અમેરિકામાં વસતા રાજપીપળાના એક સંસ્કારી કુટુંબના રાજકુમાર સરખા નબીરાની વાત કહેવાનો આ ઉપક્રમ છે.

લગભગ ચાર દાયકાના અમેરિકાના વસવાટ પછી પણ જેની સ્મૃિતમંજૂષામાં રાજપીપળા અને ગુજરાત જાણે ગઈકાલની ઘટના હોય તેમ સચવાઈને પડ્યા છે. ૧૯૪૧માં હરનિશભાઈનો જન્મ. એ સમયે ગુજરાતથી મુંબઈ કે કલકત્તા જઈને વસતા લોકો પણ પરદેશવાસી કહેવાતા. મહત્ત્વાકાંક્ષી યુવાનો નસીબ અજમાવવા ઘરથી દૂર ઘર વસાવવા નીકળી પડતાં. ૧૯૭૧માં પણ એ જ સ્થિતિ હતી. અને હરનિશને મૂકવા આવેલાં લોકો વિમાન મથકની પ્રમાણિકતાથી અંદર જઈ બારી પાસે બેઠેલાંને જોઈ શકે એટલાં નજીકથી અમેરિકા જવા નીકળેલ આ સાહસિક યુવાનને ‘આવજો’ની શુભેચ્છા આપી.

આ સ્નેહસિક્ત ‘આવજો’ અનેક પરદેશ જઈ વસેલાઓને દેશ સાથે જોડી રાખે છે. અહીં હરનિશના જીવનવૃતાંતની વિગતો નથી આપવી પણ ‘આવજો’નો અવાજ તેના મનમાં ઘૂંટાયા કર્યો તેના પરિણામની વાત કરવી છે. બાળપણથી ગૃહસ્થાશ્રમનો પ્રવાસ અને પ્રવૃત્તિમાં વ્યસ્તતા પછી માતાપિતા, ગામ, શાળા, શાળાભેરુઓ સાથે વ્યતીત સમયની સંવેદના સંકોરવા હરનિશે તેના સ્વભાવને સહજ આનંદપથ પસંદ કર્યો. બે પુસ્તકો લખ્યાં ‘સુધન’ અને ‘સુશીલા’. પિતા સુધનલાલ અને માતા સુશીલા. આ કથાઓ હતી, ઘટનાવર્ણન હતું કે હાસ્યરચનાઓ ? પુસ્તકના આવાં તે નામ હોય ? પુસ્તકોનો સાહિત્યપ્રકાર કયો ? સલાહો મળી અને સન્માન સાથે અવગણી. પૂર્ણ પ્રામાણિકતાથી સ્મૃિતઓ સંજોવી. હસતાંહસતાં સંજોવી. ડંખરહિત સંજોવી અને પુસ્તકનાં નામ એ જ રાખ્યાં. ગુજરાતી સાહિત્ય અકાદમી અને સાહિત્ય પરિષદમાં પુરસ્કૃત થયાં. દેશથી દૂર વસેલો આ માનવી અમેરિકામાં પણ દેશી જ છે.

આ માણસ ‘દેશી’ કેમ છે એ વાત કરવી છે. હરનિશભાઈ માટે કંઈ લખવું હોય તો પ્રામાણિક જ રહેવું પડે. એટલે ભૂમિતિમાં પ્રમેય સિદ્ધ કરવું પડે તેમ તેને જેવા જોયા છે અને જાણ્યા છે તે વાત કર્યા પછી સંતોષ અને શ્રદ્ધાપૂર્વક કહી શકાય કે ‘ઈતિ સિદ્ધમ’ તો પરિચય સાર્થક.

૨૦૦૭માં ન્યુ જર્સીના એક ગુજરાતી સાહિત્યિક સમારંભમાં હરનિશભાઈ જાનીને સભાસંચાલન કરતા જોયા. સભા સંચાલન કરતા ઘણાં લોકો સ્વયંપ્રભાથી જ એટલાં અંજાયેલા હોય છે કે સભાના મુખ્ય વક્તાઓનો સમય પણ પોતે જ હડપ કરી જતાં હોય છે. પરંતુ અહીં સંચાલક વક્તાઓનો પરિચય આપવા અને બોલવા આમંત્રણ આપવામાં સંયમ દાખવવા સાથે પોતાની વાતમાં સહજ હાસ્ય ઉમેરી ઉપસ્થિત સર્વ અને વક્તાને પણ હળવાફૂલ કરી દેતા હતા. ભારતથી આવતાં અનેક સાહિત્યકારોએ આ અનુભવ કર્યો જ હશે. સમારંભ પછી નવાંગતુક જોઈ મારી પાસે આવી કહે ‘તમને પહેલીવાર જોઉં છું, તમારું નામ શું?’ નામથી એ અપરિચિત હતા પરંતુ કામથી પરિચિત હતા. ત્યાં ઉપસ્થિત સૌ સાહિત્યકારો અને કાર્યકરો સાથે મારો પરિચય કરાવ્યો. આ પછી આજ દિવસ સુધી એ ઘનિષ્ઠ મિત્ર બની રહ્યા છે. પોતાને વિશેષ લાગીએ તેવું આપણી સાથે તેમનું વર્તન. એ પછી તેમની, તેમના ત્યાંના મિત્રો અને ત્યાં જઈને આવેલાં અનેક સાહિત્યકાર મિત્રો સાથે વાતો કરતા હરનિશની અનેક વિશેષતાઓનો પરિચય મળ્યો. હરનિશની ચાહ દરેકેદરેકને આપવામાં જ આનંદ અનુભવે છે.

