાડીએ પાણી ઠંડું રહે તેમ જ લઈ જવા-લાવવાનું માટીનું પાત્ર જેને બતક પણ કહે છે.

દોહણું / દોણું : ગાય-ભેંસ દહોવા તેમ જ દહીં જમાવવાનું માટીનું પાત્ર કે જે રંગે કાળું હોય છે.

વાઢી :  પ્રસંગોપાત્ત ઘી પીરસવા માટે માટી, તાંબા-પિત્તળની ધાતુનું પાત્ર.

કાથરોટ : રોટલીનો લોટ બનાવવાનું / બાંધવાનું પાત્ર જેને દાથરી પણ ઘણાં લોકો કહે છે.

તાંસળી : શાક, દૂધ, છાશ પીવા કાંસાની ધાતુનું મોટા વાટકા આકારનું પાત્ર.

ટબુડી / ટોયલી : નાનાં બાળકોને પાણી પાવાનું તાંબા / પિત્તળની ધાતુનું નાના લોટા આકારનું પાત્ર.

છાલિયું : શાક, છાશ, દૂધ-દહીં જમતી વેળાએ ભરવાનું પાત્ર.

ઈંધણાં / બળતણ : રસોઈ બનાવવા માટે વપરાતાં લાકડાં.

મંગાળો : ત્રણ પથ્થર કે ઈંટનો કામચલાઉ ચૂલો.

કોઠા : અનાજ ભરવા, સાચવવા માટી-કૂંવળ-લાદમાંથી બનાવેલ સાધન.

સંજેરિયાનો કોઠો. : દહીં, દૂધ, શાક, છાશને ઉંદર, બિલાડી, જીવ-જંતુથી બચાવવા / રક્ષિત કરવા માટેનું માટીનું પાત્ર કે જે આજે ગામડા-ગામમાં પણ નામશેષ થઈ ગયું છે.

સાંબેલું / ખાંડણિયું : અનાજ ખાંડવા / કૂટવા માટે લાકડાનું સાધન કે જેને છેડે લોખંડની કૂંડલી હોય છે.

ઘંટલો / ઘંટુલો : પથ્થરના બે પડવાળી ચક્કી કે જેના દ્વારા અનાજ-કઠોળ ભરડવાનું સાધન.

ઘંટી : અનાજ દળવાનું પથ્થરના બે પડવાળું સાધન.

થાળું : ઘંટી મૂકવાનું માટી / લાકડાનું સાધન.

ટંક : લોખંડના પતરામાંથી બનાવેલ બેગ કે જેમાં કપડાં-લત્તાં મૂકી શકાય.

હડફો : લાકડાની પેટી કે જેમાં રોટલા-રોટલી છાશ-મૂકી શકાય.

મજુડુ :  શ્રીમંત ઘરોમાં સુંદર કાષ્ટકલાની બેનમૂન પેટી કે જેમાં રોટલી – શાક – છાશ – દહીં – ઘી – માખણ મૂકી શકાય એવું ચાર પાયાનું મોટી પેટી આકારનું પાત્ર.

ઢીંચણિયું : જમતી વેળાએ / વખતે ઢીંચણ નીચે મૂકવાનું લાકડા અથવા ધાતુનું પાત્ર. દેશી વૈધો ખાસ તેનો જમતી વખતે આગ્રહ રાખે છે.

પડઘી : તાંસળી નમી ન જાય / ઢળી ન જાય (દૂધ-છાશ )એ માટે તાંસળીની નીચે રાખવાનું લાકડા અગર પિત્તળનું પાત્ર.

