પ્રજાસત્તાક ભારતની સોળમી લોકસભાનું મે ર૦૧૪માં ગઠન થયું, ત્યારે ભારતીય જનતા પક્ષના શ્રી નરેન્દ્ર મોદીના નેતૃત્વ હેઠળ નૅશનલ ડેમોક્રેટિક એલાયન્સ(એન.ડી.એ.)ની સરકાર સત્તારૂઢ થઈ. આ એન.ડી.એ.ની બીજી સરકાર છે, એ પહેલાં અટલબિહારી વાજપેયીના નેતૃત્વ હેઠળ (૧૯૯૮-ર૦૦૪) એન.ડી.એ.-૧ સરકાર સત્તામાં હતી. ૧૯૮૪ની સામાન્ય ચૂંટણીમાં કૉંગ્રેસને મળેલી જંગી બહુમતી બાદ, ત્રીસ વર્ષના ગાળાને અંતે ભારતીય જનતા પક્ષને ર૮ર બેઠકો મળી. ર૦૧૪માં સામાન્ય ચૂંટણી વખતે અન્ય સાથી પક્ષો સાથે ચૂંટણી પૂર્વે જોડાણ સુધી એન.ડી.એ.-ર ને ૩૩૯ બેઠકો મળી. આ જબરદસ્ત જનાદેશ મળતાં એવી ધારણા બંધાયેલી કે ભારતીય જનતા પક્ષની રાહબરીમાં બનેલી સરકાર અન્ય ક્ષેત્રોની જેમ ભારતની વિદેશનીતિમાં પણ આમૂલ ફેરફાર લાવશે. ભા.જ.પ.ના ચૂંટણી ઢંઢેરા(ર૦૧૪)માં કુલ પર પાનાં પૈકી ત્રણ પાનાં ભારતના વિદેશી દેશો સાથેના સંબંધોમાં ફેરફારો અંગે ફાળવેલાં હતાં.

એન.ડી.એ. – ર સરકારનો કાર્યકાળ ૧૦મી માર્ચ (ર૦૧૯) ચૂંટણીપંચની લોકસભાની સામાન્ય ચૂંટણીઓની જાહેરાત સાથે પૂરો થયેલો ગણાય. એ રીતે કાર્યકાળનો કટ-ઑફ પોઈન્ટ ધારી લઈએ અને એ કાર્યકાળમાં ભારતની વિદેશનીતિનું સરવૈયું કાઢીએ. એ પ્રાદેશિક ખ્યાલને ધ્યાનમાં લઈ અહીં આ સરકારની વિદેશનીતિ અંગેના દેખાવ પર સરકારની ઉપલબ્ધિઓ અને કમીઓ વિશે થોડોક અંગુલિનિર્દેશ કરવો, એ આ લેખનો હેતુ છે. હમણાં જ આ સરકારનો કાર્યકાળ પૂરો થયો છે. સરકારની વિદેશનીતિનાં કેટલાંક પાસાં વિશે હજુ પૂરતી માહિતી ઉપલબ્ધ નથી. વળી વિદેશનીતિના કેટલાંક નિર્ણયો અને વલણો અંગે વ્યાપક રીતે ચર્ચા કરવાનો અહીં અવકાશ નથી. એટલે કે, સરકારની વિદેશનીતિનું સરવૈયું કરતી વખતે બને તેટલી હેતુલક્ષિતા સાથે અને બિનપક્ષીય ધોરણે વિદેશનીતિનાં કેટલાંક પરિણામો અને પાસાંઓને ઉજાગર કરવાનો ઉપક્રમ રાખ્યો છે. આ લેખની મર્યાદાને ધ્યાનમાં રાખી કરેલો આ નાનકડો પ્રયાસ છે.

(૧)

એન.ડી.એ. – ર સરકારની વિદેશનીતિ અંગે ફોડ પાડીને વાત કરીએ, એ પહેલાં વિદેશનીતિના ઘડતરમાં અને એને કાર્યાન્વિત કરવામાં મુખ્ય અદાકારો વડા પ્રધાન નરેન્દ્ર મોદી, વિદેશ પ્રધાન સુષ્મા સ્વરાજ અને રક્ષા મંત્રી અરુણ જેટલી, મનોહર પરિકર અને નિર્મલા સીતારામન વગેરે હતાં. રાજકીય કારોબારીની કક્ષાએ એમનો દેખાવ મહત્ત્વપૂર્ણ રહ્યો. વડા પ્રધાન મોદી પાસે ગુજરાતના મુખ્યમંત્રી હોવાને નાતે ખાસ કરીને ચીન, જાપાન જેવા દેશોની સરકારો અને ત્યાંની કંપનીઓ સાથે વાટાઘાટ કરવાનો અનુભવ હતો. ગુજરાતમાં એ દેશોમાંથી વિદેશી પ્રત્યક્ષ રોકાણ લાવવા માટે ગુજરાત સરકારે ઔદ્યોગિક ક્ષેત્રે સફળ પ્રયત્નો કરેલા. પરંતુ વિદેશનીતિના નિર્ધારણ ને ઘડતરમાં કેન્દ્ર સરકારમાં તેમણે પહેલી વાર ભૂમિકા ભજવી. ભૂતપૂર્વ રાષ્ટ્રપ્રમુખ શ્રી પ્રણવ મુખરજીએ એક ટીવી મુલાકાતમાં જણાવેલું કે, વડા પ્રધાન મોદીએ વિદેશી બાબતોમાં ટૂંકા ગાળામાં ‘ફાસ્ટ લર્નર’ તરીકેની પોતાની પ્રતિભાનો પરચો કરાવેલો. વિદેશમંત્રી સુષ્મા સ્વરાજને લોકસભામાં વિરોધ પક્ષના નેતા તરીકે અને પોતાની સંસદીય કારકિર્દીમાં વિદેશી બાબતોમાં જાણકારી મેળવવાનો મોકો મળેલો. રક્ષામંત્રી તરીકે સ્વ. મનોહર પરિકરે નવેમ્બર, ર૦૧પથી માર્ચ, ર૦૧૭ સુધી કામગીરી બજાવી હતી. એમણે સંરક્ષણ ક્ષેત્રે સેનાના આધુનિકીકરણ માટે પદ્ધતિસર પ્રયત્નો કરેલા, અને લશ્કરના કર્મીઓ માટે ‘વન રૅન્ક, વન પેન્શન’ મુદ્દે ઘણું ઉપયોગી કાર્ય કરેલું. પણ મે, ર૦૧૪માં એન.ડી.એ.-ર સરકાર સત્તારૂઢ થઈ ત્યારથી નવેમ્બર, ર૦૧૪ સુધી, એટલે કે છ મહિના સુધી, પૂરા સમયના સંરક્ષણપ્રધાન નિમાયા નહોતા. એટલું જ નહીં, પરંતુ પર્રિકર ગોવાના મુખ્યમંત્રી તરીકે પુનઃ બિરાજમાન થયા ત્યારે થોડા મહિનાઓ સુધી સંરક્ષણપ્રધાન નિમાયા નહોતા. પાછળથી નિર્મલા સીતારામન રક્ષામંત્રી તરીકે નિમાયેલાં. એટલે કે એન.ડી.એ. સરકાર સત્તારૂઢ થઈ ત્યારથી સરકારના કાર્યકાળના અંત લગી પૂરો સમય ધ્યાન આપી રક્ષા મંત્રાલયને જોમવંતુ કરે એવા રક્ષામંત્રી ન મળી શકવાને કારણે ભારતીય જનતા પક્ષના ઢંઢેરામાં વ્યક્ત થયેલી સેનાના આધુનિકીકરણને લગતા કાર્યક્રમોની વાતનો પૂરેપૂરો અને અસરકારક અમલ ન થઈ શક્યો. 

