23 અૅપ્રિલ 1995થી 26 માર્ચ 2013. “ઓપિનિયન”ની આ અઢાર વર્ષોની આ અક્ષર-અને-વિચાર યાત્રા. તેને કમ્પ્યૂટરની એક ક્લિકે જાળવી લેવાનો આ વીજળિક ઉપક્રમ. આ ઉપક્રમ રસ અને નિસબત ધરાવતા સૌને સારુ રમતો મૂકતાં “ઓપિનિયન” આનંદ અનુભવે છે.

આપણે જેને એક વાર “માન્ચેસ્ટર ગાર્ડિયન” તરીકે ઓળખતા હતા તે બ્રિટનના જાણીતા દૈનિક અખબાર “ધ ગાર્ડિયન”ના 1921 દરમિયાનના તંત્રી સી.પી. સ્કૉટને નામ એક અવતરણ સુખ્યાત છે : ‘Comment is free… but facts are sacred.’

“ઓપિનિયન”ને પાને વસ્તુિસ્થતિ, હકીકતના આધારે ડાયસ્પોરિક જનજીવનની કેટકેટલી નકરી માહિતી વિગતો આવરતી લેખમાળાઓ જોવાવાંચવા સાંપડે છે.

પ્રકાશ ન. શાહે, 24 માર્ચ 2010ના લખેલું તેમ, ‘દેશ બહાર, ઘણા બધા કિસ્સામાં તો દ્વિનિર્વાસન અને એમ નિરંતર પુનર્વસન શી લાંબી પ્રક્રિયામાંથી પસાર થયેલા અને થતા રહેતા લોકોનું પત્રકારણ એટલે કે આદાનપ્રદાનપૂર્વકનું અક્ષરજીવન કેવું હોય? દેશથી આવેલા હોવું અને સમૂહજીવનની લાયમાં ને ઘાઈમાં નાતજાત ઝટ છાંડવું કદાચ એટલું સહેલ નયે હોય. બલકે, નવી દુનિયામાં પુનર્વસન અને નવમૂલનની પ્રક્રિયામાં પહેલો ર્દુિનવાર તબક્કો વતનપ્રેમ ને સ્મૃિતઝંખનાના સાહિત્યનો હોય તેમ અન્યોન્ય સહકારી નાતજાતમંડળીનોયે હોય એ સમજી શકાય એમ છે. પણ નવા માહોલ સાથે રમતેજમતે (અને જામતે) કશુંક એવુંયે નીપજી તો શકે (અને નીપજવું પણ જોઈએ) જે નવું હોય. નકરું અવનવું નહીં પણ પરંપરા અને નવી ધરતી-નવી સંસ્કૃિત સાથેની સાર્થક આપલેમાંથી બની આવેલું નવું.

‘આ સંદર્ભમાં વિચારું છું ત્યારે ‘ગુજરાતી લિટરરી એકેડેમી’ (ગુજરાતી સાહિત્ય અકાદમી) અને “ઓપિનિયન” બેઉનો જે એક મોટો ગુણ મને વસે છે તે નાતજાતકોમરાષ્ટ્રથી હટી શકતી, ઊંચે ઊઠી શકતી, ઉફરાટે ચીલો ચાતરી શકતી ભૂમિકાનો છે. રાજેન્દ્ર શાહની પેલી રચનામાં આવે છે ને કે ઘર છોડી જનારને મળતી વિશ્વતણી વિશાળતા, એવું યે કાંક આ ભૂમિકામાં બીજરૂપ સંભાવનારૂપે રહેલું છે. લાૅંગિંગ અને બીલાૅગિંગની આ રમણા અને ઉપનિષદનાં ઋષિવચનો – ‘ભૂમાથી મોટું કોઈ સુખ નથી’ – બંને વચ્ચે મને હંમેશ એક વિલક્ષણ સામ્ય લાગ્યું છે. આરણ્યકને સારુ તો આજના જેવી યાતાયાતસુલભતા દુર્મિળ હતી એ જોતાં એને માટે ભૂમાસુખ તે આંતરિક અનુભૂતિની બાબત હતી. આપણો જે નવયુગી નિર્વાસિત નાયક, એને તો જૂનીનવી દુનિયાઓની – અહીંની તેમ તહીંની – એટએટલી અથડામણ અને એટએટલી ઐશ્વર્યસામગ્રી નસીબ હોઈ શકે છે કે સગવડો અગવડ લાગે અને અગવડો સગવડ લાગે! સંક્રાન્તિ, ઉત્ક્રાંતિ, ક્રાન્તિની આ સંમિશ્ર પરિસ્થિતિમાં એને સારુ ભૂમાસુખની સાધના એ કદાચ ઉપનિષદના ઋષિ કરતાં વધુ આકરો પડકાર છે.’