તબિયતથી મોળા આ માનવીએ પોતાનાં સ્વાસ્થ્યને, ગુજરાતી હાસ્યરસ સાહિત્યના મહાન સર્જક જ્યોતીન્દ્રભાઈ દવે જેમ, હસવામાં ખપાવી દીધું છે. અહીંથી ત્યાં જતાં અનેક સાહિત્યકારોને તેમની સેવાઓનો લાભ મળ્યો છે. ગાંઠના ગરથથી આડંબર વગર આપ્તજન જેમ તેમને વિમાનસ્થળેથી લાવવા-મૂકી આવવા, સભાસ્થળે લઈ જવા, ઘેર ઊતારો આપવો. પ્રખ્યાત પ્રિન્સટન યુનિવર્સિટી અને અન્ય સ્મારકો બતાવવા. મિત્રો સાથે મિલન રાખવું. ઘેર સાહિત્યસભા રાખવી. આ બધાં કામમાં પત્ની હંસાબહેનનો સક્રિય સહકાર. હંસાબહેન નાનપણમાં જરૂર કોઈ કુસુમલચિત ઉપવન પાસે રહ્યાં હશે. કોમળ પ્રફ્ફુલિત કુસુમ સમાન તેમનો સ્વભાવ અને હરનિશ સાથે સદૈવ સહકાર. અને હાં હરનિશને ગમતાં ગુલાબનું ફૂલ તેમની કેશરાશિમાં હંમેશાં જોવા મળે. આ બન્ને મહાભારતના સહદેવ જેવાં છે. તેમની આ વિશેષતાઓનું જ્ઞાન તેમને પોતાને પણ નથી. તેઓની પરોણાગત માણનારા જાણે છે કે તેઓ કેટલી સહજતા એ કરતા હોય છે. કટુ વચન કે કટુતાનો સ્પર્શ પણ ન દેખાય. આવી નરમાશ અને તે પણ આવા મજબૂત મનોબળવાળા માણસમાં વિસ્મય પમાડે.

હરનિશ વાત કરવાની શરૂઆત કરે ત્યારે નીચેનો હોઠ દબાય અને તેની મર્માળુ મુખમુદ્રામાંથી પહેલો શબ્દ નીકળતા પોતાનો સમય લે, પરંતુ પછી અસ્ખલિત વહે. હાસ્યના ફુવારા ઊડે. પંચાત કોઈની નહીં. કોઈના માટે વાંકા શબ્દો નહીં. તેમનો કટાક્ષ પણ રોજબરોજના બનાવો ઉપર જ. કથાકાર મોરારિભાઈની કથામાંથી જેમ કથાઓ વહેતી રહે તેમ ઘટનાઓના વર્ણન સાથે તેમનું હાસ્ય ફોરતું રહે.  ક્યારેક કંઈ ભૂલી જાય તો તેમની વાતો અનેક વખત સાંભળી ચૂકેલ હંસાબહેન તરત જ પૂર્તિ કરી આપે. સાંભળનારને કંટાળો પણ ન આવે. વાતોડા આ માનવીમાં ફરી વિસ્મય થાય તેવું વાતરખાપણું પણ છે.

૨૦૧૭માં ઓક્ટોબર મહિનાની ૨૮મી તારીખે ન્યુ જર્સીમાં અમારા ઘેર સુશીલાના જન્મદિવસની ઉજવણીમાં લગભગ ચાર કલાક સાથે હતા, પરંતુ બીજે જ દિવસે તેમનો ફોન આવ્યો ‘ હજી ઘણી વાતો કરવી છે, કાલે સાંજે સાથે બહાર જમવા જઈશું. હું આવીને લઈ જઈશ.’ સાંજે વરસાદ આવ્યો અને ફરી ફોન આવ્યો ‘ કાલે આપણે બપોરનું ભોજન સાથે લઈશું.’ પછી તો સંપર્ક જ તૂટી ગયો. પછી ખબર મળ્યાં કે આ ભાઈશ્રીને એક આંખમાં સહેજ તકલીફ થઇ ગઈ તો હોસ્પિટલે જવું પડ્યું. પણ ફોનમાં  હસતાહસતા કહે છે કે હવે થોડો સમય વાંચવા અને લખતાં નહીં ફાવે. તે પછી બે દિવસમાં જ ફરી ફેસબુક પર કોઈને બિરદાવવા કે પોતાનો એકઅક્ષી અભિપ્રાય આપવા ટપકી પડે છે. આવી સજિન્દગી જવલ્લે જ જોવા મળે. અનેક શારીરિક ઉપાધિઓ સાથે ફરતા આનંદ અને ઉલ્લાસના આ માનવનગરની મુલાકાત લેવી એ લ્હાવો .. દેશનો માણસ, વિદેશમાં દેશી અનુભૂતિ લઈ જીવે છે અને જિંદગીની  પળેપળને માણે છે. જય હો !

૨૦૧૮ના મે મહિનામાં તેમની આંખ અને અન્ય રોગોની ખાસ દવા ભારતથી સાથે લઈ ગયા હતા. તે લેવા ઘેર આવ્યા. આ વખતે કાર હંસાબહેન ચલાવીને આવ્યાં હતાં અને હરનિશભાઈ વોકરના ટેકે ટેકે ચાલતા હતા. વાતોમાં ઉમંગ અને ઉત્સાહમાં કોઈ જ બદલાવ નહીં. ફરી જૂનમાં મળ્યા. અને ફરી તેમનું એ જ રટણ ઘેર રહેવા આવો ખૂબ વાતો કરવી છે. બહાર જમવા જઈશું અને બેસીશું. વિધિની વિચિત્રતા તો જુઓ! સમય અને દિવસ નક્કી કરીએ તે પહેલાં જ હોસ્પિટલે રૂટિન ચેકઅપ કરવા જતાં તેમના ઘરના ડ્રાઈવવે પર પડી ગયા અને હોસ્પિટલના જ નિવાસી બની ગયા.