એન.ડી.એ. સરકારે દેશના સલામતી સલાહકાર તરીકે ઇન્ટેલિજન્સ બ્યુરોના ભૂતપૂર્વ વડા અજિત દોવાલની નિમણૂક કરી. આ સ્થાન/પદ માટે સામાન્ય રીતે વિદેશી બાબતોના મંત્રાલયના પીઢ અધિકારીની નિમણૂક થતી હોય છે. એનું મુખ્ય કારણ એ છે કે વિદેશી બાબતોના મંત્રાલયમાં લાંબા ડિપ્લોમેટિક અનુભવને કારણે અને રક્ષા મંત્રાલયની બાબતો અંગે પણ એમને અધિકારીની ફરજ બજાવવામાં અનુભવ અને એક્સ્પર્ટાઈઝ સંચિત થતી હોય છે. જેમ કે અટલબિહારી વાજપેયીના વડપણ હેઠળની એન.ડી.એ.-૧ સરકારના રાષ્ટ્રીય સલામતી સલાહકાર તરીકે વિદેશખાતાના નિવૃત્ત વિદેશ સચિવ બ્રિજેશ મિશ્રાએ કામગીરી બજાવેલી. અજિત દોવાલની નિમણૂક પાછળ એમનો ક્ષેત્રીય અનુભવ તેમ જ એમની આક્રમક શૈલીની ખાસિયત કારણભૂત છે. ખાસ કરીને પાકિસ્તાન અને ચીન જેવાં હરીફ રાષ્ટ્રો સાથે કામ પાડવામાં એમની ભૂમિકા અસરકારક રહી છે, એવું કેટલાક નિષ્ણાતોનું માનવું છે. તે સાથે એવી પણ ટકોર થઈ છે કે વિદેશી બાબતોના મંત્રાલયની પૂર્વમાહિતીનો સદુપયોગ ન થવાને કારણે આપણી ચીન અને પાકિસ્તાન સાથેની નીતિમાં ડિપ્લોમસી બાબતે આપણે સ્પષ્ટ અને સચોટ પ્રત્યુત્તર આપી શક્યા નથી.

એન.ડી.એ. સરકારની વિદેશનીતિના ઘડતરમાં જે માળખું ઉપસ્યું, એમાં વડા પ્રધાનની કચેરીની ભૂમિકા આ સંદર્ભે સમજવી રહી. લાલબહાદુર શાસ્ત્રી વડા પ્રધાન થયા ત્યારે એમણે વડાપ્રધાનની કચેરી જેવી અલાયદી ઓફિસ ઊભી કરેલી. પ્રધાનમંડળના સચિવ પર કેન્દ્રિત થયેલી વ્યવસ્થાને બદલે પ્રધાનમંડળના સચિવની કચેરી ઉપરાંત પી.એમ.ઓ. ઊભું કરવાથી વડા પ્રધાનને સીધી સનદી સેવાનો લાભ મળે અને વડા પ્રધાનની ખાસ જરૂરિયાતો અને અગ્રતાઓને ધ્યાનમાં લઈ વહીવટ થઈ શકે. એન.ડી.એ.ની બીજી સરકારમાં પી.એમ.ઓ.માં સત્તાનું કેન્દ્રીકરણ થવાથી નિર્ણયોમાં વડા પ્રધાનની કચેરીના અમલદારો અને ખુદ વડા પ્રધાનની વિશિષ્ટ એવી પહેલનો વહીવટમાં આગળ પડતો પ્રભાવ જોવા મળે છે. વિદેશનીતિના ઘડતરમાં પી.એમ.ઓ.ની અતિ સક્રિય કામગીરીને કારણે વિદેશ મંત્રાલયની સંચિત સ્મૃતિનો લાભ ઘણીવાર ન મળે, એ નકારાત્મક પાસું નજરઅંદાજ કરી ન શકાય. ખાસ કરીને વિદેશનીતિના નાજુક મામલાઓમાં આની સીધી અસર જોઈ શકાય. આ દૃષ્ટિએ જોઈએ તો એન.ડી.એ.-ર સરકારની ભૂમિકા સરવાળે ઓછી થઈ કે એને માર્જિનલાઈઝ કરાઈ, આ ઊંડા સંશોધનનો વિષય છે. આ તબક્કે એથી વિશેષ કહેવું ઉચિત નથી. ભાવિ ઇતિહાસવિદ્દ આ બાબતે વધુ અધિકારપણે કંઈક કહી શકે.

એન.ડી.એ.-ર સરકારની વિદેશનીતિનાં વિવિધ કમ્પોનન્ટ્‌સ અને પરિમાણો અંગે વાત કરીએ, એ પહેલાં કેટલાક વ્યાપક પ્રશ્નો પરત્વે ધ્યાન ખેંચવું જરૂરી છે. પહેલું એ કે, શું એન.ડી.એ.-ર સરકાર હેઠળ આપણી વિદેશનીતિમાં કોઈ મોટા ફેરફારો થયા કે પછી અગાઉની સરકારોમાં વ્યક્ત થતી પોલિસી કોન્સેન્સ ફરીથી વ્યક્ત થઈ અને એને ધ્યાનમાં લઈ સરકારે નીતિઓ ઘડી અને વિદેશનીતિ અંગે જરૂરી નિર્ણયો લીધા? બીજું એ કે વિદેશનીતિના સરવૈયામાં સરકારે કઈ નવી સિદ્ધિઓ પ્રાપ્ત કરી અને કઈ કઈ સરકારનો દેખાવ બિનઅસરકારક રહ્યો અથવા ક્યાં ક્યાં વિદેશનીતિનાં ક્ષેત્રે એન.ડી.એ. સરકારની મર્યાદાઓ અને ત્રુટિઓ જોવા મળી? ત્રીજું એ કે વિદેશનીતિનાં કયા ક્ષેત્રોમાં એન.ડી.એ. સરકારે દેશના હિતને જરૂરી એવા gains પ્રાપ્ત કર્યા, અને કયા ક્ષેત્રોમાં એનો દેખાવ સંતોષજનક ન થયો? આ પ્રશ્નોનો ઉત્તર હવેના નીચેના વિભાગોમાં ક્યાંક ક્યાંક જોવા મળશે અથવા એ પ્રશ્નોનો જે તે વિદેશનીતિનાં ક્ષેત્રોમાં ઉલ્લેખ થશે.

