બે દિવસ પહેલાં સમાચાર આવ્યા કે કેરાલામાં એક દંપતીએ સુખ-સમૃદ્ધિની ઈચ્છાને કારણે બે સ્ત્રીઓની બલિ ચઢાવી. એના પછી જૂનાગઢની ઘટના બહાર આવી કે એક પિતાએ પુત્રની લાલસામાં પોતાની સગી દીકરીની બલિ ચઢાવી, તો પશ્ચિમ બંગાળમાં એક તાંત્રિકે આઠ વરસની બાળકીની બલિ ચઢાવી. આવી કેટલી ય ઘટનાઓ હશે જે સમાચાર સુધી નહીં પહોંચી હોય. ગઈ કાલથી સોશિયલ મીડિયામાં ઊહાપોહ છે ને મગજ સુન્ન થઈ ગયું. તેમાં ય જૂનાગઢના મામલાનો વધુ ઉલ્લેખ જોવા મળ્યો. લોકોના પ્રતિભાવ વાંચતાં સમજાયું કે પોતાના સમાજમાં કે પોતે જેની સાથે સંકળાયેલા હોય તેમાં કોઈ બનાવ બને તો બે ઘડી લોકો હેબતાઈ જાય છે. પછી બે દિવસ બાદ એ ભૂલાઈ જાય છે. કેરાલાની ઘટના પણ એટલી જ ઘૃણાસ્પદ છે, પણ તેના વિશે કોઈ પ્રતિભાવ જોવા ન મળ્યા.

ખેર, નરબલિએ ખરેખર તો હત્યા જ છે. પોતાની સફળતા, સમૃદ્ધિ કે ઈચ્છા માટે કોઈની હત્યા કરતાં માનવીઓ અચકાતા નથી. કેરાલાની ઘટનામાં તો સ્ત્રી પણ એ હત્યાની ભાગીદાર બની બીજી સ્ત્રીનાં શરીરના ટુકડાઓ રાંધે છે. જૂનાગઢની ઘટનામાં ક્યાં ય માતા વિશે કશું જ લખાયું નથી. માતાએ કેમ વિરોધ ન કર્યો કે પોલીસને જાણ ન કરી? એ સવાલ સતત થાય જ. દરેક અખબારે એ બાબતે મૌન જ સેવ્યું છે. શક્ય છે પિતૃસત્તાક માનસિકતા સામે સ્ત્રી અવાજ ઊઠાવી નહીં શકી, પણ મૌન એ સંમતિ ન ગણાય?

શિવાજીના શાસન દરમિયાન પોતાના સંતાન માટે હીરાકણી મધરાત્રે કિલ્લામાંથી નીકળી ઘોર જંગલ માર્ગે ઘરે પહોંચે છે એ વીરગાથા આપણે ભણ્યા છીએ. દિવસે પણ જે ડુંગર પરથી ઉતરવું સહેલું ન હોય ત્યાંથી એક સ્ત્રી મધરાત્રે એકલી ઉતરે છે પોતાના ભૂખ્યા બાળક સુધી પહોંચવા માટે. તો આજના આધુનિક સમયમાં જૂનાગઢની ઘટનામાં શું બન્યું? એ વિશે અધૂરી કથાઓ અખબારોમાં છપાય છે, ત્યારે એક જર્નાલિસ્ટ કીડો અંદર સળવળીને અનેક સવાલો ઊભા કરે છે. માણસ આટલી હદે આજે પણ ક્રૂર કેમ બને છે? દરેકને કશુંક મેળવવું છે. જીવનમાં બધું જ હોવા છતાં સંતોષ નથી. આ દરેક ઘટનામાં સામેલ વ્યક્તિઓ ભૂખે નહોતી મરતી કે તેમણે નરબલિ ચઢાવવી પડે. એ લોકો ખાધેપીધે સુખી હતાં. બધા તાંત્રિકને દોષ આપે છે પણ સામે પોતાની ઈચ્છાપૂર્તિ માટે વ્યક્તિઓ છે એમની માનસિકતા સામે કોઈ સવાલ નથી ઊઠાવતું.