ભારત પરત આવવા પહેલાં ૧૦મી ઓગસ્ટે તેમને હોસ્પિટલે જઈ મળ્યા. સુશીલા અને હરનિશભાઈ ભરુચની કોલેજનાં વિદ્યાર્થીઓ. બન્નેનાં વિદ્વાન પ્રાધ્યાપક તનમનીશંકરની વાતો કરી. તેમનું અવસાન પણ બે દિવસ પહેલાં જ થયું તે વાત કરી. મારો હાથ પકડી ગદ્દગદ્દ કંઠે મિત્રતા માટે કૃતજ્ઞતા વ્યક્ત કરી. આંખમાં આવતાં આંસુ રોકી અમે વિદાય લીધી અને તેઓએ ૨૦મી ઓગસ્ટ ૨૦૧૮ના રોજ રાત્રે ૮.૩૦ વાગે રોગો સામે તેમનો પ્રતિકાર પૂરો થયો અને કાયમી વિદાય લીધી. રોગો સામે એક યોદ્ધાની જેમ એ લડ્યા. મૃત્યુ સાથે પણ મજાક કરતા રહ્યા. હાસ્ય તેમને માટે આયાસ નહીં જીવનની સહજતા હતી. દિલદાર દોસ્ત ! તમારી સ્મૃિતથી અમે સદા હર્યાભર્યા.

e.mail : kanubhai.suchak@gmail.com

હિમાંશી શેલત દ્વારા લખાયું આત્મકથન ‘મુક્તિ-વૃત્તાંત’ પુસ્તક વાંચ્યું. શરૂઆતમાં ‘અસંખ્ય બન્ધન-માઝે મહાનંદમય લભિબ મુક્તિર સ્વાદ’ – રવીન્દ્રનાથ ટાગોરની પંક્તિઓ મૂકી છે. ( અસંખ્ય બંધનોમાં જ હું તો મહાનંદમય મુક્તિનો સ્વાદ પ્રાપ્ત કરીશ.) આદર્શ જીવવાની  મમત- જીદ સાથે મહાનંદમય મુક્તિનો સ્વાદ પ્રાપ્ત કરવા મથતા માનવ-માનવોની કથા, Ayn Rand દ્વારા લિખિત The Fountainhead and Atlas Shrugged, વાંચી જ હશે. હિમાંશી શેલત તો અહીં આત્મકથન સ્વરૂપે માણેલી મુક્તિનું વૃત્તાંત લખે છે. આત્મરતિથી અળગા રહી લખે છે, અનુભૂતિ આલેખે છે. જીદ સાથે જીવીને જીતવાની વાતોમાં સત્યનો રણકાર વાંચકને સહૃદયી બનાવે છે. મેં માણ્યું છે. આ પુસ્તકનાં લેખિકા હિમાંશીબહેન સાથે અંગત પરિચય જરા પણ નહીં. તેમનાં વાર્તાસર્જનનો પરિચય જરૂર. અંગત નહીં તેવા અજાણ્યાની વાત કરતું પુસ્તક માણ્યું તેની વાત કરવાનો આ ઉપક્રમ માત્ર ભાવક અનુભૂતિ છે.

આ આત્મકથન છે. સ્વયં સાથેનો સંવાદ છે. અને એટલે જ એ ક્રમવાર બનતાં બનાવો નથી. બાળપણની સચવાયેલી યાદને પ્રૌઢ વર્ણવે છે જે પુખ્તવયની સ્મૃિતઓ સાથે ભેળવાતી રહે છે. સંપર્કમાં આવેલ અને દૂરથી અધૂરાં જોયાં-જાણ્યાં છે તે બધાં પણ ક્યાંક અને કોઈક જગ્યાએ પ્રવેશે છે. સમયપરિવેશ છે તો મનમથામણ પણ છે. મનુષ્યજગત અને પ્રાણીજગત પણ છે. કથકે તે અસરો શી રીતે ઝીલી છે અને તેની વાતો અને સરખામણી પણ છે. જીવનની બાલ્યાવસ્થા કાચી માટી છે અને ત્યારે વ્યક્તિ સાથે અને સામે બનતી ઘટનાઓ અન્ય અવસ્થાઓ પર સઘન અને અમીટ છાપ મૂકી જતી હોય છે. મનઘડતરની આ અવસ્થા છે. સામાજિક પરિવેશ અને વ્યક્તિ કે વ્યક્તિસમૂહની અસરો બાળકને નવા ઉંબરે મૂકે છે. સમય અને પ્રવાહના ધસમસતા ઉંબરે. સહાય અને સથવારાના નવા પરિમાણ ઊભા થાય છે. ઉંબરો ઓળંગીને જે દિશામાં જવાનો નિશ્ચય થાય ત્યાર પછીની દશા વ્યક્તિ પર નિર્ભર છે. પ્રવાહ સામે જવું કે પ્રવાહ સાથે વહેતા લોકોમાંનું એક ન હોવાપણામાં લોપાઈ જવું. મુક્તિ સાપેક્ષ છે. કથક સ્વયં સંવેદનશીલ છે, વિચારક છે, કર્મઠ છે અને વિશેષ તો સંજોગો, પરિમાણ અને પરિમાણને સાક્ષીભાવે મૂલવી શકનાર પ્રતિભા પણ છે. આવી વ્યક્તિ આત્મકથન કરે ત્યારે આપણી સમક્ષ જે ભાવજગત રજૂ થાય છે તેમાંના વિશ્વમાં યથાશક્ય પ્રવેશ કરવાનો પણ ઉપક્રમ છે. આમ જોઈએ તો ‘કોઈના જીવનમાં શું થયું તેમાં આપણે શું, એવો ભાવ લોકોને હોય છે ?’ પરંતુ પ્રથમ તીર્થંકર ભગવાન શ્રી આદિનાથે કહ્યું છે કે ‘નિર્વાણ મારા કહેવાથી નહીં મળે, પરંતુ એ માર્ગે જવાના મારા પુરુષાર્થનું અનુસરણ કરવાથી કદાચ પ્રાપ્ત થાય.’ મુક્તિ વૃત્તાંત વાચકને એ વૃત્તિ તરફ ગતિ-અનુસરણ આપે!! 