(ર)

એન.ડી.એ.-ર સરકારની વિદેશનીતિનું સરવૈયું કાઢતી વખતે, ભારતના સવાઈ સત્તા અમેરિકા સાથેના સંબંધોને પ્રાધાન્ય આપ્યું છે, એમાં બેમત હોઈ શકે નહીં. મે ર૦૧૪માં ભાજપના નેતૃત્વ હેઠળ રચાયેલી એન.ડી.એ. સરકાર સત્તા પર આવી ત્યારે અમેરિકામાં રાષ્ટ્રપ્રમુખ બારાક ઓબામાનું (ર૦૧૪-નવેમ્બર ર૦૧૬ સુધી) ઍડમિનિસ્ટ્રેશન હતું, અને તે પછી જાન્યુઆરી ર૦૧૭થી ર૦૧૯ સુધી રાષ્ટ્રપ્રમુખ ડૉનાલ્ડ ટ્રમ્પનું ઍડમિનિસ્ટ્રેશન સત્તા પર છે. આમ બે રાષ્ટ્રપ્રમુખ સાથે એન.ડી.એ.-ર સરકારને કામ પાડવું જરૂરી થઈ પડ્યું. એ વિશે સહેજ વિગતે વાત કરતાં પહેલાં થોડીક પૂર્વભૂમિકા માંડીએ. ભારત ૧૯૪૭માં સ્વતંત્ર થયું અને જાન્યુઆરી ૧૯પ૦માં સાર્વભૌમ,લોકશાહીયુક્ત/લોકતાંત્રિક પ્રજાસત્તાક બન્યું ત્યારે ભારતની વિદેશનીતિમાં બિનજોડાણવાદની ફિલસૂફી અને વ્યૂહરચના કેન્દ્રમાં હતી. પંડિત જવાહરલાલ નેહરુએ બિનજોડાણવાદનો મંત્ર ભારતના વિદેશ સાથેના સંબંધોમાં ગૂંજતો કર્યો, તેની પાછળ બે મુખ્ય કારણ (reasons) હતાં. – (૧) બીજા વિશ્વયુદ્ધ પછીની યુદ્ધોત્તર વિશ્વવ્યવસ્થામાં અમેરિકા અને સોવિયેત યુનિયન, એ બે સવાઈ સત્તાઓ વચ્ચેના શીતયુદ્ધમાં કોઈ પણ લશ્કરી જોડાણમાં કોઈ એક સવાઈ સત્તાના સાથી દેશ તરીકે ભાગ લેવાનું ભારતે ટાળ્યું હતું કેમ કે એવા લશ્કરી જોડાણમાં સામેલ થવાથી ભારત યુદ્ધના ઓથાર નીચે આવી જાય અથવા કોઈ સશસ્ત્ર સંઘર્ષમાં સરકી પડે એવી શક્યતા વધી જતી હોય છે; અને (ર) શીતયુદ્ધમાં વિવિધ આંતરરાષ્ટ્રીય પ્રશ્નો કે કોયડાઓમાં આંતરરાષ્ટ્રીય કક્ષાએ અથવા પ્રાદેશિક કક્ષાએ, જે તે પ્રશ્નો અથવા કોયડાઓના ઉકેલ માટે ભારત સ્વતંત્ર વિદેશનીતિ અપનાવી ભારતના પ્રબુદ્ધ એવા રાષ્ટ્રીય હિતને આગળ કરી શકે. એટલે કે, જે તે પ્રશ્નો કે સમસ્યાઓને એની ગુણવત્તાને આધારે જોશે અને એનો ઉકેલ લાવવા તત્પર બનશે.

૧૯૮૯માં બે સવાઈ સત્તાઓ વચ્ચેના શીતયુદ્ધનો અંત આવતાં પ્રવર્તમાન વિશ્વરાજકારણમાં ગુણાત્મક પરિવર્તન આવ્યું કેમ કે ડિસેમ્બર, ૧૯૯૧માં તત્કાલીન સોવિયેત યુનિયનના વિઘટનને પગલે છૂટું પડી ગયેલું રશિયા (સોવિયત યુનિયનના બીજાં ચૌદ ગણરાજ્યો સ્વતંત્ર દેશ બની જતાં) કેવળ મહાસત્તા બની રહ્યું. તે પહેલાં, સોવિયેત યુનિયનના તે વખતના સર્વોચ્ચ વડા મિખાઈલ ગોર્બાચૉવે પોતાના દેશમાં પેરેસ્ત્રોઇકા અને ગ્લાસનોસ્તની નીતિઓ અપનાવી. પરિણામે રશિયામાં સામ્યવાદી પક્ષની સરમુખત્યારશાહી અસ્ત પામી અને બહુપક્ષીય લોકશાહીયુક્ત પ્રથા અસ્તિત્વમાં આવી. તે સાથે રશિયાએ કેન્દ્રસ્થ આયોજનની જગ્યાએ બજારનાં પરિબળોને અગ્રિમતા આપી. એટલે કે રશિયામાં લોકશાહીના ઉદય અને બજારપ્રેરિત મૂડીવાદના ઉદ્‌ગમને કારણે અમેરિકા અને રશિયા વચ્ચેનો વિચારધારાલક્ષી વિરોધ સમાપ્ત થયો. વળી, અમેરિકા એક માત્ર સવાઈ સત્તા રહી, એ સંદર્ભમાં ભારતની બિનજોડાણવાદની વિદેશનીતિ માટે પડકાર ઊભો થયો.