ડ્યુક યુનિવર્સિટિમાં આવી ઘટનાઓ બાબતે સંશોધન થયું છે અને તેઓ કહે છે કે, “માણસને પોતાની પાસે ન હોય અને બીજા પાસે હોય એવી દરેક બાબત મેળવવી છે. એવો કોઈ ચમત્કાર થાય કે તેમને પણ એ મળે જે બીજા પાસે છે. એ ચમત્કાર થઈ શકે છે એવું કોઈ કહે એટલે માનસિક રીતે તેઓ બદ્ધ થઈ, બસ એના તરફ દોટ મૂકે છે. હકીકતમાં માણસ સમાનતા ઈચ્છે છે. બીજા પાસેની સમૃદ્ધિ, સંતાન, સુખ પોતાની પાસે ચમત્કારથી જ આવી શકે એની તેને ખાતરી હોય છે. એટલે તે કોઈ પણ રીતે ચમત્કાર તરફ દોટ મૂકે છે. સારઅસાર તેને દેખાતો નથી.” આ વાત વિચારણીય છે. અસંતોષની આગ સારઅસારના ગુણોને પહેલાં બાળી નાખે છે. પછી જે ઘટનાઓ બને છે તે વિશે માણસ સભાન નથી હોતો. અસંતોષ આજે માનવને રેટરેસ માટે પણ પ્રેરે છે. સફળ થવા માટે આપણે કેટલી ય માનસિક હત્યાઓ કરતાં હોઈએ છીએ. કેટલી ય વ્યક્તિઓનું શોષણ કરીએ છીએ. એ બધું આપણને અખરતું નથી. ધીમે ધીમે આપણે નિંભર થઈ જઈએ છીએ. આપણી વ્યક્તિઓને આપણે સમય આપી શકતા નથી. બીજાનો સમય લઈ લેતા અને વ્યક્તિઓનો અધિકાર છીનવી લેતા પણ આપણું અંતકરણ બળતું નથી. આ જ બાબત કેટલાકમાં વધુ તીવ્ર હોવાને કારણે બીજાનો જીવ લેવા પ્રેરતી હોય છે. બધાની માનસિકતા ઓછા વધતા અંશે અસંતોષ સાથે કામ પાર પાડતી જ હોય છે. કેટલાક એના પર વિજય મેળવે છે તો કેટલાક તેની સાથે સમાધાન કરે છે તો કેટલાક સતત તેને પોષે છે. એ જ લોકો તાંત્રિકના રવાડે ચઢતા હોય છે. વાંક તાંત્રિક કરતાં પણ વ્યક્તિની ઈચ્છાઓનો વધુ હોય છે.

સૌજન્ય : દિવ્યાશબહેન દોશીની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર

૧૦૦ વર્ષની ઉંમરે પણ તેઓ ટટ્ટાર ચાલતા, કમ્પ્યુટર વાપરતા અને આજની દુનિયા સાથે અનુસંધાન સાધી શકતા. રવિવારે સુરતમાં તેમણે અંતિમ શ્વાસ લીધા ત્યાં સુધી તેઓ કાર્યરત હતા.

તડફડ કરનારા સંઘવીસાહેબ કહો કે નગીનબાપા કહો, તેઓ હવે આ દુનિયામાં નથી એ સાંભળવું તેમને મળનાર દરેકને માટે અઘરું લાગે. ૧૦૦ વર્ષની ઉંમરે પણ તેઓ ટટ્ટાર ચાલતા, કમ્પ્યુટર વાપરતા અને આજની દુનિયા સાથે અનુસંધાન સાધી શકતા. રવિવારે [12 જુલાઈ 2020] સુરતમાં તેમણે અંતિમ શ્વાસ લીધા ત્યાં સુધી તેઓ કાર્યરત હતા. તેમના પૌત્ર સૌમિલ સાથે તેમણે વાત કરી હતી એને યાદ કરતાં સૌમિલ જણાવે છે કે ‘તેમને શ્વાસ લેવામાં તકલીફ થઈ રહી હોવાથી ડૉક્ટર પાસે લઈ ગયા હતા અને છાતીમાં પાણી ભરાયું હોવાથી હૉસ્પિટલમાં ઍડ્મિટ થયા અને ત્યાં જ છેલ્લા શ્વાસ લીધા.’

નગીનદાસ સંઘવીને મળનાર કે શ્રોતા તરીકે સાંભળનાર વ્યક્તિ તેમના ખડખડાટ હાસ્યને વીસરી ન શકે. કટારલેખક અને વિશ્લેષક તરીકે જાણીતા નગીનદાસ સંઘવીએ કૉલમ લખવાની શરૂઆત સુરતના ‘ગુજરાતમિત્ર’થી કરી હતી અને યોગાનુયોગ તેમણે અંતિમ શ્વાસ પણ સુરતમાં લીધા. મૂળ સૌરાષ્ટ્રના, પણ કર્મભૂમિ મુંબઈ જે તેમને ખૂબ પ્રિય હતું. તેમના જીવનનો મોટો કાળ મુંબઈમાં વીત્યો. છેલ્લે તેમને મળવાનું સુરતમાં બન્યું ત્યારે મુંબઈ જેવી મજા ગુજરાતમાં નથી આવતી એવી આછી ફરિયાદ તેમણે કરી હતી. મુંબઈનું ધમાલિયું જીવન તેમને યાદ આવતું હતું. જો કે જીવનના દરેક પડાવને તેમણે સ્વીકાર્યા છે એ જ રીતે આ પડાવને પણ સહજતાથી સ્વીકારી લીધો હતો.