૧૯૪૭ના સામાજિક પરિવેશથી જાણકાર લોકો, ન જાણતાને કહી શકે કે ‘બહુ ઓછું બદલ્યું છે.’ સ્થળની વાતોમાં ફેરફાર જરૂર થયાં જ હોય, પરંતુ એ સ્વીકારી લઈએ. “વાળને ચોંટેલી રજકણ ગણવા બેસે” એવો દોષ આપણે કરવો નથી. કથકે બાળપણના અનેક અનુભવની વાતો કહી છે તે માટીની કેળવણી હતી. તિલસ્મી અનુભવોની હતી. સંબંધોને અને તેના તકલાદીપણાને જાણવાની વય હતી. કુટુંબકબીલાના સંપર્ક અને તેમાંથી તથ્યો તારવવાની હતી. સામાજિક સંપર્કમાંથી અવનવાને વિસ્મયથી જાણવાની હતી. સ્ત્રીઓનું સમાજમાં સ્થાન અને અધિકાર જાણવાની હતી. શબ્દપ્રેમ કરવાની અને કેળવવાની હતી. ફ્રેંચ સર્જક સાર્ત્રનાં સાથી અને સશક્ત લેખિકા સીમોં દ્દ બુવાના પ્રભાવની હતી. પ્રાકૃત અને નૈસર્ગિક વૃત્તિઓ મનને ગમતી હોય તેમ છતાં શુદ્ધ, બૌદ્ધિક, તર્કબદ્ધ વિચારો અને તેવાં સંપર્કના પ્રભાવે તે વાસ્તવ ન બની શકે તે પરિમાણ પામવાની વય. તેમ છતાં દેખાવને બાહ્ય અલંકારોથી શણગારવાથી દૂર રહેવાની સહજ સમય. અનુભવ મનને માંજી રહે પછી માટી ચાકડે ચઢે છે. કથક ૨૧ વર્ષની નાની વયે કોલેજમાં નોકરી મેળવે છે. એ જ સમયમાં સંસાર વ્યવહારમાં ઘરના વડીલે જવાબદારી ઉપાડવી જોઈએ એવું તારસ્વરે ફરિયાદ કરવાનું તેમને મન થાય છે. નિયમિત આવકની જરૂરિયાત સમજાય છે. કોલેજમાં ભણાવવા જતાં સ્કર્ટ નહીં સાડી પહેરવી જોઈએ – કારણની ચર્ચા વ્યર્થ.

સમાધાન કરવું નથી છતાં સંજોગ જે કરાવે ત્યારે નાછૂટકે પણ સમજણ સાથે માર્ગ શોધવાની માનસિકતા અકબંધ. લગ્ન નથી કરવા. દાદા, બા, ભાઈ, સગાં, સંબંધીઓ, પડોશ અને પુસ્તકોનો સતત સહવાસ જ્ઞાનપીઠ સમાન. ભણાવતા ભણવાનું મળ્યું. સાહિત્ય સર્જકોનાં સર્જન અને અંગત જીવનના અભ્યાસને લીધે સાહિત્યિક સંસર્ગ રહ્યો. અનુભવનું ભાથું અને વિચાર લઢણ તો હતાં લખવાનું શરુ થયું. સારા સામયિકમાં પહેલી વાર્તા છપાણી. આત્મશ્રદ્ધા વધી. સિદ્ધિઓ આત્મરતિમાં પ્રગટ ન થાય તેની ખેવના રાખી. સાથે ‘ પ્રકૃતિએ ખાસ નરમ ન કહી શકાય એવી હું જરૂર પડે તો ઉગ્ર અને આક્રમક બની શકતી’ તો ૧૯૯૪માં સૂરતમાં પ્લેગ ફાટી પડ્યો ત્યારે એક વાત સમજાણી કે ‘જેમ આપણને શહેરની, તેમ શહેરને ય આપણી જરૂર પડે. ખરે વખતે મોં સંતાડી પલાયન થવાય નહીં. અમે બુકાની બાંધી નીકળી પડતાં.’  આ સમયે જ માનવ ઓળખનું એક સત્ય લાધે છે. “માણસ બાબત અભિપ્રાય આપવામાં, કે ન્યાય તોળવામાં, અધીરા ન થવું.” માણસમાં સારપ અને નઠારાપણાનો અંદાજ પણ મુશ્કેલ. ‘એ એની ભીતર ઘણી શક્યતાઓ ધરબીને બેઠો હોય છે.'

મુક્તિ, કલ્પના વિહાર અને જીવન વ્યવહાર, આદર્શ અને વાસ્તવિકતાનો અનુભવ નવા રહેઠાણ અને સહજીવનમાં નંદવાતા લયમાંથી મેળવે છે. ‘વલસાડ-અબ્રામાના નવા ઘરનો ઉમંગ પૂરો થયો હતો, અને જીવન એનો લય શોધવામાં અટવાતું હતું.’ અંતે સમસ્યાઓથી ઉગરવાનો માર્ગ ‘જાતને સંકોરી’ લેવામાં કે સમતુલા સાધી ‘સ્વસ્થ રહેવાનું રસાયણ મારે પોતે ખોળવાનું.’ અજંપો શેનો ? ‘ઊગતા દિવસની સાથે અજંપાનાં અઢળક કારણોની હારમાળા.’ ‘અસંધિગ્ધ ખુલાસો મળે છે. હું માત્ર મારા ભાગનું જ જીવી એમ ક્યાં થયું છે ?’ સમસ્યા માત્ર વ્યક્તિની નહીં સમષ્ટિની છે. ‘દુનિયાના ઝાઝા ખૂણા અંધારા અને પીડાદાયક રહેવાના તે રહેવાના.’ અસંધિગ્ધ ખુલાસા મળે છે. એક પ્રકરણને અંતે મુક્તિ ટાગોરની બે પંક્તિ ટાંકે છે :

આછે દુ:ખ, આછે મૃત્યુ, વિરહદહન લાગે,
તબુઓ શાંતિ, તબુ આનંદ, અનંત જાગે. 