અહીં એ નોંધવું જોઈએ કે શીતયુદ્ધ દરમિયાન ભારત તત્કાલીન સોવિયેત યુનિયન સાથે લશ્કરી જોડાણમાં સામેલ નહોતું. પણ ભારતની સંરક્ષણ ક્ષમતાઓમાં અને એની સંરક્ષણને લગતી તૈયારીમાં સોવિયેત યુનિયન પાસેથી મળેલાં શસ્ત્રો, સરંજામ, ટેન્ક, વિમાન આદિ ઉપયોગી નીવડેલાં. બીજું એ કે, આંતરરાષ્ટ્રીય કૂટનીતિમાં ભારતને વૈશ્વિક સ્તરે તેમ જ પ્રાદેશિક કક્ષાએ કાશ્મીર જેવા પ્રશ્નોમાં સોવિયેત યુનિયનનો ડિપ્લોમેટિક ટેકો મળતો રહેલો.

આ પૂર્વભૂમિકા બાંધતી વખતે ભારતની વિદેશનીતિમાં ૧૯૯૦ના દાયકાની શરૂઆતમાં આવેલું મહત્ત્વનું પરિવર્તન નોંધવું રહ્યું. જુલાઈ ૧૯૯૧માં કૉંગ્રેસના પી.વી. નરસિંહરાવના નેતૃત્વ હેઠળ સરકાર સત્તારૂઢ થઈ ત્યારે ભારતની આર્થિક નીતિમાં ઘરઆંગણે અને પરઆંગણે ગુણાત્મક પરિવર્તન આવ્યું. એ વખતે ભારતને વિદેશી હૂંડિયામણની કટોકટીનો સામનો કરવો પડેલો. તે વખતની ભારતની એક્સ્ટર્નલ સેક્ટરની સ્થિતિ, વૈશ્વિક આર્થિક સંજોગો અને ચીનની વિકાસ તરફ હરણફાળ જોતાં ભારતે પોતાના અર્થતંત્રને liberalise કરવા માટે ઔદ્યોગિક ક્ષેત્રે અને નિકાસ-આયાત ક્ષેત્રે ધરખમ આર્થિક સુધારા કર્યા. વિદેશી મદદથી પોતાનો આર્થિક વહીવટ કરતી પાછલી સરકારોની નીતિઓને સ્થાને વેપારને પ્રાધાન્ય આપ્યું અને વિકાસની યાત્રામાં વેપારને પ્રમુખ એન્જિન તરીકે ગણવામાં આવ્યું.

આવા આર્થિક સુધારાઓને પરિણામે ભારતના અમેરિકા સાથેના સંબંધોમાં ગુણાત્મક ફેરફાર જોવા મળ્યો. ભારતીય અર્થતંત્રમાં ઉદારીકરણને કારણે બજારનાં પરિબળોને વધુ ઉત્તેજન મળ્યું અને ‘લાઇસન્સ-પરમિટ રાજ’ને દૂર કરવાની પ્રક્રિયા શરૂ થઈ. ભારતમાં વિદેશી મૂડીનું રોકાણ થાય એ માટેની વ્યવસ્થા ઊભી કરવા આયાત નિકાસમાં પણ છૂટછાટ મળી. ભારતનું બજાર વિદેશી કંપનીઓ માટે ખુલ્લું થયું અને વિદેશી મૂડીરોકાણ માટેના રસ્તા ખુલ્યા. અમેરિકન બહુરાષ્ટ્રીય કંપનીઓને આને લીધે મોટો ફાયદો થયો અને અમેરિકાની સરકારે ભારતના અર્થતંત્રમાં વધુ કરારો કરવાનો માર્ગ મોકળો થયો.

આ ઉપરાંત બીજી એક મહત્ત્વની ઘટના એટલે મે ૧૯૯૮માં ભારતે કરેલા અણુધડાકા. એને લઈને અમેરિકાની સરકારે ભારત પર પ્રતિબંધ મૂક્યા અને ટેકનૉલૉજી-ટ્રાન્સફર, સંરક્ષણનાં શસ્ત્રો આદિ ક્ષેત્રે ભારતની સામે સૅંક્શન્સ અમલી બન્યા. તે ઉઠાવી લેવા માટે વાજપેયીની એન.ડી.એ. સરકાર વખતે અમેરિકાની સરકાર સાથે ઘનિષ્ઠ ચર્ચાવિચારણાને અંતે ક્રમશઃ પાછા ખેંચાયા. ર૦૦૮ની સાલમાં ડૉ. મનમોહન સિંઘની સરકાર સત્તામાં હતી ત્યારે ઇન્ડો-યુએસ ન્યુક્લીઅર ડીલ થઈ, એમાં ભારતને અણુ ઊર્જા મળે એ માટે ન્યુક્લીઅર રીએક્ટર્સ અને એને લગતી ટૅકનૉલૉજી ભારતને મળી રહે એ માટે કરાર થયા.

આને લગતી કેટલીક બાબતો અંગે ઓબામા પ્રમુખપદ હેઠળ એન.ડી.એ.- રની સરકાર સાથે વાટાઘાટને પરિણામે ન્યુક્લીઅર એનર્જીને લગતા કરારમાં બાકી રહેલી બાબતો અંગે સમજૂતી થઈ. તે સાથે ભારત ન્યુક્લીઅર સપ્લાય ગ્રુપ(એન.એસ.જી.)નું સભ્ય બન્યું, એની પાછળ અમેરિકન સરકારનો ટેકો કારણભૂત હતો. એન.ડી.એ.-ર સરકારની આ ઉપલબ્ધિ ગણી શકાય. મોદી સરકાર પાછલી સરકારોએ કરેલા કરારને અને એણે કંડારેલી ટ્રેજેક્ટરીને વળગી રહ્યા.

ભારતીય જનતા પક્ષે ચૂંટણી ઢંઢેરા(ર૦૧૪)માં એ બાબતે ભાર મૂક્યો હતો કે ભારતની રાષ્ટ્રીય સલામતીની વ્યવસ્થાઓમાં સંપૂર્ણ ઓવરહોલ કરવામાં આવશે. બીજું એ કે આતંકવાદને ખાળવા ભારતીય લશ્કરના આધુનિકીકરણ માટે ખાસ કાર્યક્રમો બનાવશે અને ભારતના અણુ ડોક્ટ્રિનમાં રિવિઝન કરવામાં આવશે. આ ત્રણ પ્રાથમિકતાઓ પૈકી અમેરિકા સાથે સંરક્ષણને અને લોજિસ્ટિકને લગતી કેટલીક સમજૂતીઓ એન.ડી.એ.-ર સરકારે કરી, એ એન.ડી.એ.-ર સરકારનું જમા પાસું ગણાવી શકાય.