નગીનદાસભાઈ હંમેશાં સફેદ લેંઘો-ઝભ્ભો પહેરતા. લગભગ ૬ ફૂટની શારીરિક ઊંચાઈ. છેલ્લાં વર્ષોમાં તેમણે જીવનમાં અંગત રીતે અનેક ચડાવ-ઉતાર જોયા હતા. મૂળ ભાવનગરના, પણ તેમનો જન્મ બ્રહ્મદેશના અક્યાબ[Akyab]માં ૧૯૧૯ની ૨૧ એપ્રિલે. પ્રાથમિક શિક્ષણ ભાવનગર રાજ્યના ભૂંભલી ગામમાં લીધું હતું, તો ભાવનગર શહેરમાંથી બીએ પાસ કરીને મુંબઈ આવ્યા હતા. અહીં તેમણે માસ્ટર્સ કર્યું અને ત્રણેક વર્ષ ઇન્શ્યૉરન્સ કંપનીમાં નોકરી પણ કરી હતી. ત્યાર બાદ ત્રણ કૉલેજમાં ૩૨ વર્ષ પ્રોફેસર તરીકે નોકરી કરી. સૌ પ્રથમ ભવન્સ કૉલેજમાં અધ્યાપક તરીકે જોડાયા હતા. પૉલિટિકલ સાયન્સ અને ઇતિહાસ તેમના મુખ્ય વિષય રહ્યા હતા. છેલ્લે મીઠીબાઈ કૉલેજમાંથી નિવૃત્ત થયા હતા. ૧૯૬૫ની સાલથી તેમણે કૉલમ લખવાનું શરૂ કર્યું હતું. અધ્યાપક તરીકે નિવૃત્ત થયા બાદ તેમનો એકનો એક દીકરો જયંત ઍક્સિડન્ટમાં મૃત્યુ પામ્યો, એટલે ઘરની દરેક જવાબદારી પાછી તેમના શિરે આવી હતી. પત્નીના મૃત્યુ બાદ મોટી ઉંમરે એટલે કે ૯૭ વર્ષની ઉંમરે એકલા રહેવાનું અઘરું પડતાં મોટી દીકરી હર્ષા સાથે સુરત રહેવા ગયા હતા. તેમને બે દીકરીઓ હર્ષા અને ઉષા છે. ૨૦૧૮ની સાલમાં તેમને પદ્‍મશ્રીનો ખિતાબ મળ્યો હતો.

મુંબઈ સ્થાયી થવાની વાત કરતાં નગીનદાસભાઈએ કહેલું કે ‘એ દિવસોમાં સૌરાષ્ટ્રથી લોકો રોજગારની શોધમાં મુંબઈ જ આવતા, કારણ કે ત્યારે ગુજરાતનાં શહેરો એટલાં વિકસ્યાં નહોતાં એટલે બીજો કશો જ વિચાર કર્યા વિના મુંબઈ આવવાનું જ હોય અને એ પણ વાયા વિરમગામ. મને કૉલેજમાં ભણાવવાની ઇચ્છા તો હતી, પણ અંધેરીની ભવન્સ કૉલેજમાં એ સમયે ભણાવવા જવાની હિંમત કોઈ નહોતું કરતું. આપણે તો ત્યારથી જ બિન્દાસ હતા. ડરવાનું તો હું શીખ્યો જ નહોતો એટલે સૌ પ્રથમ ભવન્સ કૉલેજમાં અધ્યાપક તરીકે સારા પગાર સાથે જોડાયો. અંધેરીમાં એ સમયે આટલી વસ્તી નહોતી. ત્યાર બાદ રૂપારેલ કૉલેજમાં દસેક વર્ષ ભણાવ્યું. એ સમયગાળા દરમ્યાન મેં ખૂબ વાંચ્યું અને વિચારોને યોગ્ય રીતે રજૂ કરતાં શીખ્યો. રૂપારેલ કૉલેજમાં આવતા વિદ્યાર્થીઓ ખૂબ સજ્જ હોવાને કારણે મારું પણ ઘડતર થયું એવું કહી શકાય. એ સમયે મહારાષ્ટ્ર અને ગુજરાત છૂટાં પડ્યાં એટલે ગુજરાતી વિરુદ્ધની ઝુંબશનો સામનો મારે ય કરવો પડ્યો હતો, કારણ કે એ વિસ્તાર મહારાષ્ટ્રિયન. બીજા બધા પ્રોફેસર મહારાષ્ટ્રિયન અને હું એકલો જ ગુજરાતી. બંદા ત્યારે ય ડર્યા વિના, ધમકીઓની પરવા કર્યા વિના લેક્ચર લેવા જતા.’