અને મુક્તિ કહે છે કે ‘એમ ટાગોર કહી શકે તેવું આપણાથી ક્યાં કહેવાય છે ?’ બસ એ જ ગતિ અને પડકાર છે.

અને મને મુક્તિ-વૃત્તાંત એમ જ સમજાયું છે.        

e.mail : Kanubhai.suchak@gmail.com

ગાંધીજીનું જીવન એ વિચારોની વિકાસયાત્રા છે. એમના જીવનની પળેપળ વિચારોનું અનુસંધાન છે અને તેનો વ્યાપ સંપૂર્ણ વિશ્વને આવરી લે છે. એકાંત વનમાં બેસી સાધના કરે તેવા ઋષિઓથી જુદી આ યુગપુરૂષની સાધના છે. તેમની સત્યની શોધની ચેતનાનો વિસ્તાર પ્રત્યેક માનવના હૃદય સુધી પ્રસરે છે. આ અતિશયોક્તિ નથી. જવાહરલાલ નહેરુએ લખ્યું છે, “ગાંધીજી લોકોની હૃદયવીણાના હરેક તારને જાણે છે, નિષ્ણાત સંગીતકારની જેમ કયે પ્રસંગે કયો તાર સ્પર્શવાથી તે યોગ્ય રીતે રણઝણી ઉઠશે તે જાણે છે.”

એ મહાત્મા તરીકે ઓળખાયા પરંતુ વાસ્તવમાં તો સામાન્યજન હતા, માનવ હતા. તેમણે એ જ રીતે વિચાર્યું અને ભૂલ પણ થઈ શકે એ સમજ સાથે એવું જ વર્તન કર્યું. માનવ કરી શકે અને જે મેળવી શકે તેવાં જ ડગ ભર્યા. મને યાદ છે ૧૯૪૮ની ૩૦મી જાન્યુઆરીનો દિવસ. હું નવ વર્ષની વયનો બાળક હતો છતાં ગાંધીજીના નિધનને દિવસે ડૂસકે ડૂસકે રડ્યો. મારું કુટુંબ, મારા પાડોશીઓ, રસ્તે ચાલતાં દરેક માણસને મેં રડતાં જોયાં. તે દિવસે જવાહરલાલ નહેરુએ રાષ્ટ્રને સંબોધી પ્રવચન કર્યું હતું તે મને જ્યારે સમજણ આવી ત્યારે જાણ્યું. આ પ્રવચનમાં તેમણે કહ્યું “The light has gone out of our lives” દેશવાસીઓએ તે દિવસે એક જ્ઞાનપ્રભાનો અસ્ત જોયો. પરંતુ આ પ્રભા એવી અસ્ત થાય તેવી પ્રભા ન હતી. લોકજીવનમાં સતત પ્રકાશ ફેલાવતી રહે તેવી શાશ્વત પ્રભા હતી. આ રાષ્ટ્રપુરુષ જનસમાજના હરેક સ્તરે વ્યાપ્ત બની રહ્યા. રાષ્ટ્રપિતા કહેવાયા. તેઓ કેવા યુગપુરુષ હતા તે મહાન વૈજ્ઞાનિક રોબર્ટ આઇન્સ્ટાઇનના આ શબ્દોથી જણાય છે; “આવો મહાન યુગપ્રવર્તક આ ધરણી પર હાલતો ચાલતો એક માણસ હતો તેવું ભાવિ પેઢી માનશે નહીં.”

અઢી લાખ વર્ષ પુરાણી માનવ સંસ્કૃિત છે. વિચારો તો થયા જ હોય. પાંચ હજારથી વધુ વર્ષ પુરાણા આપણા વેદ-પુરાણો. આ વિચારોના પ્રભાવ માનવ જીવનમાં વ્યાપ્ત હોય જ. સમય સાથે બદલાતી જીવનપ્રણાલી અને તેને અનુરૂપ વિચારો થતાં જ રહે. વિચારમાં ક્રાંતિ કહી શકાય તેવા સફળ અને નિષ્ફળ પ્રયોગો થતાં રહ્યાં. ગાંધીજીએ પણ સ્વાભાવિક રીતે જ એ અસરો ઝીલી. ગાંધીજીએ પોતાના જીવનકાર્યમાં આવી અસરો અંગે પોતાની આત્મકથા “સત્યના પ્રયોગો”માં ઉલ્લેખ કર્યો છે. ૧૯મી સદીમાં બે મહાન વ્યક્તિઓ માર્ક્સ અને ગાંધી. સમયની બે વિચારધારાઓ. જુદી જુદી છતાં સમાન. બન્ને વિચારધારા ઐતિહાસિક. પરંતુ  તેનો ઉન્મેષ યુગપ્રવર્તક.  આપણા મૂર્ધન્ય સાહિત્યકાર સ્વ. ઉમાશંકર જોશીની આ એક પંક્તિ આ મહાન વિચારકોના વિચારનો આધાર અને તેની સમાનતાને સ્પષ્ટ કરે છે. “ભૂખ્યા જનોનો જઠરાગ્નિ જાગશે, ખંડેરની ભસ્મકણી નવ લાધશે.”