વળી, ભારતીય જનતા પક્ષના ચૂંટણી ઢંઢેરા(ર૦૧૪)માં એવો પણ સંકેત આપ્યો હતો કે, ભારત એવાં સાથી રાષ્ટ્રો સાથે પારસ્પરિક હિતોને મજબૂત કરવામાં ખાસ સંકલન સાધશે. એન.ડી.એ.-રની સરકારે એશિયા-પેસિફિક ક્ષેત્રમાં ઑસ્ટ્રેલિયા અને જાપાન જેવા દેશો સાથે સંરક્ષણને લગતાં સહકારનાં ક્ષેત્રો તૈયાર કર્યાં છે. ખાસ કરીને એશિયા-પેસિફિક ક્ષેત્રોમાં અને હિન્દી મહાસાગરના પ્રદેશમાં ચીનની હેજેમની સાથે વ્યાપક ધરી બનાવવા પાછળ આ ઉદ્દેશ્ય રહ્યો છે.

આ બાબતે ભારતની વિદેશનીતિમાં એ ફેર જોવા મળે છે કે ચીનની હેજેમની સામે આકાર પામી રહેલી અમેરિકન પિવટમાં ભારત જોડાયું. સપ્ટેમ્બર, ર૦૧૪માં ભારત અને અમેરિકાના વરિષ્ઠ નેતાઓએ બહાર પાડેલા સંયુક્ત નિવેદનમાં ઓબામા એડમિનિસ્ટ્રેશને જે ચીન-સંબંધિત વ્યૂહાત્મક દર્શન(સ્ટ્રેટેજિક વિઝન)નો ઉલ્લેખ હતો, એ એક્સ્પાન્શનિસ્ટ ચીનના તટ પર ઊભું કરવામાં આવેલું. એટલે કે, ભારત સરકારની ‘ઍક્ટ ઇસ્ટ’ નીતિનો અમલ કરતી વખતે અમેરિકાના વ્યૂહાત્મક દર્શન સાથે જોડવામાં સરકારને અમેરિકાના એશિયન પિવટ તરીકે ભારતને સંલગ્ન થવામાં કોઈ આપત્તિ નથી. ભારતની વિદેશનીતિમાં આવેલી આ શિફ્ટ ભારતની બિનજોડાણવાદની વ્યાપક ફિલસૂફી સાથે બંધ બેસતી નથી. વ્યૂહાત્મક દૃષ્ટિએ જોઈએ તો ભારતની અમેરિકા સાથેની આવી નજદીકી ભારતને એશિયા-પેસિફિક પ્રદેશમાં લાંબા ગાળે કારગર ન નીવડે એમ ધારણા કરી શકાય. ખાસ કરીને, દક્ષિણ ચીન સમુદ્રના ક્ષેત્રમાં ચીનને જે દક્ષિણ પૂર્વ એશિયાના દેશો સાથે એ સમુદ્રમાં ટેરિટોરિયલ ડિસ્પુટ્‌સ છે, રાષ્ટ્રો સાથે ભારતના સંબંધોમાં છેલ્લા થોડા દાયકાઓથી સુધાર અને વૃદ્ધિ બંને જોવા મળે છે. તે વિસ્તારમાં ચીન સામે પડવાને બદલે ચીન સાથે કામ પાડવામાં ભારતની ડિપ્લોમેટિક ક્ષમતાઓની કસોટી થશે.

એન.ડી.એ.-ર સરકારના અમેરિકન રાષ્ટ્રપ્રુમખ ડૉનાલ્ડ ટ્રમ્પના એડમિનિસ્ટ્રેશન સાથેના વ્યવહારમાં કેટલીક વિશિષ્ટ બાબતોનો ઉલ્લેખ કરવો જોઈએ. અમેરિકાની સરકારમાં ર૦૧૭થી ભારત પ્રત્યેના વલણમાં કેટલાક ફેરફારો જોવા મળે છે. પહેલું એ કે સંરક્ષણ-સલામતી બાબતોમાં કેટલીક સમજૂતીઓ થઈ છે, પણ વેપારની બાબતમાં અમેરિકાએ રાષ્ટ્રવાદી (નેશનાલિસ્ટ) વલણ દાખવ્યું છે. અમેરિકાથી વેપારની ખાધને ખ્યાલમાં લેતાં ભારતમાંથી આયાત થયેલી કેટલીક ચીજવસ્તુઓની આયાત ડ્યૂટી વધારે લઈ ભારતની અમેરિકાને મોકલાવતી નિકાસમાં ઘટાડો થયો છે. તે સાથે ભારતીય વિદ્યાર્થીઓને અમેરિકામાં વિદ્યાર્થી વિઝા તેમ જ ભારતીય નાગરિકોને મળતાં એચ-૧ વિઝામાં કડક અંકુશ મૂકવા માટે ટ્રમ્પ પ્રશાસન આતુર છે, એવા સંકેત મળી રહ્યા છે. આ અંગે આર્થિક નીતિનાં વિદેશી પાસાં અંગે વિગતે ચર્ચા કરવી અહીં શક્ય નથી. બીજું એ કે અમેરિકન સરકારની અફઘાનિસ્તાનમાં સામેલગીરી ખૂબ જ ઓછી થઈ જતાં હવે ત્યાંની સુરક્ષા સ્થિતિમાં ફેર થતાં, એનો પ્રભાવ ભારત પર પડશે. અફઘાનિસ્તાનમાં અમેરિકન સંરક્ષણ દળોનો ત્યાંના આતંકવાદ સામેનો મુકાબલો ક્રમશઃ ઓછો થવાને કારણે ત્યાંના આતંકવાદીઓ ભારતીય ઉપમહાખંડમાં પ્રવેશે એવી દહેશત સેવાઈ રહી છે. પોતાના કાર્યકાળનાં છેલ્લાં બે વર્ષમાં એન.ડી.એ.-ર સરકાર ટ્રમ્પ પ્રશાસન સાથે બરાબર સમીકરણો ગોઠવી શકી નથી, એનો અણસાર મળે છે.