શીંકુ : રસોડાના નાટે લટકાવવાનું દોરી-દોરડામાંથી બનાવેલ પાત્ર કે જે દહીં-દૂધ-છાશ બિલાડી-ઉંદરથી રક્ષિત તેમ જ હવા ઉજાસ મળે તેથી બગડે પણ નહીં તેવું પાત્ર (કાવ્ય – માખણ મેલ્યાં છે મેં તો શીકા ઉપર ઝૂલતા …)

ડામચિયો : ઓરડા અથવા ઓસરીની દીવાલમાં મોટું ખાનું, ઘણી જગ્યાએ તે લાકડાનું પણ હોય છે કે જેનાં પર ગોદડાં – ગાદલાં, ઓશીકાં મૂકવામાં આવે છે. (ગુજરાતીમાં કહેવત છે “ડામચિયે દીવો કરો …”

એ જ રીતે ગામડાગામમાં જુદા-જુદા પ્રહર પ્રમાણે નિશ્ચિત શબ્દો હતા જે આજે લોક જુબાનથી લગભગ લુપ્ત થવાને આરે છે. આ શબ્દો કયા-કયા છે તે જાણીએ –

પ્રાગડવાસ : વહેલી સવારનો સમય કે જ્યારે સૂરજનારાયણ ઉદિત ન થયા હોય એ પહેલાનું ટાણું (સમય) જેને મોં સૂઝણું, ભળકડું, સદિયાળું વગેરે તળપદ શબ્દો સૌરાષ્ટ્રના સાયલા-ચોટીલામાં પ્રચલિત હતા.

દી ઉગ્યાટાણું : સૂર્ય ઉદય થયા પછીનો વખત (સમય).

શિરામણ ટાણું : દી ઊગ્યા પછીનો સમય કે જ્યારે ખેડૂત વાડીએ જતાં પહેલાં નાસ્તામાં શીરો અને દૂધ આરોગીને પછી વાડીએ જતો એ સમય.

બપોરા : બપોરનો સમય.

રોંઢા ટાણું : આશરે ૩ (ત્રણ) વાગ્યાનો સમય.ગોરજ ટાણું : વગડે ચરવા ગયેલ ગાયોને સાંજે પરત ફરવાનું ટાણું. (ગાયોના ચાલતી વખતે ઊડતી રજથી પ્રચલિત બનેલો શબ્દ એટલે “ગોરજ”)

રુઝયું ટાણું : સૂરજ અસ્ત પામ્યા પછી પશ્ચિમ દિશામાં પ્રસરેલી લાલિમા કે જેને સંધ્યા ટાણું પણ કહે છે.

ઝાલર ટાણું : સૂરજ આથમ્યા પછી આશરે અડધી કલાક બાદનો વખત કે જ્યારે મોટા ભાગે મંદિરમાં આરતી થાય છે તેથી ઝાલર ટાણું.

વાળુ ટાણું : સાંજના ભોજનની વેળા (સમય)

જળ જંપ્યા ટાણું : મોડી રાત્રીનો સમય કે જેમાં માત્ર નીરવતા છવાયેલી હોય છે.

આ તો ફક્ત દેખીતી નજરે ધ્યાને આવેલા ગણ્યા-ગાંઠ્યા શબ્દોનો જ પરિચય કરાવ્યો છે, બાકી હજી પણ એવા અનેક શબ્દો છે કે જેનો વ્યવહારમાં ઉપયોગ બંધ થતાં એ શબ્દો લોકબોલીએથી આજે લુપ્ત થયા છે. સાચા ગુજરાતી તરીકે આપણી પવિત્ર ફરજ છે કે તેની ચિંતા અને ચિંતન કરીએ, ગામડા-ગામના બુઝુર્ગોને મળીએ, આત્મીયતા કેળવીએ અને આવા સાંસ્કૃતિક ધરોહર સમા આપણાં તળપદ શબ્દો, કહેવતો, શબ્દાવલીઓ મેળવીએ, જાણીએ અને સંચય કરી ગુજરાતી ભાષાનાં ગરિમા અને શબ્દલાલિત્યને જીવંત રાખી આપણું માતૃભાષા પ્રત્યેનું ઋણ અદા કરીએ.

સીનિયર લેક્ચરર, જિલ્લા શિક્ષણ અને તાલીમ ભવન, ભાવનગર, ભારત

સૌજન્ય : “અખંડ આનંદ” જુલાઈ 2019; પાન 84 થી 87