ઔદ્યોગિક ક્રાંતિ પછીના સમયને વર્ણવતા એક અન્ય કવિ કહે છે: “ बारूद के ढेर पर बैठी है ये दुनिया.” આવા કપરા સમયમાં જે સંઘર્ષ હતો તે માનવ અને માનવ વચ્ચે, પરિસ્થિતિએ સર્જેલ વર્ગો વચ્ચે, રાજ્ય અને પ્રજા વચ્ચે, રાજ્ય અને અન્ય રાજ્યો વચ્ચે હતો. માર્ક્સ આ વર્ગવિગ્રહને સદંતર નેસ્તનાબૂદ કરવાના પક્ષમાં હતા. ગાંધીજી પણ વર્ગવિગ્રહ પરિસ્થિતિ જ સંઘર્ષ અને અસંતોષનું કારણ છે તે જાણતા હતા, પરંતુ તેઓ સંઘર્ષને અહિંસક સમજાવટ દ્વારા ઘટાડવાની તરફેણમાં હતા. હિંસાથી જ ટેવાયેલા વિશ્વને આ વિચાર કંઈક અવ્યવહારુ લાગતો હતો. “શમે ના વેરથી વેર.” એ ભારતીય વિચારધારા ગાંધીજીની રગરગમાં સ્થાયી હતી. ગાંધીજીએ આ સંઘર્ષના મૂળમાં બે તત્ત્વોની ઓળખ કરી. ઉદ્યોગોમાં મૂડીવાદીઓ અને મજૂર અને ખેતીવાડીમાં જમીનદાર અને ગણોત-ખેડૂતો. આ વર્ગોના સંઘર્ષને સમજાવટ અને પ્રેમથી ઓછો કરવા માટે અહિંસક માર્ગની હિમાયત કરી. જરૂર પડે સત્યાગ્રહનું શસ્ત્ર અજમાવવાનું સમજાવ્યું. આ નવતર પ્રયોગ હતો. માણસને માણસાઈ તરફ દોરવાનો પ્રયાસ હતો. જેની સામે વિરોધ છે તે સ્વયં અનિષ્ટ નથી પરંતુ પરિસ્થિતિજન્ય તેનામાં પ્રવેશી ગયેલ અનિષ્ટતાનો તેને પરિચય કરાવવાનો હતો. મૂડી અને શ્રમની સમાનતા સિદ્ધ કરવાનો હતો. શ્રમથી મૂડી નીપજે છે શ્રમનું મહત્ત્વ મૂડીથી વધુ છે તેની સમજ આપવાનો હતો. આવી સમજણનો અભાવ લાગે ત્યાં સત્યાગ્રહનો ઉપયોગ કરવાનો હતો. અસહકાર કરી અધિકાર માગવાનો હતો. અધમ વર્તાવ સામે સ્વમાન જાગૃત કરવાનો આ પ્રયોગ હતો. તેમની આત્મકથા સ્વરૂપ પુસ્તક ‘સત્યના પ્રયોગો’માં તેમણે કહ્યું છે, “મનુષ્ય દોષને ઝટ ગ્રહણ કરે છે. ગુણ ગ્રહણ કરવાને સારુ પ્રયાસની આવશ્યકતા છે.”

આવશ્યકતાને વ્યવહારમાં પરિવર્તિત કરવાનો અઘરો રસ્તો ગાંધીજીએ અપનાવ્યો. જ્યાં સંઘર્ષ જ હતો ત્યાં પ્રેમપૂર્વક સમજાવટનો રસ્તો લીધો. એક બાજુ દેશના સ્વાતંત્ર્ય માટે લડત અને બીજી બાજુ ખખડી ગયેલ સમાજ વ્યવસ્થામાં માનવીય ભાવ પ્રેરિત કરવાનું કામ. તે પણ નાનકડાં કસબામાં કે ગામ-શહેરમાં નહીં, પરંતુ ભારત જેવા વિશાળ દેશની કોટિ કોટિ જનતાના હૃદય સુધી પહોંચવાનું ભગીરથ કાર્ય હતું. માનસ પરિવર્તન કરવાની પ્રક્રિયા સાથે દેશ-કાળના સદીઓથી રૂઢ થયેલા અનેકવિધ સંદર્ભો જોડાયેલા અને જડાયેલા હોય. ‘સમૂળી ક્રાંતિ’ કરવાની હતી. આજ પણ વિચારીએ છીએ તો અશક્ય લાગે છે. જેને આપણે ભગવાન તરીકે પૂજીએ છીએ તે રામ, કૃષ્ણ, બુદ્ધ કે મહાવીર દ્વારા પણ થયું નથી. તે આ એક સૂકલકડી સામાન્ય પુરુષ દ્વારા સંપન્ન થયું. ભારત જ નહીં પૂર્ણ વિશ્વમાં આવી સિદ્ધિ એક પણ મનુષ્ય દાખવી શકેલ નથી. ગુણ-અવગુણ, ભૂલ-સમજ જે કંઈ એક સામાન્ય માનવીમાં હોય તેવા એક સાધારણ માણસે આ કર્યું.

સામે પહાડ જેવા પ્રશ્નો, પણ પાર કરવાની, નિશ્ચલ મનીષા લઈ નીકળેલા આ મહાત્માએ શું વિચારી આવું સાહસ કર્યું હશે. ગાંધીજીની શ્રદ્ધા હતી કે આખા જગતમાં જે સ્થૂળ સ્વરૂપે છે તે અને માનવ શક્તિ બન્ને પ્રાકૃતિક દેણ છે. માનવ સર્જિત સમાજ વ્યવસ્થા મુજબ સ્થાવર-જંગમ મિલકતોની માલિકી ભલે વ્યક્તિગત હોય પરંતુ જે પ્રકૃતિનું છે તેની ઉપર વાસ્તવમાં સામૂહિક માલિકી છે. તે માટે સામૂહિક વિશ્વાસની ભાવના કેળવવાની વાત ગાંધીજીએ કરી. “Social Trusteeship.” આવું ઓસડિયું સમાજ માટે ગુણકારી હતું પરંતુ કડવું હતું એટલે ગળે ઉતરવું મુશ્કેલ હતું. તેમ છતાં એ તર્કની સાથે અહિંસા માર્ગે સામાજિક ન્યાય પ્રાપ્ત કરવાનો ઉપાય સૂચવતો હતો. તેઓએ કહ્યું છે કે, “જે આપણી પાસે હોય તે અન્ય પણ ઉપલબ્ધ કરી શકે તેવી પરિસ્થિતિનું નિર્માણ થવું જોઈએ.” વર્ગ વિગ્રહને બદલે વર્ગ સહકારની સમજ વિકસાવવી જોઈએ. થોડાં શોષણખોરોનો નાશ કરવાને બદલે તેની સાથે અહિંસક અસહકાર કરવો જોઈએ. આવાં શિક્ષણ, સમજ અને જ્ઞાનનો પ્રસાર થવો જોઈએ. આનાથી શોષણકર્તાઓને પણ સમજ આવશે અને સહકારની ભાવના કેળવાશે. ગાંધીજીને માનવ જાત પર વિશ્વાસ છે. તેઓ કહેતાં કે  “માનવ વૃત્તિ એ જ તેના વર્તનનું કારણ હોય છે.” અને તેમનો વિશ્વાસ હતો કે  આ વૃત્તિઓ બદલી શકાય છે. યોગ્ય શિક્ષણ અને કેળવણીથી એ શક્ય છે. પ્રેમની ભાષા પ્રાણી માત્ર સમજે છે. આ પ્રેમનો માનવીય વિસ્તાર ગાંધીજીના વિચારથી વૈશ્વિક અપેક્ષા છે :