(૩)

આ વિભાગમાં એન.ડી.એ.-ર સરકારના ભારતના પાડોશ સાથેના સંબંધોનો ટૂંકમાં ખ્યાલ મેળવી દેશની વિદેશનીતિનું સરવૈયું લઈએ. મે ર૦૧૪માં વડા પ્રધાન નરેન્દ્ર મોદીના વડપણ હેઠળ સરકાર રચાઈ, ત્યારે ભારતના પાડોશમાં આવેલા સાઉથ એશિયન એસોસિયેશન ફૉર રિજનલ કો-ઓપરેશન(સાર્ક)ના સભ્યો એવા પાકિસ્તાન, ભૂટાન, બાંગ્લાદેશ, ભારત, નેપાળ, શ્રીલંકા, માલદીવ અને અફઘાનિસ્તાનના સર્વોચ્ચ નેતાઓને નવી સરકારના શપથવિધિ સમારોહમાં આમંત્રણ આપવામાં આવેલું. આ પહેલ પાછળનો તર્ક એ હતો કે, આ જેસ્ચર દ્વારા નવી સરકાર એ સંદેશો આપવા ઇચ્છતી હતી કે, ભારત આ તમામ દેશો સાથે મૈત્રીપૂર્ણ અને ઘનિષ્ઠ સંબંધો સ્થાપવા પ્રતિબદ્ધ છે. આ દેશો સાથે કનેક્ટિવિટી મળે અને એ દેશોના માળખાગત વિકાસમાં ભારત અગ્રેસર ભૂમિકા ભજવે. તે સાથે એ પણ સ્વીકારાયું કે, ભારત એ દેશો સાથે વધુ વેપાર-વણજ કરશે અને ભારતની કંપનીઓ એ દેશોમાં અધિક મૂડીરોકાણ કરશે.

સાર્ક દેશો સાથે વધુ મિત્રતાપૂર્ણ સંબંધો પાછળ આવો તર્ક રજૂ થયેલો. આ બાબતે એન.ડી.એ.-ર સરકારનો રેકોર્ડ કેવો રહ્યો, એ અંગે પૂરતી માહિતીને અભાવે આમાં સરવૈયું કાઢવું અત્યારે શક્ય નથી. પણ ભારતના પાડોશના દેશો સાથેના સંબંધોમાં કેટલાક દેશો સાથેનો એન.ડી.એ.-ર સરકારનો વ્યવહાર કેવો રહ્યો છે, એ વિશે કેટલીક બાબતોનો માત્ર ઉલ્લેખ જ કરીશ. નેપાળમાં ધરતીકંપ થયો ત્યારે એન.ડી.એ.-રની સરકારે નેપાળને અનેક રીતે મદદ કરેલી, પણ જ્યારે નેપાળમાં ચીજવસ્તુઓનો બ્લૉકેડ થયેલો, ત્યારે ભારત સરકારે નિર્ણાયક પગલાં લઈ બ્લૉકેડને દૂર કરવાનો સંનિષ્ઠ પ્રયાસ ન કર્યો, એની નોંધ નેપાળના અગ્રવર્ગે લીધી હતી.

શ્રીલંકા સાથેના સંબંધોમાં પણ ખાસ કરીને બંધારણીય કટોકટીના દિવસો દરમિયાન ભારત સરકારે ખાસ રસ દાખવ્યો નહોતો. માલદીવ સાથે પણ છેલ્લાં વર્ષોમાં ત્યાં થયેલી રાજકીય કટોકટીમાં ભારત પૂરાં દિલદિમાગથી માહિતગાર રહી ત્યાંની પરિસ્થિતિમાં કન્સર્ન્ડ પાર્ટનર તરીકે ભૂમિકા ભજવવામાં ભારત પાછું પડતું હોય એમ જાણકારોનું માનવું હતું.

એન.ડી.એ.-ર સરકારની સૌથી મોટી ઉપલબ્ધિ બાંગ્લાદેશ સાથેના સુધરેલા સંબંધો અંગે ગણાવી શકાય. એન્ક્લેવ્ઝમાં નાગરિકતાના પ્રશ્નનો ઉકેલ લાવવા બંને દેશો વચ્ચે થયેલી સમજૂતી આમાં મુખ્ય ગણાવી શકાય. બાંગ્લાદેશની શેખ હસીનાની સરકારે જેહાદી અને આતંકવાદી તત્ત્વોને નાબૂદ કરવામાં અહમ ભૂમિકા ભજવી હતી. બંને દેશોની સરકાર વચ્ચે આવો સહકાર મળવો, એ એન.ડી.એ.-ર સરકારની વિદેશનીતિનું જમા પાસું ગણાવી શકાય.

ભારતની વિદેશનીતિની મુખ્ય કસોટી ભારતના પાકિસ્તાન અને ચીન સાથેના સંબંધોને કેવી રીતે ગોઠવવા એ અંગે રહી છે. ર૦૧૪ના ભા.જ.પ.ના ચૂંટણી ઢંઢેરામાં સ્પષ્ટ ઉલ્લેખ છે કે, એન.ડી.એ.-ર સરકાર સત્તા પર આવશે તો સીમાપાર આતંકનો જોરદાર મુકાબલો કરશે અને આતંકવાદીઓ અને જેહાદી તત્ત્વો સામે કડક પગલાં લેશે. એટલે કે, પાકિસ્તાન સાથેના સંબંધોમાં ભારત પોતાની સલામતી અને સુરક્ષા માટે અસરકારક વ્યૂહરચના અપનાવી દેશમાં શાંતિ અને સુરક્ષાનું વાતાવરણ ઊભું કરશે. આ ઉદ્દેશ્યને પાર પાડવા માટે એન.ડી.એ.-ર સરકારનો દેખાવ કેવો રહ્યો, એ અંગે કેટલીક જમીની વાસ્તવિકતાઓ અને ઘટનાઓનો ઉલ્લેખ કરવો જરૂરી છે.

ડિસેમ્બર ર૦૧પમાં વડા પ્રધાન નરેન્દ્ર મોદી તત્કાલીન પાકિસ્તાનના વડા પ્રધાન નવાઝ શરીફને મળવા લાહોર પહોંચેલા. આ વ્યક્તિગત ડિપ્લોમેસીનો આશરો લઈ પાકિસ્તાન સાથે સંબંધ સુધારની દિશામાં કરાયેલું પ્રતીકાત્મક જેસ્ચર હતું. આ મુલાકાતથી બંને દેશો વચ્ચેના સંબંધોમાં મૂલતઃ કોઈ સુધાર જોવા ન મળ્યો. આ મુલાકાત પાછળનો ઇરાદો શુભ હોવા છતાં પ્રશ્ન એ રહ્યો કે, આ મુલાકાતને સફળ બનાવવા માટે વિદેશી બાબતોના ભારત સરકારના મંત્રાલયને પહેલેથી માહિતગાર કરવામાં આવેલો કે નહીં? આ પ્રકારની બંને દેશોના વડાઓની મુલાકાતને વધુ સંગીન અને સફળ બનાવવા જરૂરી પૂર્વતૈયારી ભારત સરકાર તરફથી કરવામાં આવેલી? આ પ્રશ્નોનો જવાબ આ તબક્કે મળે એમ નથી. આવી બાબતનો વિગત વાર ખુલાસો ભાવિ ઇતિહાસકાર કરી શકે.