આમ નગીનદાસ સંઘવી નીડર વ્યક્તિત્વના સ્વામી હોવાને કારણે જ રાજકારણ અને રાજકારણીઓ વિશે કે ધર્મ વિશે સંશોધન કરીને સત્ય બિન્દાસ કહી શકતા. અભ્યાસ કર્યા સિવાય કશું જ લખવું કે બોલવું નહીં એ તેમનો સિદ્ધાંત. તેમણે ૧૯૮૫માં ‘રામાયણની રામાયણ’ નામે કૉલમ ‘સમકાલીન’માં લખી હતી. આ કૉલમ લખવાનો હેતુ મૂળ કથાની સાચી અને સાધાર તેમ જ સચોટ રજૂઆત કરવી. ધર્મના નામે જે બાબાઓ-સંતો વાતો કરતા હતા તેમની સામે સંશોધનપૂર્ણ વાત કરવાનો તેમનો મૂળ હેતુ હતો. જો કે એમાં કેટલીક એવી બાબતો હતી જે રૂઢિગત માન્યતાઓને ગળે ઊતરે એવી નહોતી એથી એ સમયે તેમનો ખાસ્સો વિરોધ થયો હતો. તેમના પર અનેક આક્ષેપ થયા અને કૉલમ બંધ કરવી પડી. તેમણે બીજા જ વર્ષે ‘રામાયણની અંતરયાત્રા’ નામે પુસ્તક જાતે જ પ્રકાશિત કર્યું. જેમને રામાયણ વિશે સંશોધનાત્મક વાંચવું હોય તેમણે આ પુસ્તક વાંચવું જ રહ્યું.

નગીનદાસ સંઘવીએ સ્વતંત્ર ભારતના દરેક વડા પ્રધાનનો કાર્યકાળ જોયો છે. દરેક રાજકીય નેતા અને પક્ષ વિશે અભ્યાસપૂર્ણ અને વિશ્લેષણાત્મક લેખો પણ તેમણે હજી આ અઠવાડિયા સુધી લખ્યા હતા. રાજકારણ વિશેનો તેમનો અભ્યાસ અને સ્પષ્ટ અભિગમ હોવા છતાં તેમને કોઈ રાજકીય પક્ષોએ ટ્રોલ નહોતા કર્યા. લોકોને ગમે એવું લખવાનો પ્રયત્ન તેમણે ક્યારે ય નહોતો કર્યો, પણ પોતે સંશોધન અને અભ્યાસ કર્યા બાદ જે માને એ સ્પષ્ટ રીતે કહેવામાં તેઓ કોઈની શેહશરમ રાખતા નહીં. રાજકારણનો તેમનો અભ્યાસ અને સમજ જોઈને રાજકારણમાં કેમ સક્રિય નહોતા થયા એવા સવાલ તેમને વારંવાર પુછાતા ત્યારે નગીનદાસ બ્રૅન્ડ આંખોમાં ચમક સાથે જવાબ આપતા, ‘રાજકારણમાં જોડાવા માટે ત્રણ લાયકાત હોવી જરૂરી છે. એક, એ માણસ સંત જેવો હોવો જોઈએ કે પછી શ્રીમંત હોવો જોઈએ અને કાં તો શઠ હોવો જોઈએ. મારામાં આ ત્રણેય લક્ષણ ન હોવાને કારણે રાજકારણમાં ન ગયો.’ આવું કહીને તેઓ ખુલ્લા મોઢે ખડખડાટ હસતા.

જો કે તેઓ શરૂઆતમાં મુંબઈ આવ્યા ત્યારે કાંદિવલીમાં રહેતા એ સમયે રાજકીય પાર્ટી સાથે સક્રિય કામ પણ કર્યું છે એ ઓછા લોકો જાણે છે. લગભગ ૧૯૫૬ની સાલમાં તેઓ કૉન્ગ્રેસમાં સક્રિય હતા. મિત્રો માટે ચૂંટણીસભાઓમાં ભાષણો પણ આપ્યાં છે. ગાંધીજી વિશે તેઓ કહેતા કે આપણા દરેક રાજકારણીઓએ ગાંધીજીને અનુસરવા જેવું છે. ખાસ કરીને જ્યારે કોઈ સમાજસેવાની વાત કરતું હોય ત્યારે ગાંધીજીનું જીવન સમજવું જરૂરી છે. પોતે ગાંધીજી જેવા સંત નથી એટલે પણ રાજકારણમાં ન ચાલી શકે એવું કહીને તેઓ પોતાના પર હસી શકતા.

ચિંતક-ફિલોસૉફર પ્લેટોને તેઓ અવારનવાર ટાંકતા. પ્લેટોએ કહ્યું હતું કે તમારે કોઈ માણસને સુધારવો હોય તો હરામખોર માણસને સુધારો, કારણ કે તેનામાં શક્તિ છે, હિંમત છે અને કામ કરવાની આવડત પણ છે. સામાન્ય માણસ નકામો છે એ આમે ય નકામો અને તેમે ય નકામો. હું સામાન્ય માણસ છું એટલે રાજકારણમાં ન જઈ શકું, પણ પ્લેટોએ કહ્યું છે કે જો તમે સરકારની ગતિવિધિમાં રસ ન લેતા હો તો મૂરખ વ્યક્તિના શાસન તળે જીવવા નિર્માયા છો.