“I want to realize brotherhood and identify not merely with beings called human, but I want to realize identify with all life. Even with such being that crawl on this earth.”  ( Mahatma Vol 2, p.253 )

ગાંધીજીના વિચાર એ પૂર્વગ્રહિત વિચારોનો વાડો નથી, એ તો વહેતી ધારા છે. માનવ વૃત્તિ અને વ્યવહારમાં પરિસ્થિતિજન્ય પરિવર્તન સતત થતું રહેવાનું. જે વિચાર ગઈકાલના ઇતિહાસમાં અને આવતીકાલની અપેક્ષાઓની સાથે સતત અનુસંધાન સાધતી રહે તેવી વિચારધારા છે. વિચારોના ઉન્મેષ અને આવિષ્કારોને આવકારતી વિચારધારા છે. એક પૂર્ણ સમાજ તરફની ગતિ મળે તેવી વિચારધારા છે. સત્ય, પ્રેમ  અને અહિંસાના બળ પર માનવ માનવને સાંકળતી સર્જનાત્મક સમાજ રચવા માટેની વિચારધારા છે. સમગ્ર વિશ્વનો માનવસમાજ આ વિચારધારાના સામર્થ્યને સ્વીકારે છે. રામરાજ્ય આદર્શને આ સંદર્ભથી ઓળખાશે તો વિચ્છેદથી સંયોજન તરફ આપણે આગળ વધીશું.

ગાંધીજીએ કહ્યું છે: “આપણે ગુણગ્રાહી બનવું જોઈએ. હું સ્વયં ભૂલરહિત નથી તો અન્યની પાસે એવી અપેક્ષા કેવી રીતે રાખી શકું ?” સારા અને યોગ્ય વિચારો અંગે વધુમાં તેઓ કહે છે, “આપણા સકારાત્મક વિચારો એ આપણી વાણીમાં ઉતરે, વાણી આપણા વર્તનનું પ્રતિબિંબ પાડે , વર્તન આપણી આદત બને , આદત આપણા ગુણનો નિર્દેશ કરે અને તે આપણું ભાવિ બને.” 

સત્તાના રાજકારણને પારદર્શક શુદ્ધતા તરફ દોરી જવા ગાંધીજીએ સાધ્ય અને સાધનની શુદ્ધિનો મંત્ર આપ્યો. માનવ સંબંધો સાથે સાંકળતા રાજકારણમાં તેની જરૂર સમજાવી. અન્યોના આધિપત્ય અને સત્તાથી સ્વતંત્ર થવા સાથે સત્ય સહિત પરંતુ હિંસા રહિત મુક્ત મનના સ્વાતંત્ર્ય તરફની દિશા બતાવી. સામાજિક અને આર્થિક કાર્યમાં અપરિગ્રહના સિદ્ધાંતોની હિમાયત કરી. 