લંડનમાંથી છેલ્લાં વીસ વર્ષથી, આરંભના અઢાર વરસ પ્રગટ થતાં અને પછી વેબસાઇટે પલોંઠ લગાવતાં  “ઓપિનિયન” સામયિકની વાચકોમાં લોકપ્રિયતા વધતી જાય છે. આ સામયિકમાં ટૂંકી વાર્તાઓ, કાવ્યો, હાસ્યલેખો, વિવિધ પર્વ પ્રસંગના વિશેષ લેખો વગેરે જેવી અનેક માહિતીનો સમાવેશ કરવામાં આવે છે. નવોદિત લેખકો પણ તેમાં પોતાના લેખ મોકલી શકે છે.

અભ્યાસીઓ ઉપરાંત, સવિશેષ તો, વિચાર અને કર્મની પરસ્પર શોધનકારી જુગલબંધી માટે તેમ તે વાટે મથતી બિરાદરીને દશા-અને-દિશા-બોધ સારુ આ ડિજિટલ સોઈ (માત્ર લેખક અને શીર્ષક એટલી જ શોધજોગવાઈ છતાં) ઉપયોગી થઈ પડશે તેવી ઉમેદ છે.

અશોક કરણિયાની હોંશ-પહેલ-ઉમેદથી શક્ય બનેલ આ ડિવિડી [DVD] સંસ્કરણના નિર્માણમાં, દિવંગત રતિલાલભાઈ ચંદરિયાની શુભ આશિષ અને આગેવાની હેઠળ, ‘આર્નિયૉન ટેકનૉલોજી’એ, અને ખાસ કરી ‘ગુજરાતીલેક્સિકૉને’, તેમ જ સમય સમય પરે પદ્મા જાદવ, સુમૈયા વહોરા, મૈત્રી શાહ, દેવળ તલાટી, શ્રુતિ પટેલ, કૈયૂર બ્રહ્મભટ્ટ, ભૌમિક ઉપાધ્યાય, હિતેશ ચાવડા, હિતેન્દ્ર વાસુદેવ, કાર્તિક મિસ્ત્રી સરીખાં સરીખાં સાથીદારોએ દાખવેલા ઊલટ અને ઉઠાવેલી જહેમત માટે “ઓપિનિયન” સહૃદય આભારી છે.

26 જુલાઈ 2015

'ગુજરાતી સાહિત્ય અકાદમી'ની 'મનુભાઈ પંચોળી 'દર્શક' નગર ખાતે, વેમ્બલીમાં, 29-30 અૉગસ્ટ 2015ના દિવસોમાં, બેસેલી નવમી ભાષા-સાહિત્ય પરિષદમાં, અતિથિ વિશેષ પ્રકાશ ન. શાહના વરદ્દ હસ્તે વિમોચિત થયેલી આ ડી.વી.ડી. ચિત્રમાં (ડાબેથી) પ્રકાશ ન. શાહ, વિપુલ કલ્યાણી તેમ જ આ પરિષદના અધ્યક્ષ અદમ ટંકારવી દ્રષ્ટિમાન છે.

સુરેશ દલાલે, એક દા, કહેલું, ‘ગોવર્ધનરામ, મુનશી, પન્નાલાલ પટેલ પછી તરત જ કોઈનું નામ લેવાતું હોય તો તે નવલકથાકાર ‘દર્શક’નું. ‘દર્શક’ પાસે કાળવેધી ઇતિહાસદૃષ્ટિ છે. ગાંધીજીના આદર્શો તથા લોકભારતી જેવી શિક્ષણસંસ્થાના અનુભવે સર્જકને માતબર ભાથું જ હશે. ‘દર્શક’ નાટ્યકાર, ચિંતક અને વિચારક છે. એ જે કંઈ બોલે કે લખે તે અનુભવના નિચોડ રૂપે જ પ્રકટે. જીવનલક્ષી આ સાહિત્યકારનું ઉપનામ અત્યંત સૂચક છે. એમની કથા-કલાકૃતિમાં પ્રચારશૂન્ય ધન્યતાની સઘન અને ગહન અનુભૂિત થાય છે. … ‘દર્શક કવિતાના ચાહક છે અને લોકસાહિત્યના ભાવક છે.‘  