નગીનદાસભાઈએ મુંબઈમાં જીવનનિર્વાહ માટે અનેક સંઘર્ષ છેલ્લે સુધી કર્યા છે. મુંબઈમાં સ્થાયી થયા ત્યારે વગડા જેવા કાંદિવલી વિસ્તારમાં રહેતા. લગ્ન કર્યાં એટલે બે છેડા ભેગા કરવા તેમણે અનુવાદનું કામ પણ પુષ્કળ પ્રમાણમાં કર્યું હતું. પછી તો અધ્યાપક થયા અને કૉલમ લખવાનું પણ શરૂ કર્યું એટલે જાણીતા થયા છતાં હજી આજે પણ લેખ લખતાં પહેલાં તેઓ એ સંદર્ભે અભ્યાસ કરવાનું ચૂકે નહીં. પત્રકારત્વ વિશે તેમની સ્પષ્ટ સમજ હતી. તેમનો આગ્રહ રહેતો કે પત્રકારત્વમાં વાંચન અને અભ્યાસ ખૂબ જરૂરી છે. તેમને અફસોસ પણ હતો કે આજે મોટા ભાગના પત્રકારો વાંચતા નથી કે પોતાનું હોમવર્ક કરતા નથી. રાજકારણી વિશે તેઓ કહેતા કે પહેલાં લોકો સમાજસેવા માટે રાજકારણમાં આવતા, જ્યારે આજે લોકો પોતાની ‘સેવા’ માટે એટલે કે ‘લેવા’ માટે રાજકારણમાં આવે છે. પહેલાંના રાજકારણીઓ વિદ્વાન હતા. તેઓ ખૂબ વાંચતા અને અભ્યાસુ હોવાને કારણે તેમની સાથે મુદ્દાસર વાત થઈ શકતી. સ્પષ્ટવક્તા હોવાની છાપ ધરાવતા નગીનદાસ સંઘવીની સ્પષ્ટતા હવે મળવી મુશ્કેલ છે. તડ ને ફડ વાત કહેનાર નગીનદાસભાઈ અંગત રીતે ખૂબ હળવા અને રમૂજવૃત્તિ ધરાવનાર વ્યક્તિ હતા. છેલ્લાં કેટલાંક વર્ષોથી મોરારિબાપુની રામકથાનો વિદેશના શ્રોતાઓ માટે અંગ્રેજીમાં અનુવાદ કરતા. બાપુની અનેક પ્રવૃત્તિઓમાં તેઓ સક્રિય રહેતા એ બદલ ક્યારેક તેમની ટીકા પણ થતી. તેમને અંગત રીતે જાણનાર વ્યક્તિઓ એની પાછળના દૃષ્ટિકોણને સમજી શકતા. ભારતીય પ્રાચીન પરંપરા અને આધુનિક સમાજ બન્નેનું તેમનું અધ્યયન અસાધારણ હતું.

તેમની વિદ્વત્તાનો ભાર સામી વ્યક્તિને ન લાગે એની દરકાર પણ તેઓ રાખતા. દરેક વસ્તુ અને બાબતને ઝીણવટથી તલસ્પર્શી રીતે સમજવાનો તેઓ પ્રયત્ન કરતા. તેઓ પોતે પણ વિદ્વત્તાના ભાર સાથે ન જીવતા એટલે જ તેઓ સ્વસ્થતાથી અને સહજતાથી ૧૦૦ વર્ષ જીવી શક્યા. તેમની ટીકા કરનાર વ્યક્તિ પણ તેમને મળ્યા બાદ તેમની હળવાશના પ્રભાવમાં આવ્યા વિના ન રહેતી.

ગુજરાતી પત્રકારત્વમાં આટલી ધારદાર, સત્યનિષ્ઠ અને લાંબી ઇનિંગ્સવાળી કલમ આજે વિરામ પામી છે. આવી કલમ માટે ગુજરાતી પ્રજા તેમની સદા ઋણી રહેશે.

***

તેમને શ્વાસની તકલીફ થતા હૉસ્પિટલમાં દાખલ કરાયા હતા

મુંબઈ : (મિડ-ડે પ્રતિનિધિ) જાણીતા કટારલેખક અને પદ્‍મશ્રીનું સન્માન મેળવનાર નગીનદાસ સંઘવીનું ગઈ કાલે ૧૦૦ વર્ષની ઉંમરે સુરતમાં અવસાન થયું હતું. શ્વાસ લેવામાં તકલીફ થતાં તેમને સુરતના મહિધરપુરામાં આવેલી બુરહાની હૉસ્પિટલમાં ઍડ્મિટ કરવામાં આવ્યા હતા. બપોરે સાડાત્રણ વાગ્યે તેમણે અંતિમ શ્વાસ લીધા હતા. તેમનું શતાબ્દી વર્ષ ચાલી રહ્યું હોવાની સાથે આ વર્ષે જ તેમને પદ્‍મશ્રીથી સન્માનિત કરાયા હતા. ૧૦ માર્ચે નગીનદાસભાઈએ ૧૦૦મા વર્ષમાં પ્રવેશ કર્યો હતો.

કટારલેખક નગીનદાસભાઈનો જન્મ ૧૯૨૦ની ૧૦ માર્ચે ભાવનગરમાં થયો હતો. અહીંની જાણીતી શામળદાસ કૉલેજમાંથી તેમણે બી.એ. કર્યું હતું. ૧૯૫૧થી ૧૯૮૦ દરમ્યાન મુંબઈની ત્રણ કૉલેજમાં તેઓ પ્રાધ્યાપક રહ્યા હતા.