ભારતની પ્રજાની નાડ એક સાચા ભારતીય તરીકે તેમણે બરાબર જાણી હતી. સર્વ જાતિ, સર્વ ધર્મ અને સઘળાં સામાજિક અને આર્થિક સવાલોમાંથી એક સંયુક્ત સૂર ઉપજાવી અનેકતામાંથી ઐક્ય સાધવાનો ગાંધીજીનો આ પ્રયાસ હતો. ઇતિહાસનો ભાર લઈ જીવતી પ્રજાને ભારતીય અસ્મિતા તરફ જાગૃત કરવાનો પ્રયાસ હતો. રજવાડાઓ અને અંગ્રેજ સત્તામાં સપડાયેલ પ્રજામાં એવી ચેતના ભરવાની હતી કે લોકો પોતાની સત્તા-લોકશાહીના મૂલ્ય સમજી શકે. રામ, કૃષ્ણ, બુદ્ધ અને મહાવીરના આ દેશમાં આધ્યાત્મિક મૂલ્યો તો રગરગમાં હતા. દેશની એ જ તો મૂડી અને ઓળખ હતી. લોકોને સારપ, પ્રેમ, સદ્દવર્તન સત્ય, અહિંસા, અપરિગ્રહના આદર્શો શીખવા જવાની જરૂર ન હતી. ગાંધીજી એ જ આદર્શોને સ્વાતંત્ર્ય લડતના હથિયાર બનાવ્યાં. લોકસમૂહને ગાંધીજી પોતાના સ્વજન લાગ્યાં. તેમની વાત પોતાના મનની વાત લાગી. કરોડોના કંઠમાં આ દેશ મારો છે ગૂંજવા લાગ્યો. કોઈ પણ અંગત સ્વાર્થ વગર પોતાની જાતને સ્વાતંત્ર્ય યજ્ઞમાં હોમી દેવા તત્પર ગાંધીનો બોલ દેશનો અવાજ બની ગયો. ગાંધીજી વિદેશી સત્તાને દૂર કરવા સાથે એવું રાષ્ટ્ર ઈચ્છતા હતા કે જ્યાં વૈમનસ્ય નહીં સ્નેહભાવનું આધિપત્ય હોય. ગાંધીજી કદાચ પૂર્ણપણે આ પામી ન શક્યા કારણ કે અમાપ વૈવિધ્યના આ દેશમાં કેટલાંક એવાં તત્ત્વો પણ હતાં કે સ્વાતંત્ર્ય મળ્યા પછી તેમના વ્યક્તિગત હિતોની તેમને વધુ પરવા હતી. ગાંધીજીનું  જીવન એ જ તેમનો સંદેશ છે તેવું તેમનું વિધાન સમજવા જેવું છે. તેઓ  ‘સત્યના પ્રયોગ’ કહે છે તે પાછળ જે અભિપ્રેત છે કે એક મનુષ્યે જીવનભર સત્ય તરફ પહોંચવા પ્રયત્ન કર્યા છે. તેઓનો ક્યાં ય એવો દાવો નથી કર્યો કે તેઓ અંતિમ સત્યે પહોંચી ગયા છે. આદિનાથ પ્રભુએ પણ કહ્યું છે કે “પ્રબુદ્ધ થવું એ દરેક માનવીની ગતિ હોવી જોઈએ. અન્ય વિચાર આપી શકે પરંતુ તે પ્રાપ્ત કરવા મેં જેમ પ્રયત્ન કર્યા છે તેમ દરેક કરે ત્યારે જ મતિ પ્રમાણે સ્થિતિ પામી શકે”. એટલે જીવન સાથે સતત પ્રવાહની જેમ વિચાર કરવા જોઈએ.  વિચાર એ શક્તિ છે. વ્યક્તિ વિચારે અને તે વ્યક્ત કરે અને આપણા વિચાર મુજબ તે સ્વીકાર્ય લાગે તો અવશ્ય સ્વીકારવા જોઈએ પરંતુ સમજવું જોઈએ કે ત્યાં અંતિમ નથી. આપણા સમાજનો મોટો ભાગ સ્થિર થઈ જઈ વ્યક્તિપૂજા કરતા થઈ જતાં હોય છે. વિચાર કરનાર વ્યક્તિ આપણા જેવો જ માણસ છે. એટલે ગાંધીશબ્દ કોઈ સ્થગિત વિચાર નથી જીવન સાથે અનુસંધાન કરતી વિચારધારા છે. હા! ગાંધી નામની આ વ્યક્તિએ જે કામ કર્યું છે તે એક જ જીવનમાં એક જ વ્યક્તિએ કઈ રીતે કર્યું તેનું આશ્ચર્ય તો મને પણ છે. અત્યંત અભિભૂત પણ છું. સાથે એ પણ જાણું છું કે તેઓ પૂજાપુરુષ નહીં પરંતુ પ્રેરણાપુરુષ – યુગપુરુષ હતા. એમનો માનવજાત તરફનો અતૂટ વિશ્વાસ તેમના આ શબ્દોમાં પ્રતીત થાય છે. “You must not lose faith in humanity. Humanity is an ocean; if a few drops of the ocean are dirty, the ocean does not become dirty.”


મારા એક કાવ્યની થોડી પંક્તિઓમાં આ બાપુને સંબોધી આશ્ચર્ય વ્યક્ત થયું છે તે પ્રસ્તુત છે. શીર્ષક છે:

એવા તો કેવાં તમે …

એક ના અનેકવાર દીધાં અમે ને તમે
હસતાં હસતાં જ એ લીધાં ?
એવાં તો કેવાં તમે ‘બાપુ’ જાદુગર
અમૃતની જેમ ઝેર પીધાં.

વાવડ હતા જરૂર મોતના સિવાય ત્યાં
મળવાનું અંગત જરાય ના,
કોટિ કોટિ લોક જેની હાકલથી મારગમાં
ઓઢી કફન ઉભરાયાં.
એવાં તો કેવાં તમે ‘બાપુ’ બાજીગર
મૃત્યુને નામ અમર દીધાં.

બાપુને ૨જી ઓક્ટોબર ૨૦૧૬ના શ્રધાંજલિ આપતા, ૧૯૪૮ના જાન્યુઆરીમાં ઊભરાયેલા આંસુ આજ પણ આંખમાં છે. બાપુના પડછાયામાં અંધારાનું વર્ણન કરી રાજી થતાં માનવો પણ છે. બાપુ જીવ્યા છે તે મુજબ નહીં પરંતુ તેમણે કેવું જીવવું જોઈતું હતું તેવી સુફિયાણી વાતો કરનારાઓ પણ છે. તેમાં કોઈ આશ્ચર્ય નથી. ભારતના વેદ અને પુરાણોએ સંસ્કૃિતનું નિર્માણ કર્યું. અમુક ભાવછાયાઓ મુજબ તેના અર્થઘટનો, બહારના તત્ત્વો અને આક્રમણોની અસર અને નિર્બળ પ્રતિકારમાં સહિષ્ણુતાના ગુણની પ્રતિષ્ઠાએ ગુલામીના સ્વીકારની વૃત્તિ આવી. આવાં પ્રબળ અનિષ્ટોને નાબૂદ કરી રાષ્ટ્રનિર્માણ કરવાનું લગભગ અશક્ય કામ “નબળા શરીરમાં વસતા બળવાન આત્મા”એ કર્યું. સ્વતંત્રતા માત્ર નહીં સ્વસ્થ વિચાર તરફ લઈ જનાર મહાત્મા ગાંધીને આપણે રાષ્ટ્રપિતાનું બિરુદ આપ્યું છે. તેથીએ વિશેષ તો આ દેશના એક વિશ્વકર્મા-સ્થપતિ છે.

બાપુ ! તમે આજ પણ અમારા માટે કદી ન અસ્ત થાય તેવો પ્રકાશપુંજ છો. આપને નમુ છું બાપુ !

અસ્તુ.

e.mail : Kanubhai.suchak@gmail.com

3 Vivek,185 S V Road, Vile Parle [West], Mumbai – 400 056