મનુભાઈ પંચોળી[15.10.1914 – 29.08.2001]ની 101મી જયંતીનું આ વરસ છે. િવશ્વ ફલકે વિસ્તરી ગયેલા આ પ્રજાપુરુષ સાહિત્યકારે પરદેશે વસી ગુજરાતી વસતીને મબલખ વહાલ કર્યું છે અને ફાંટું ભરીને સમજણવાળું માર્ગદર્શન આપ્યું છે. જગતભરમાં પથરાયેલી ગુજરાતી આલમની એક અદકેરી ટૂંક એટલે પણ મનુભાઈ પંચોળી ‘દર્શક’. એ ટૂંકેથી ‘દર્શકે’ ગુજરાતી ડાયસ્પોરાને ઘડવાનું સુપેરે કામ કરેલું છે. વિલાયત માંહેના એમના વિવિધ પ્રવાસો વેળા ય, એમણે અહીંતહીં આપેલાં વ્યાખ્યાનો આની સબળ સાહેદી પૂરે છે. એમના આવાઆવા અનેક નરવા જગપ્રવાસો દરમિયાન, મનુભાઈ પંચોળીએ લોકકેળવણીનું પણ ચોમેર સુપેરે કામ કર્યું છે.

‘ગુજરાતી સાહિત્ય અકાદમી’ તેમ જ તેની સભ્યગણની બિરાદરીને સારુ મનુભાઈ પંચોળી ‘દર્શક’ અજાણ્યું નામ નથી. આ મુલકે મનુભાઈ ચારેક વાર આવ્યા છે અને અકાદમીના નેજા હેઠળ એમને નિરાંતવા સાંભળ્યા ય છે.

મનુભાઈ પંચોળી ‘દર્શક’ને પામવા માટે એમના વિરાટ વ્યક્તિત્વને સમજવું પડે. તેમના વ્યક્તિત્વનાં વિવિધ પાસાં તરફ નજર નાંખવી પડે. તેમના વિશાળ શબ્દસાગરમાં તરવું પડે. વિવિધ વિચારોની પગદંડી પર લાંબુ ચાલવું પડે. ઇતિહાસનાં અધ્યયનની ઊંડી ખીણમાં ઊતરવું પડે. ક્યારેક પ્રકાશભાઈ ન. શાહની, ક્યારેક રઘુવીરભાઈ ચૌધરીની, તો ક્યારેક રમેશ ર. દવેની, તો વળી, ક્યારેક મનસુખભાઈ સલ્લાની આંગળી પકડીને થાક લાગે તેટલું ચાલવું પડે. 'દર્શક'ની બધી વાતો સરળતાથી સમજાઈ જાય તેવું પણ નથી, તેથી આપણી સમજને દર્શકની સમજના સ્તરે લઈ જવા થોડું મથવું પણ પડે.

જાણીતા વિચારક, વક્તા, કર્મશીલ તેમ જ “નિરીક્ષક”કાર પ્રકાશ ન. શાહ આ અવસરે મુખ્ય મહેમાન છે.

‘ગુજરાતી સાહિત્ય અકાદમી’એ મનુભાઈ પંચોળીને સંભારી, બે દિવસીય ભાષા-સાહિત્ય પરિષદ યોજવાનું ઠેરવ્યું છે. આ નવમી પરિષદ શનિવાર, 29 અૉગસ્ટ – રવિવાર, 30 અૉગસ્ટ 2015ના દિવસોએ, વેમ્બલી ખાતે, ‘માન્ધાતા યૂથ અૅન્ડ કમ્યુિનટી અૅસોસિયેશન’[20A Rosemead Avenue, Wembley HA9 7EE]ના હૉલમાં સવારે દશથી બેસશે.

આ દેશમાં વસતા ગુજરાતી ભાષા-સાહિત્યના એક વરિષ્ઠ સાહિત્યકાર અદમ ટંકારવી આ પરિષદના અધ્યક્ષસ્થાને વરાયા છે.