મોરારિબાપુની શ્રદ્ધાંજલિ

હું જ્યારે તેમને પહેલી વખત મળ્યો ત્યારથી ‘બાપા’ કહીને જ સંબોધતો રહ્યો છું. અચાનક બાપાએ તેમની શતાયુ યાત્રા પૂરી કરી લીધી છે. તેઓ ‘તડ અને ફડ’ લખતા રહ્યા અને જીવન સાથે પણ થોડા જ કલાકોમાં તેમણે તડફડ કરી લીધું.

તેમને હું શ્રદ્ધાંજલિ તો શું આપું? મને આ વયોવૃદ્ધ, જ્ઞાનવૃદ્ધ અને અનુભવવૃદ્ધ વડીલનો સત્સંગ સતત મળતો રહ્યો. એક સાચા શબ્દસેવી એવા પૂજ્ય બાપાના નિર્વાણને હું મોરારિબાપુ હૃદયથી પ્રણામ સહ શ્રદ્ધાંજલિ અર્પણ કરું છું. તેમના પરિવારજનોને પણ મારા પ્રણામ. જેમનું સમગ્ર જીવન શ્લોકમય હોય તેમની વિદાયનો શો શોક કરવો? તેમની ચેતનાને પુનઃ પ્રણામ કરું છું.

નરેન્દ્ર મોદીએ શું કહ્યું?

શ્રી નગીનદાસ સંઘવી પ્રબુદ્ધ લેખક અને વિચારક હતા. તેમના લેખો અને પુસ્તકોમાં ઇતિહાસ અને તત્ત્વજ્ઞાનની સમજ અને રાજકીય ઘટનાઓનું પૃથક્કરણ કરવાની અસાધારણ શક્તિનો પરિચય થાય છે. તેમના અવસાનથી દુ:ખની લાગણી અનુભવું છું. શોકગ્રસ્ત પરિવાર અને તેમના વિશાળ વાચકવર્ગને સાંત્વના …

સૌજન્ય : “ગુજરાતી મિડ-ડે”, 13 જુલાઈ 2020

https://www.gujaratimidday.com/news/articles/in-memory-of-gujarati-columnist-nagindas-sanghvi-divyasha-doshi-writes-about-the-sharp-columnist-121627

સ્ત્રી એટલે સુંદર, સેક્સી અને સમર્પિત વ્યક્તિત્વ ધરાવતી હોવી જોઈએ એ માન્યતાની સામે વિરોધ જરૂરી છે.

જાપાનમાં ‘મીટુ’ જેમ ‘કુટુ’ મુવમેન્ટ ચાલી રહી છે, જેમાં સ્ત્રીઓ કામનાં સ્થળે ઊંચી એડીના સેન્ડલ પહેરવાનો વિરોધ કરી રહી છે. અભિનેત્રી યુમી ઈસિકાવાએ આ મુવમેન્ટ શરૂ કરી છે. તેનું કહેવું છે કે કામનાં સ્થળે પુરુષો કરતાં સ્ત્રીનો દેખાવ વધુ મહત્ત્વનો હોય છે.

હમણાં ક્રિકેટ ફીવર ચાલી રહ્યો છે. વર્લ્ડ કપ જોતા હશો તો રમતની વચ્ચે એક સ્ત્રી અને બે પુરુષો ક્રિકેટની રમત વિશે ચર્ચા કરતા દેખાડવામાં આવે છે. સ્ત્રીએ ટૂંકા કપડાં અને હાઈ હીલના સેન્ડલ પહેરેલાં દેખાશે. એ લોકોનાં કપડાં સ્પોન્સર્ડ હોય છે. તેમણે શું પહેરવું અને ન પહેરવું તે નક્કી કરવામાં આવે છે. ચર્ચા કરનારા પુરુષો ફુલ્લ પેન્ટ, શર્ટ અને બુટ પહેરે છે. તેમને હાફ પેન્ટ અને ચપ્પલ નથી પહેરાવાયા. તો સ્ત્રીને કેમ ફુલ પેન્ટ ન પહેરાવાય અને પગમાં શૂઝ કેમ ન હોય એવો સવાલ એ બહેને ઊઠાવવો જોઈતો હતો. છેલ્લા બે વરસથી પશ્ચિમમાં ઊંચી એડીના સેન્ડલની વિરોધમાં સ્ત્રીઓ એકત્રિત થઈ રહી છે. જાપાનમાં સ્ત્રીઓએ કામનાં સ્થળે ઊંચી એડીના સેન્ડલ પહેરવા તે વણલખ્યો નિયમ છે. એટલે જ  ઊંચી એડી ન પહેરનાર સ્ત્રીએ તિરસ્કારનો સામનો કરવો પડતો હોય છે તો પહેરનાર સ્ત્રીએ શારીરિક અને માનસિક ત્રાસ વેઠવો પડતો હોય છે.