જાન્યુઆરી ર૦૧૬માં પઠાણકોટ ઍર-બેઝ પર થયેલા આતંકવાદી હુમલાએ દર્શાવ્યું કે, શરીફ-મોદી વચ્ચેની મુલાકાતને કદાચ પાકિસ્તાનની લશ્કરી હકૂમતનો ટેકો મળ્યો ન હોય એવું બને. આ હુમલાની તપાસ માટે ભારત સરકારે પાકિસ્તાન સાથે જોઇન્ટ ઇન્વેસ્ટિગેશન કરી આપવાનું બીડું ઝડપ્યું, એ સૂચક છે.

એન.ડી.એ.-ર સરકારનાં બે વર્ષ પૂરાં થયાં પછી ર૦૧૬ની સાલમાં આતંકવાદને ખાળવા સરકાર સર્જિકલ સ્ટ્રાઈકનો આશરો લે છે, એમાં સૈન્યનો ઉપયોગ મહત્ત્વપૂર્ણ ગણાય. આમાં સરકારની પ્રતિરોધની નીતિ જોવા મળી. રાષ્ટ્રીય સલામતીની દૃષ્ટિએ જોઈએ તો ભારત-પાકિસ્તાન સરહદે પાકિસ્તાન તરફથી સીઝફાયર વાયોલેશન્સ પાછલી સરકારની સરખામણીયે ઓછા થયા નથી, એવી પ્રતીતિ ભારતના સિક્યૉરિટી કમાન્ડ્‌સને થઈ હતી. એને લગતા સમાચાર દેશનાં અખબારોમાં પણ પ્રસિદ્ધ થયેલા.

બીજી બાજુ, પાકિસ્તાનમાં આતંકવાદી જૂથો દ્વારા આતંકવાદી હુમલાઓની ફ્રિક્વન્સીમાં પણ ખાસ ઘટાડો થયો હોય, એવું જણાતું નહોતું. એટલે કે, સીમાપાર આતંકની ગતિવિધિમાં કોઈ નિર્ણાયક ફરક નોંધાયો નહોતો. વળી કાશ્મીરમાં આતંકવાદી પ્રવૃત્તિમાં કોઈ નોંધપાત્ર ઘટાડો જોવા મળ્યો નહીં; ઊલટું, લશ્કરના તેમ જ અર્ધલશ્કરી દળોના જવાનોની જાનહાનિનો આંકડો વધતો ચાલ્યો. કાશ્મીરમાં નાગરિકો(સિવિલિયન્સ)ના મોતની સંખ્યા પણ ઘટતી નહોતી અને કાશ્મીર ખીણમાં ભારતવિરોધી વાતાવરણ પ્રબળ બન્યું. પી.ડી.પી. અને ભા.જ.પ.ની સંયુક્ત મિશ્ર સરકાર પડી ભાંગી અને જમ્મુ-કાશ્મીરમાં રાષ્ટ્રપતિશાસન લાદવામાં આવ્યું. સરવાળે, આખી સલામતીની પરિસ્થિતિ વિકટ બનવા લાગી. આવા માહોલમાં એન.ડી.એ.-ર સરકાર અને પાકિસ્તાનની સરકાર સાથેના સંબંધોમાં ઓટ આવી.

દરમિયાન, ૧૪ ફેબ્રુઆરી ર૦૧૯ના દિવસે કાશ્મીરમાં પુલવામામાં સી.આર.પી.એફ.ના કાફલા પર આતંકવાદી હુમલો થયો, એમાં ચાળીસ જેટલા જવાનોની હત્યા થઈ. જૈશે મહંમદ આતંકવાદી જૂથના ઇશારે આ હુમલો થયો, એની જાણ થતાં સરકારને જવાબી કાર્યવાહી કરવા માટે ફરજ પડી. બાલાકોટમાં જૈશે મહંમદનો તાલીમ કૅમ્પ છે, એને ટાર્ગેટ બનાવવાનું નક્કી થયું. પાકિસ્તાનની સૈન્યની છાવણી કે ત્યાંના નાગરિકોને આંચ ન આવે, એ રીતે આ ટાર્ગેટની પસંદગી થઈ. આતંકવાદી હુમલા સામે પ્રમાણસરનો પ્રતિભાવ આપવા ભારતીય હવાઈદળનાં વિમાનોએ જૈશે મહંમદના તાલીમ કૅમ્પ પર હુમલો કર્યો. પાકિસ્તાની ભૂમિ પર આ રીતે થયેલો હુમલો એ ભારતની વ્યૂહરચનામાં આવેલો મહત્ત્વનો ફેરફાર દર્શાવે છે. આતંકવાદને સહન કરવાની હદ થઈ અને હવે પાકિસ્તાનને આ પ્રકારના હુમલા માટે પોતે મોટી કિંમત ચૂકવવી પડશે, એ સ્પષ્ટ વાત છે. પાકિસ્તાનના લશ્કર અને આઈ.એસ.આઈ.ને સ્પષ્ટ સંદેશો મળ્યો કે, ભારતની સરકાર આવો આતંકવાદી હુમલો થાય ત્યારે કેવળ ડિપ્લોમેટિક સાધનોને કામે લગાડવાની સાથે લશ્કરી કાર્યવાહી કરવામાં પાછી નહીં પડે.

તે સાથે એ પણ સ્વીકારવું રહ્યું કે, એન.ડી.એ.-ર સરકાર આવા આતંકવાદી હુમલા પહેલાં, ઘણું કરીને મળતી ઇન્ટેલિજન્સને આધારે આતંકને રોકવા સફળ થઈ ન શકી. ર૦૧૪ની સામાન્ય ચૂંટણી પહેલાં ભા.જ.પ. દ્વારા અગાઉની સરકાર આતંકવાદી હુમલા રોકવામાં ઇન્ટેલિજન્સ ફેલ્યૉરને કારણે નિષ્ફળ નીવડેલી, એવો આરોપ હતો. પણ એન.ડી.એ.-ર સરકારના કાર્યકાળ દરમિયાન ઇન્ટેલિજન્સ ફેલ્યૉર, લશ્કરી થાણાને સુરક્ષા બક્ષવા જોઈતી તૈયારી, પોલીસ કામગીરીમાં કમીઓ, વગેરે ફૅક્ટર્સને કારણે આતંકવાદી હુમલાઓને ખાળી શક્યા નહીં, એ પણ એટલું જ સાચું છે. ભારતીય સેનાની ત્રણે પાંખોની સજ્જતાને વધુ કારગર બનાવવાની બાબતમાં આપણી સંરક્ષણ ક્ષમતાઓ(ડિફેન્સ કેપેબિલિટીઝ)ને અધિક દૃઢતર બનાવવામાં આપણી સિવિલિયન લીડરશિપ હજુ પૂરેપૂરી અસરકારક અને ભરોસાપાત્ર બની શકી નથી, એવો ઘાટ ઊપસે છે. આપણી વ્યૂહરચના અને ટેકટિકલ તૈયારીમાં આપણે ઊણા ઊતર્યા છીએ, એવું ચિત્ર નજરે ચડે છે. પાકિસ્તાન સાથે કામ પાડવામાં આપણી સંરક્ષણ ક્ષમતાઓને મજબૂત બનાવવાની સાથે કાશ્મીર જેવા પ્રશ્નમાં સ્થાનિક સ્ટેકહોલ્ડર્સ સાથે રાજકીય વાટાઘાટનો માર્ગ અપનાવી ત્યાં શાંતિ અને સલામતીનું વાતાવરણ ઊભું કરવામાં આપણી સંવાદ સાધવાની કાબેલિયત ક્યાંક કમજોર પડતી હોય એવું સમજાય છે. આપણે પાકિસ્તાન સાથેના સંબંધોમાં ટૂંકા ગાળાના અને લાંબા ગાળાના ઉદ્દેશ્યોને આંબવા ચોક્કસ વ્યાપક દર્શન અને રોડમેપ કાર્યાન્વિત કરી શક્યા નથી.