બે દિવસ પથરાઈ આ પરિષદની આછેરી વિગતો આ મુજબ છે :

શનિવાર સવારે મળનારી પહેલી બેઠક આરંભ – અભિવાદન – ઉદ્દબોધનની હશે. નવમી ભાષા-સાહિત્ય પરિષદના અધ્યક્ષ અદમ ટંકારવીનું ઉદ્દબોધન થશે. આ બેઠક વેળા ગુજરાતી સાહિત્ય અકાદમી પ્રકાશભાઈ શાહને તેમ જ દીપકભાઈ બારડોલીકરને માનદ્દ અધ્યેતા (ફૅલૉ) પદથી સગૌરવ નવાજશે. અત્યાર પૂર્વે અધ્યેતા (ફૅલૉ) પદ એનાયત થયેલાની યાદી આમ છે : રઘુવીરભાઈ ચૌધરી, જગદીશભાઈ દવે, મનુભાઈ પંચોળી ‘દર્શક’ [દિવંગત], હસુભાઈ યાજ્ઞિક, જયન્તભાઈ મ. પંડ્યા [દિવંગત], મહેન્દ્રભાઈ મેઘાણી, પોપટલાલભાઈ જરીવાળા [દિવંગત] તેમ જ વિપુલભાઈ કલ્યાણી.

વળી, ચંપાબહેન પટેલનાં ચિત્રોનું એક પ્રદર્શન પણ વિધિવત્ સ્થળ પરે ઉદ્દઘાટિત કરાશે. વિચારપત્ર “ઓપિનિયન”ના તમામ અંકોની તૈયાર થયેલી ડી.વી.ડી.ને ય પ્રસંગ ટાંકણે લોક અર્પિત કરવામાં આવશે.

બપોરે મળનારી બીજી બેઠક : ‘રતિલાલ ચંદરિયા : દેણગી. ઈન્ટરનેટ જગત, ભાવિનો પથ તેમ જ દશા ને દિશા’. ભદ્રાબહેન વડગામાના સભાસંચાલન હેઠળ અશોક કરણિયા, નીરજ શાહ તેમ જ ધવલ સુધન્વા વ્યાસ વક્તવ્ય આપશે. રતિલાલભાઈનું આ પ્રદાન તે ગુજરાતી ડાયસ્પોરિક સમાજની મુખ્ય પ્રવાહને જબ્બર મોટી દેણગી છે.

સાંય ભોજન પછી મુશાયરો હશે અને તેનું સંચાલન અદમભાઈ કરશે. ‘ઝૈનાહ બિલાલ’ને નામ યોજાતી શાયરોની આ મજલિસના મેજબાન જાણીતા શાયર ઈબ્રાહિમભાઈ રાઠોડ ‘ખય્યામ’ હશે. જ્યારે આ મુલકે પ્રવાસે આવનારા આપણા જાણીતા સાહિત્યકાર ચિનુ મોદી મુશાયરા વેળા અતિથિ વિશેષ હશે.

રવિવારે સવારે મળતી ત્રીજી બેઠકનો વિષય ‘દર્શક’નું સાહિત્યવિશ્વ' હશે. પંચમ શુક્લના સભાપતિપદે આશાબહેન બૂચ, અનિલભાઈ વ્યાસ તથા ચિનુભાઈ મોદી વક્તા હશે. બપોરે મળતી ચોથી ને આખરી બેઠકનો વિષય : ‘મનુભાઈ પંચોળીની સમાજચર્યા’ છે. આ પરિષદના મુખ્ય મહેમાન પ્રકાશભાઈ ન. શાહ અતિથિ વક્તા હશે.

બન્ને દિવસોએ સવારે દશ વાગ્યાથી આ પરિષદનો આરંભ થશે. સવારસાંજ ચા-પાણી તેમ જ ભોજનની ગોઠવણ દરેકને સારુ કરી હશે.

‘જે હાક સાંભળીને ઊભા થયા નહીં … માણસ અને મડાંનો મતલબ બતાવ તું’

મારા મહેરબાનો ! હું ય તમારી જોડાજોડ અદમ ટંકારવીનું બહુમાન કરવામાં સહૃદય સામેલ છું. ઊભો થયો છું “અોપિનિયન”કાર રૂપે; પરંતુ અકાદમીનું છોરું છું, તેથી તે વડેરી સંસ્થા વતી પણ, ટટ્ટાર, ખડા રહેવાની અહીં ચેષ્ટા છે.