બે એક વરસ પહેલાં લંડનમાં નોકરી ખાલી છે, તે મથાળા હેઠળ જાહેરાત છપાઈ હતી અને તેને કારણે લોકોમાં અને અખબારોમાં વિરોધના સૂર ઊઠ્યા હતા. લંડનમાં નવા ખૂલેલા એક જાઝ બારમાં સ્ટાફની જરૂર છે, બારમાં જોડાનાર સ્ત્રી ખૂબ સુંદર હોવી જોઈએ, વળી કાળા રંગના ઊંચી એડીના સેન્ડલ પહેરીને કામ કરવાં સક્ષમ હોવી જોઈએ એવી અપેક્ષાવાળી જાહેરાત હતી.

જાહેરાતનો વિરોધ કરનારા સામે કેટલાકે કહ્યું કે અહીં બારમાં કામ કરવાનું છે, નાસામાં નહીં. વળી આમે ય તે મોટેભાગે બારમાં સુંદર છોકરીઓને જ કામ પર રાખવામાં આવે છે. તેમાં લોકોનો વિરોધ શું કામ હોવો જોઈએ? અને આ બારવાળા પ્રામાણિકપણે કબૂલે તો છે કે તેમને અત્યંત સુંદર દેખાતી સ્ત્રીઓનો જ સ્ટાફ જોઈએ છે. દુનિયામાં અનેક વ્યવસાય એવા છે કે તેમાં સ્ત્રીઓનો દેખાવ મહત્ત્વનો હોય છે. જેમ કે ફિલ્મો, ધારાવાહિકો, ફેશન મોડેલિંગ, સેલ્સગર્લ્સ, એર હોસ્ટેસ, રિસેપ્શનિસ્ટ વગેરે … પોપ્પી નૂર નામની પત્રકાર તેના લેખમાં લખે છે કે દેખાવડા લોકોની એક નવી જ્ઞાતિ પેદા થઈ રહી છે. દેખાવડાં હોવું એક મોટો લાભ છે જાણે. તમને ભીડમાંથી અલગ તારવીને પ્રથમ તક મળી જાય કામ મેળવવા માટે.

એ સિવાય કેટકેટલી પરીક્ષાઓમાંથી મારે મારી જાતને પસાર કરવાની. હું બહુ જાડી તો નથીને … કે પછી પાતળી સોટા જેવી નથી … બહુ ફિક્કી નથી લાગતીને? બહુ ઊંચી નથી કે નીચી નથી. આકર્ષક લાગી શકે એટલાં સુંદર દેખાવા માટે મેકઅપ કરવો જોઈએ ખરો? મેકઅપ વિના હું સુંદર ગણાઉં ? વધુ પડતો મેકઅપ કરું તો બજારુ લાગું અને ઓછો મેકઅપ કરું તો ગમાર લાગી શકું. અહીં વળી પેલી ડુ ઓર નોટ ટુ ડુ વાળી વાત યાદ આવી જાય છે. સ્ત્રીઓ વધુ ઢીલાં કે આખા ય અંગને ઢાંકતાં કપડાં પહેરે તો મણિબહેન આઉટડેટેડ ગણાય અને જો ટૂંકા કે કોઈ પણ અંગ દેખાતાં કપડાં પહેરે તો બગડેલી – ખરાબ માનવામાં આવે.

સમાજમાં સ્ત્રીઓ માટેના નિયમો તેના બાહ્ય દેખાવને આધારિત જ નક્કી કરવામાં આવે છે. સ્ત્રીની પોતાની મરજી કે તે જેવી છે તેવી જ એનો સ્વીકાર કરવો સહજ નથી હોતો. તેમાં વળી આધુનિક સમયમાં નવા નિયમો ઉમેરાઈ રહ્યા છે. હાઈ હિલ્સ પહેરવાના. ઊંચી એડીનાં ચપ્પલ પહેરીને કામ પર સાત કે આઠ કલાક વિતાવવા સહેલા નથી હોતા. ઊંચી એડીનાં ચપ્પલ પહેરીને વધુ સમય ઊભા રહેવાનું હોય તો તે ત્રાસજનક બની રહે છે. થાકી જવાતું હોય છે. ચારેક વરસ પહેલાં લંડનમાં એક કંપનીએ તેની રિસેપ્શનિસ્ટ નામે નિકોલા થોર્પને કામ પર ઊંચી એડીનાં ચપ્પલ ન પહેરી આવવા બદલ ઘરે મોકલી દીધી હતી. નિકોલાએ સરકારમાં પિટિશન ફાઈલ કરી હતી કે કંપનીઓ દ્વારા ઊંચી એડીનાં ચપ્પલ પહેરવાનું ફરજિયાત હોય તે કાયદાકીય રીતે ગુનો ગણાવો જોઈએ. નવાઈ લાગશે કે નિકોલાની અરજી સરકારે મંજૂર ન કરી.