હવે ભારતના ચીન સાથેના સંબંધો અને એ અંગે એન.ડી.એ.-ર સરકારની વિદેશનીતિનું ટૂંકમાં સરવૈયું લઈએ તો ચીન સાથેની સરહદને લગતો વિવાદ લાંબા ગાળાની વાટાઘાટો દ્વારા હલ થઈ શકે એમ છે, એટલે સરકારે પોતાના કાર્યકાળ દરમિયાન ચીનની સરકાર સાથે વાટાઘાટો જારી રાખી છે. ડોકલામ એ બંને દેશો વચ્ચે વિવાદનું કેન્દ્ર બન્યું હતું. ડોકલામ પાસે ભારત, ભૂટાન અને ચીન આ ત્રણે દેશોની સરહદો એકબીજાને મળે છે. ભૌગોલિક રીતે જોઈએ તો ડોકલામ ભૂટાનમાં પડે છે. ચીને છેક અહીં સુધી પાક્કો રોડ બનાવવાની હિલચાલ કરી, એને અટકાવવા ભારતે ખુદ ડોકલામમાં સક્રિય બની ચીનનાં દળોને આગળ આવતાં રોક્યાં હતાં. ડોકલામ એ ભારતની સુરક્ષા માટે વ્યૂહાત્મક સ્થાન ધરાવે છે અને એ ચિકનહેડ જેવી છે, એટલે એમાં ચીનનો પગપેસારો ભારત સાંખી શકે નહીં. એટલા માટે એન.ડી.એ.-ર સરકારે એનો જોરદાર વિરોધ કર્યો અને ભૂટાન એ પ્રશ્ન અંગે ચીન સાથે વાટાઘાટથી સમસ્યાનું નિરાકરણ લાવે, એને બદલે ભારતે એમાં દરમિયાનગીરી કરવાનું મુનાસિબ માન્યું. ભારતની દૃષ્ટિએ એ સંવેદનશીલ વિસ્તાર છે અને ભારતના ઉત્તર-પૂર્વના ભાગ સાથે સંકળાયેલો છે, એટલે ભારતની સરકારે કડક અને અનકોમ્પ્રોમાઈઝિંગ વલણ અપનાવ્યું. એન.ડી.એ.-ર સરકારની આ ચોક્કસ ઉપલબ્ધિ કહી શકાય કેમ કે, ચીનની વિસ્તારવાદી દાનતની સામે ભારતે સંરક્ષણની દૃષ્ટિએ મજબૂત વલણ બતાવ્યું.

ડોકલામ ઘટના પછી બંને દેશોનાં લશ્કર વચ્ચે આદાનપ્રદાનની પ્રક્રિયાએ વેગ પકડ્યો છે. વળી રાજનયિક (ડિપ્લોમેટિક) ચેનલ્સ દ્વારા બંને સરકારોએ સંવાદ સાધવાની દિશામાં પગલાં ભર્યાં છે. ચીનના શહેર વુહાનમાં ચીનના પ્રમુખ શી જિન પિંગ અને ભારતના વડા પ્રધાન નરેન્દ્ર મોદી વચ્ચે જે અનૌપચારિક શિખર મંત્રણા યોજાઈ, એનો ફાયદો એ થયો કે, બંને નેતાઓએ એકબીજા સાથે ૮-૧૦ કલાક મંત્રણાઓ કરી. બંને દેશો વચ્ચેના સંબંધોનાં અનેક પરિમાણો અને પ્રશ્નો અંગે પરસ્પર વાતચીત કરવાથી બંને દેશો વચ્ચે સંવાદની ભૂમિકા રચાઈ, જે હવે પછીની વાટાઘાટોમાં મદદરૂપ સાબિત થશે.

(૪)

એન.ડી.એ.-ર સરકારની વિદેશનીતિનું સરવૈયું કાઢતી વખતે કેટલાક મુખ્ય સંબંધોની વાત કરી. તે સાથે બીજા કેટલાક પ્રશ્નો અને મુદ્દાઓ વિશે વિગતવાર ચર્ચાઓ લેખમાં સમાવી શકાય એમ નથી. જેમ કે, પશ્ચિમ એશિયા અને ગલ્ફ દેશો સાથેના સંબંધોમાં એન.ડી.એ.-ર સરકારે મેળવેલી ઉપલબ્ધિ, સેન્ટ્રલ એશિયન દેશો સાથે એનર્જી સિક્યૉરિટી માટે કરાયેલી સમજૂતીઓ, જાપાન સાથે આર્થિક ક્ષેત્રે થયેલી સમજૂતીઓ, એક “સૉફ્ટ પાવર” તરીકે ભારતની સરકારે લીધેલાં પગલાં વગેરે ઘણી બાબતોનો ઉલ્લેખ કરી શકાય.

તે સાથે આ લેખમાં ભારતની ફોરેન ઇકોનૉમિક પોલિસી ક્ષેત્રે એન.ડી.એ.-ર સરકારની કામગીરી વિશે વિગતે માંડણી થઈ શકી નથી. તે ઉપરાંત જળવાયુ પરિવર્તન (ક્લાઈમેટ ચેન્જ) અંગે પણ એન.ડી.એ.-ર સરકારની ઉપલબ્ધિ વિશે વિગતે વાત કરવી પડે.

Email : joymavalankar@gmail.com

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 16 ઍપ્રિલ 2019; પૃ. 15-19