દાયકાઅો પહેલાં, સાંભરી અાવે છે, મરહૂમ અંજુમ વાલોડીનું કેન્દ્રીય અકાદમીવતી માતબર બહુમાન થયેલું. તેમ મહેક ટંકારવી તેમ જ દિવંગત ભાનુશંકર અોધવજી વ્યાસનું પણ તત્કાલીન ગુજરાત સરકારે ઉચિત કદર કરેલી. હજુ હમણાં, અદમ ટંકારવી ઉપરાંત બળવંત નાયક અને જગદીશ દવેને ય તળ ગુજરાતની અવ્વલ સાહિત્યિક સંસ્થાઅોએ પોંખેલા.

અવસરે અતિથિ વિશેષ લૉર્ડ નવનીત ધોળકિયાને હાથે સ્મૃિતચિહ્ન સ્વીકારતા અદમ ટંકારવી. પડખે અહમદ 'ગુલ' છે, જ્યારે પાછળ પ્રફુલ્લ અમીન તથા ભારતી વોરા દૃષ્ટિમાન છે.

પરંતુ અા વેળાની તદ્દન નોખી વાત બની છે. અહીં તો મુંબઈસ્થિત સંસ્થા, ‘ઇન્ડિયન નેશનલ થિયેટરે’, અદમ ટંકારવીનું તાજેતરમાં બહુમાન કર્યું છે – ‘કલાપી પારિતોષિક’ વડે. અને હું ય પોરસાઉં છું. અને અદમભાઈનાં દુખણાં લઈ લઈને અમે ય અા વધાઈમાં હાજરાહજૂર છીએ.

“મુંબઈ સમાચાર”માં ‘ચિટચેટ’ નામે સ્થંભ અાવે છે. સંચાલક નંદિની ત્રિવેદીએ, ગયા અૉગસ્ટ દરમિયાન, અાદમ ઘોડીવાળા ઉર્ફે અદમ ટંકારવી સાથે, એકવાર વાતચીત માંડી હતી. તેમાં એક સવાલ હતો : ‘તમારે માટે સૌથી મૂલ્યવાન શું ?’ તો જવાબમાં અા પારિતોષિક મેળવનાર સજ્જન કહેતા હતા : ‘પરમ તત્ત્વ સાથે સંવાદ રચાય અને માલિક રાજી થાય એવું જીવન જીવાય એ મારે માટે સૌથી અગત્યનું છે. દુનિયામાં રહીએ પણ દુનિયાના નહીં – અલિપ્ત રહીને કર્મ કરતાં રહેવાનું.’

વાહ ! વાહ !! − કહેવાનું જ મન થાય. … ખેર !

હર્ષદ ત્રિવેદી સંપાદિત “શબ્દસૃષ્ટિ”ના, ‘કવિતા અને હું’ કેન્દ્રગામી વિષય જોડાજોડ, ‘દીપોત્સવી વિશેષાંક : ૨૦૧૧’માં અદમ ટંકારવી ‘ગઝલાષ્ટક’ લઈને અાવે છે. અારંભે જ ખુદને સવાલે છે : ‘શબ્દ ક્યાંથી જડ્યો ?’ અને પછી, પોતે જ જવાબ વાળે છે : ‘એ પ્રશ્નનો સાફસૂથરો ઉત્તર હજુ જડ્યો નથી.’ અને પછી અદમસાહેબની શબ્દ-ગાડી દોડવા લાગી છે :

‘મારા ગામ ટંકારીઅાની ગામઠી શાળામાં દાખલ થયો ત્યારે શિક્ષણનું માધ્યમ હતું ઉર્દૂ. બે વર્ષ પછી અાઝાદી અાવી, અને શાળાએ ગુજરાતી માધ્યમ અપનાવ્યું. ઘરમાં, ગામમાં ગુજરાતી બોલાય પણ તે પ્રશિષ્ટ નહીં. એમાં ઉર્દૂની છાંટ અને બોલી ભરૂચી. પરભાતિયાં, હાલરડાં એવું કશું સાંભળવા ન મળે. ગામમાં પુસ્તકાલય નહીં. હાઇસ્કૂલમાં ગયો ત્યારે પ્રથમવાર “ઝગમગ”, “રમકડું” અને ગોલીબારનું “ચક્રમ” જોયું. હઝલસમ્રાટ ‘બેકાર’ની એક દીકરી અમારા ગામમાં પરણાવેલી. વરસેદહાડે તેઅો ટંકારીઅા અાવે અને બેત્રણ દિવસ રોકાય. અમે તેમની પાસે બેસી શાયરોની, મુશાયરાની વાતો સાંભળીએ. પછીથી તેમનું સામયિક “ઇન્સાન” વાંચતો થયો.