વિદેશની કેટલીક કંપનીઓમાં સ્ત્રીઓ માટે ડ્રેસકોડ રાખવામાં આવે છે. તેમાં ઊંચી એડીનાં ચપ્પલ પહેરવાનું પણ ફરજિયાત હોય છે. ઊંચી એડીનાં ચપ્પલ એટલા માટે કે લાંબા પગ પુરુષોને સેક્સી, આકર્ષક લાગે છે. કામનાં સ્થળે વ્યક્તિની કામ કરવાની ક્ષમતા મહત્ત્વની હોવી જોઈએ કે દેખાવ? આ બધા દ્વારા એ જ સાબિત થાય છે કે મોટાભાગના વ્યવસાયમાં અને પિતૃસત્તાક માનસિકતામાં સ્ટ્રોન્ગ એટલે કે પોતાનું આગવું વ્યક્તિત્વ ધરાવતી સ્ત્રીઓને મોટેભાગે કામ પર રાખવામાં નથી આવતી કે તેની સાથે લગ્ન કરવાનું ય પસંદ કરવામાં નથી આવતું. સુંદર એટલે કે પુરુષને ખુશ રાખવાના પ્રયત્નોમાં રહેતી અને સુશીલ એટલે કે નમ્ર વ્યક્તિત્વ ધરાવતી જે પુરુષની ઇચ્છા પ્રમાણે જ રહે તેવી સ્ત્રીઓને જલદી પસંદ કરવામાં આવે છે. એટલે જ ઓફિસમાં ઊંચી એડી પહેરીને પીડા થવા છતાં સતત પોતાનો દેખાવ તંગ રાખતી સ્ત્રી સમર્પિત સ્વભાવ ધરાવતી હોઈ શકે. ગ્લેમર ઈન્ડસ્ટ્રીઝમાં અને બ્યુટી કોન્ટેસ્ટ એટલે કે સૌંદર્ય હરીફાઈઓમાં જોશો કે સ્ત્રીઓને માટે ઊંચી એડીના સેન્ડલ પહેરવા જરૂરી હોય છે. ક્યારે ય કોઈને પણ તમે ફ્લેટ ચપ્પલ પહેરીને ભાગ લેતી નહીં જુઓ. પાંચ નવની ઊંચાઈ હોવા છતાં ચાર ઈંચની એડી પહેરીને સ્મિત રેલાવતી તે કલાકો સુધી ઊભી રહેશે. આ યુવતીઓને એકાંતમાં જોવી જોઈએ. જ્યારે તેઓ નિરાંતે બેસે તો સૌ પહેલાં સેન્ડલ કાઢી પગ દબાવશે. આ ઊંચી એડીનો વિરોધ જુલિયા રોબર્ટે પણ અનોખી રીતે કર્યો છે. તે કાન્સ ફિલ્મ ફેસ્ટિવલમાં ચપ્પલ પહેર્યાં વિના ગઈ હતી.

આ બધા નિયમો સામે સ્ત્રીઓએ શું કામ સમર્પિત થવું જોઈએ? તેવા સવાલો પણ થાય છે. સ્ત્રીઓ માટેના આવા નિયમો જોઈને યાદ આવે કે બ્રિટિશરો એક સમયે કેફેમાં લખતાં હતા કે ડોગ્સ એન્ડ બ્લેકસ આર નોટ અલાઉડ, અર્થાત્ કૂતરાઓ અને કાળી વ્યક્તિઓને પ્રવેશ નહીં. એવી જ રીતે સુંદર, આકર્ષક, ગોરી દેખાતી ન હોય તેવી સ્ત્રી પછી ભલેને ગમે તેટલી હોશિયાર હોય તેને કામ ન મળી શકે તેવું બને. આપણે ત્યાં એક જાહેરાત આવતી હતી એક શ્યામ છોકરીને પહેલાં કામ મેળવવામાં સફળતા નથી મળતી પણ પછી તે ગોરા દેખાવાની ક્રીમ લગાવે છે તો તે ટેલિવિઝનમાં ન્યૂઝ રીડર તરીકે પસંદ થાય છે અને લોકોની ચાહના મેળવે છે. બાહ્ય દેખાવ જો સફળતા માટે અગત્યનો હોવાને કારણે તો કેટલી ય યુવતીઓ સ્ટ્રેસમાં જીવતી હોય છે. હકીકતમાં આ માનસિકતા સમાજમાં પ્રવતર્તી જ હોય છે. પણ આ રીતે વિરોધ કરવાનો ટ્રેન્ડ છેલ્લા ચારેક વરસથી શરૂ થયો છે તે સારું જ છે. 

લંડનમાં વિરોધ થયો અને જાહેરાત પાછી ખેંચી લેવામાં આવી. આપણે ત્યાં લગ્નવિષયક જાહેરાતોમાં બ્યુટીફુલ, ફેઅર, સુંદર, દેખાવડી અને ગોરી શબ્દો આજે પણ વાપરવામાં આવે છે. અને કોઈને વાંધો પણ નથી હોતો.

પ્રગટ : “સાંજ સમાચાર”, 25 જૂન 2019

https://divyashadoshi.blogspot.com/2019/07/blog-post_5.html?fbclid=IwAR0yQtgmG2aROPSQ9jHHvBpgoXuJg-IDnelTgUrKZTJcqJfONh0iKtJIVG8