‘“ઇન્સાન”માં વાંચ્યું કે, સુરતમાં એક તરહી મુશાયરો છે, જેની પંક્તિ છે : હવે લાગી રહ્યું છે વારતા પૂરી થવા અાવી. ત્યારે હું નવમાં ધોરણમાં ભણું. મને થયું અા પંક્તિ પર ગઝલ લખું. છંદનું ભાન નહીં, પણ લય પકડાય. “ઇન્સાન”માં ગઝલો વાંચીને કાફિયા, રદીફની સમજ પડેલી. ઉપનામ રાખ્યું અદમ. નામ અાદમ, એમાંથી કાનો કાઢી નાખ્યો. ગામનું નામ ટંકારીઅા, તેથી સાથે જોડ્યું ટંકારવી. પંક્તિને અાધારે પ્રથમ ગઝલ લખાઈ તેમાં શૅર અાવ્યો :

જખમ જીવલેણ છે  તેનો તમે કંઈ શોક ના કરશો,
મને  સંતોષ  છે  કે,  બે  ઘડી  તમને  મજા  અાવી.
‘જખમ હતો એ નક્કી. શેનો ? તેની ગતાગમ નહીં.

‘અાલમેઅરવાહમાંથી છૂટા પડ્યા તો – વિચ્છિન્નતાનો હોય, શબ્દ એને રૂઝાવશે એવી અપેક્ષા હોય. એ ગઝલમાં અન્ય શૅર અાવો :

તમારા સમ સિફતથી મેં જ દિલને સાચવી લીધું,
જગતમાં તો ઘણી ચીજો મને લલચાવવા અાવી.

‘કદાચ, ગઝલની દાબડીમાં દિલ સચવાશે એવી હૈયાધારણા હોય.

‘એ અરસામાં વાર્તાકાર વલીભાઈ પટેલ કોક લગ્નપ્રસંગે અમારે ગામ અાવેલા. એમને અા પ્રથમ ગઝલ “ઇસ્લાહ” માટે અાપી. ગઝલ વાંચી એમણે કહ્યું : વજનમાં છે, શેરિયત છે, “ઇસ્લાહ”ની જરૂર નથી. “ઇન્સાન”ને પ્રગટ થવા સારુ મોકલ. મોકલી. બીજે મહિને “ઇન્સાન”માં પ્રગટ થયેલી જોઈ મોં જોણાંનો અાનંદ અનુભવ્યો !’

વારુ, ‘કૂંડાળું’ નામે અદમ ટંકારવીની એક અછાંદશ કવિતા છે.

કવિતાનું કૂંડાળું
સવર્ણ સંવેદન
વર્ણીય વિશ્વદર્શન
અાભડછેટિયા અભિવ્યક્તિ
ન્યાતીલું નિરૂપણ
મરજાદી મર્મ
ભદ્ર ભાષાકર્મ

અછૂત / હડધૂત / વંચિત / શોષિત / પીડિત /
વ્યથિત
કૂંડાળા બહાર

સમાજાભિમુખ કવિતા ?
સમાજ એટલે અમે −
પેલા નહીં
સમાજ એટલે પહેલા −
છેલ્લા નહીં

બહુજનસમાજ તમારી કવિતાને અડતો નથી
કેમ કે,
તમારી કવિતા બહુજનસમાજને અડતી નથી

ડિસેમ્બર 2009 વેળા, કવિનો એક કાવ્યસંગ્રહ પ્રગટ થયો છે. નામ છે : ‘અોથાર’ ૨૦૦૨. બધું મળીને 41 કૃતિઅો છે, ને તેમાં છ જ ગઝલ છે. બાકીની સઘળી અછાંદશ. પ્રકાશ ન. શાહ સંગ્રહને ‘મહેણું ભાંગતી મથામણ’ કહીને જણાવે છે : ‘જુગતરામ દવેએ વેડછી પંથકમાં અાદિવાસી શિક્ષણની જે ધૂણી ધખાવી, દર્શક એને એકલવ્યનું પ્રાયશ્ચિત કહેતા. એક રીતે, અદમ ટંકારવીની અા સર્જક મથામણ એ કૂળની છે.’ અને પછી એ ઉમેરે છે : ‘તળ ગુજરાત, એની કથિત મુખ્યધારા, છેવટે તો અાપણ સૌ 2002ના ઘટનાક્રમના સંદર્ભમાં જે દાયિત્વ નથી નભાવી શક્યા એનું મહેણું અહીં ડાયસ્પોરી છેડેથી કંઈકે ભાંગી રહ્યું છે.’

‘સંવેદનબધિર ચૂપકીદીને ચીરતી એક ચીસ જેવી’ અા રચનાઅો અંગે ડંકેશ અોઝાએ તો મજબૂતાઈએ ‘એક ગ્રામ સત્ય’ ચિંધી બતાવ્યું છે. ડંકેશભાઈના કહેવા મુજબ, ‘ગુજરાતીમાં સાંપ્રત ઘટનાઅોની પ્રતિક્રિયારૂપે સાહિત્ય પ્રમાણમાં અોછું લખાય છે. હિન્દી અને અન્ય પ્રાદેશિક ભાષાઅોની સરખામણીએ ગુજરાતી સાહિત્યકાર વધુ ઠાવકો, વિવેકી હોય એવું લાગ્યા કરે છે ! શું કારણ હશે ? અાવા વિષયે કોઈ સામાજિક સંશોધન થતું નથી. અાશા રાખીએ કે એકવીસમી સદી અાવા સંશોધનની પણ સદી બની રહે !’

ડંકેશભાઈ કહે છે તેમ ‘ઢાઈ અક્ષર પ્રેમકા’નો કબીરી સંદેશ કે ‘રઘુપતિ રાઘવ રાજારામ’નો ગાંધી સંદેશ અાપણાને પચ્યો નહીં અને જચ્યો પણ નહીં. અાપણે તો શુદ્ર-ભદ્ર, કૌંસ-ક્રોસના અક્ષરોમાં અટવાતા રહ્યા. ‘પહેલે કસાઈ, બાદમેં ઇસાઈ’ના ભીંતલખાણો ચિતરતા રહ્યા અને ‘તેરી મેરી ક્યા હૈ સગાઈ ? હમસબ હૈ ભાઈ-ભાઈ’ વાળી વાતનો મર્મ ન પામી શક્યા. કારણ :

સાક્ષરશ્રી ‘સ’ વાળું પૃષ્ઠ ખોલવા મથે
ને સામે અાવે ‘ન’ વાળું પૃષ્ઠ
ને તેમાં ન્યાત શબ્દ પછી અાવે
ન્યાય
હવે શું થાય ?
સુજ્ઞશ્રી મૂંઝાયખિજાયધૂંધવાયકિન્નાયગિન્નાય
ગુજરાતી કક્કામાં અાવે ‘સ’ની પહેલાં ‘ન’
કનડગતનું કારણ કક્કાનું ઘડતર હતું અને તેથી જ પોતાનો કક્કો ખરો કર્યો !

‘2002નો પ્રગટ ઉલ્લેખ અને અાક્રોશ કાવ્યસંગ્રહમાં હોય તો તેની કવિને અાભડછેટ નથી, બલકે અોથાર તો એમને ઉતારવો છે જો ઉતારી શકાય તો !’ ડંકેશભાઈ વધુમાં જણાવે છે તેમ, ‘પરંતુ તે અતિ મુશ્કેલ છે. લોકસંગીતની માફક, કવિતા મારફત કવિ સમુદાયનું ઋણ ફેડવા કલમ ઉઠાવે છે, અને ઊઠે છે એક ચીસ, જે ‘અોથાર’ના પાને પાને સંભળાય છે અને બે કાને અાડા હાથ દેવા વાચકને મજબૂર કરે એવી તીવ્રતા તેની છે.’

કવિને માટે સવાલ સીધો−સાદો છે; પરંતુ અાપણા દરેક માટે ? લો, વાંચીએ :

જેના પર તલવાર ઝીંકાય એ ગરદન તમારી હોય તો ?
જે અાગમાં ફંગોળાય એ સંતાન તમારું હોય તો ?
જે ગોળીથી વીંધાય એ ભાઈ તમારો હોય તો ?
જે સળગાવાય એ ઘર તમારું હોય તો ?
જે લૂંટાય એ દુકાન તમારી હોય તો ?
જે ઘવાય એ સ્વમાન તમારું હોય તો ?
તાત્પર્ય
હું તમે, તમે હું, અદલાબદલી, સ્થાન ફેર
હું ઘરમાં, તમે રાહતછાવણીમાં
હું તાવું, તમે તાવણીમાં

અાશાનું કિરણ છેલ્લી ગઝલમાં વરતાય છે.  

અાપણામાં દરેકને ફરી શ્રદ્ધા અને વિશ્વાસનું રોપણ કરવાને સારુ શાયર મથે છે :

ઝમકઝોળઝબ ઝળહળે છે હજી
દિલાસાના દીવા બળે છે હજી
નથી સાવ ઊફરા અધૂકડા અલગ
કદમ અા તરફ પણ વળે છે હજી
અા અાખી ય વસતી નરાધમ નથી
કોઈક દેવુભા પણ મળે છે હજી
સમાયુક્ત સંવેદ સાબૂત છે
કકણકમકમાટી કળે છે હજી
બધાં છિન્ન છૂટાં છવાયાં નથી
કોઈક ક્યાંક તો સાંકળે છે હજી
કોઈ પ્રાણ રેડી ગઝલ ગાય છે
ગઝલ્લીન કો’ સાંભળે છે હજી
છે અાવરદાનાં એય બળિયાં, જુઅો
દયા ડોસી દરણાં દળે છે હજી

હવે અંત ભણી જઉં તેની સાથોસાથ, અા ‘અોથાર’ના શાયર, અદમ ટંકારવીએ, ઉર્ફે અાદમ ઘોડીવાલાએ, 26 અૉગસ્ટ 2003ના “અોપિનિયન” સામયિકમાં, ‘ફૅર પ્લૈ’ નામે એક વિચારશીલ અને રચનાત્મક લેખ અાપ્યો હતો. સંસ્થાકીય કોમવાદને નાથવાને સારુ અાદમભાઈએ કરેલા સૂચનો ભણી ફેર ધ્યાન લગાવવા, સૌને અને દરેકને, અરજ કરી વિરમીશ. લેખક, કવિની અાર્ષવાણી રજૂ કરતાં કરતાં, કહેતા હતા : ‘ગુજરાતના ઝનૂનની અહીંયા અાયાત કરવાને બદલે અહીંની ‘ગુડ પ્રૅક્ટિસીસ’ની ગુજરાતમાં નિકાસ કરવાનો અભિગમ અાપણા માટે અને લાંબે ગાળે ગુજરાત માટે વધુ હિતાવહ લાગે છે. સ્વસ્થ, વિકાસલક્ષી ગુજરાતના નિર્માણમાં રચનાત્મક સહયોગ અાપીને જ અાપણે સાચા અર્થમાં ‘ફ્ૅન્ડ્ઝ અૉવ્ ગુજરાત’ બની શકીએ.’

અા અવસરે અા બધું કહેવાની તેમ જ અાદમભાઈ વિશે બે-પાંચ સારા સારા શબ્દો કહેવાની, સગવડ કરી અાપવા સારુ અાયોજકોનો હું સહૃદય અાભારી છું.

પાનબીડું :

‘ … … પ્રશ્ન અાખા માનવસમાજનો છે. તેને તો સમિધો અને પુષ્પો ચઢાવવા પણ કોઈ જોઈએ છે અને જૂતાં મારવા પણ કોઈક જોઈએ છે ! અૉડને સાચું કહેલું કે, જે માનવજાતે હિટલર અને સ્તાલિન પેદા કર્યા હોય ત્યાં અાપણા પર અાપણને વિશ્વાસ કેમ કરીને રહે ? પછી તો બધા બચાવનામાં અને તે દ્વારા અાને સાચો અને પેલાને ખોટો સાબિત કરવાનું જ રહે કે બીજું કંઈ ? કવિ હર્ષદ ત્રિવેદી તેથી જ કહે છે :

‘જે  હાક  સાંભળીને  ઊભા  થયા  નહીં
માણસ અને મડાંનો મતલબ બતાવ તું’

−  ડંકેશ અોઝા

હેરૉ, 07.11.2011

(સદ્દભાવ : લેસ્ટર મધ્યે, 13.11.2011ના યોજાયેલા ‘અદમ ટંકારવી સન્માન સમારંભ’માં રજૂ થયેલું વક્તવ્ય)

e.mail : vipoolkalyani.opinion@btinternet.com

સૌજન્ય : “ઓપિનિયન”, 26 નવેમ્બર 2011; પૃ. 15-16