હું નહીં સરખાવું તમને સૂર્ય કે ચંદ્ર સાથે

એમ નહીં કહું કે શ્રેષ્ઠ નક્ષત્રોનાં સંયોગ સાથે કોઈ શુદ્ધ શુભમ્‌ ચોઘડિયામાં લીધો તો જન્મ તમે,

હું એમ પણ નહીં કહું કે તમે સુબેદાર રામજી અને ભીમાબાઈનું કોઈ દૈવી સંતાન હતા

હું નહીં કહું કે તમારું લલાટ હતું તેજપુંજ સમાન

કે પછી પૂર્વજન્મનાં અગણિત પુણ્યોનાં પ્રતાપે તમે ધર્યો માનવદેહ

હું કદી નહીં કહું કે તમે દલિતોનાં કે બીજા કોઈનાં પણ ભગવાન 

કેમ કે હું જાણું છું કે મારે આ બધું ન કહેવું જોઈએ

અને હું એ અત્યારે એ જાણું છું કેમ કે 

તમે મારી હતી ફૂંક મારા દાદાનાં કાનમાં ને કહ્યુંતું

ભાઈ તમને કોઈ અલો-તલા કહી જાય તે ના ચાલે 

તમારી કને કોઈ વેઠ કરાવે એ ખોટુ છે

તમારું આ જીવન કર્મનું ફળ નથી પણ મુઠ્ઠીભર લોકોનું કાવતરું છે 

એમના બાવડા હલબલાવીને કહ્યુંતું કે તમે માણસ છો ..

આ જગતમાં બાકી બધા છે એમ ખરેખાત માણસ છો તમે 

ને હું પણ ખરેખાત માણસ છું તમારા જેવો જ …

તમે જીવનભર મથ્યા માણસને માણસ હોવાનો અર્થ સમજાવવા

ને હવે હું તમને ઈશ્વર કહું તો તો તમારું લૂણ લાજે 

ફોક જાય બધું કર્યુ-કારવ્યું.

ને હું કોઈ દૈવી સંતાન કહું તો એળે જાય ભીમાબાઈની ચૌદ પ્રસુતિઓની પીડાઓ

એટલે જ તમે કોઈ શુભ ચોઘડિયા કે નક્ષત્રો કે રાશિઓનો દૈવી સંયોગ નહોતા

એવા ચોઘડિયા, મુરત કે કર્મનાં ફળ “માય ફૂટ” એવું તમે જ શીખવાડયું એ હું કેમ ભૂલી જાઉં ?

જ્યારે હું તો તમારા ઘગઘગતા વિચારોને અને શીતળ સમતાને સ્પર્શી શકું છું સાચોસાચ

ત્યારે કેવી રીતે સરખાવું તમને સૂર્ય કે ચંદ્ર સાથે ?

સ્વતંત્રતા અને સમાનતા કે બંધુત્વ એ કોઈ આસમાની તારાઓ નથી 

કે નથી પંડિતોની પોથીઓમાંથી રેઢા પડેલા જનમજન્માંતરનાં ખ્યાલો,

એ તો હજારો વર્ષની વેદનાથી નિપજેલા નક્કર બીજ છે ને તમે છો એ બીજનાં વાવનાર.

જ્યાં જ્યાં તમે વેર્યા છે એ બીજ ત્યાં ત્યાં જુઓ આજે ઊગી નીકળ્યું છે માણસનું માણસ હોવાપણું

તમે મારે મન ઈશ્વર કે દૈવીપુરુષ કે મહામાનવ એવું કશું નથી બલકે

તમે ખુદ ઈશ્વર અને તેના દૈવીપણાનો, કોઈની તુચ્છતા કે મહાનતાનો જડબેસલાક ધરાર અટલ ઈનકાર છો.

આજકાલ ઉતાવળ બહુ છે બધાને તમને ઈશ્વર ખપાવી દેવાની પણ મને યાદ છે પેલી ફૂંક

એટલે ગામગોકીરા વચ્ચે પણ, રાજતમાશા વચ્ચે પણ હું ગણતો રહીશ તમને માણસ

એક હાથમાં બંધારણ લઈ બીજા હાથની મુઠ્ઠીવાળી જોરથી પાડીશ બૂમ

ઈન્કલાબ ઝિંદાબાદ એ ઈશ્વરીય નારો નથી

બંધારણ એ ચરી ખાવા માટે બનાવવામાં આવેલી પંડિતોની પોથી નથી

એ માણસે માણસ માટે લખેલો દસ્તાવેજ છે જેમાં છે તમારી સહી

ડોકટર ભીમરાવ આંબેડકર …

તમે અમ નબળી, ક્રૂર, જંગલી, મૂરખ સભ્યતાને 

મળતા મળેલા માણસ છો ….

તમે અમ માનવજાતની દસ્તખત છો.

2017

(સહુને ડૉ. ભીમરાવ આંબેડકર જયંતીની શુભેચ્છાઓ)

સૌજન્ય : મેહુલભાઈ મંગુબહેનની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર

પીંછાંઓ તરફડી રહ્યાં છે અધમૂવા થઈ 

કપાઈ રહી છે એક પછી એક પાંખ 

ચીસને ટહુકો ગણવાનો રિવાજ થયો છે શરૂ 

બુલેટ ટ્રેનની હડફેટે આવી ગયું છે બાજ પણ

આભ તરફ આંગળી ચીંધીને કહેવાઈ રહ્યું 

કે મૂળ જમીનમાં નહીં આભમાં છે આ સંસ્કૃતિવૃક્ષના 

દવાની જૂની શીશીમાં કેરોસીન ભેળવી સાચવી રાખેલા તડકાની હવે ખેર નથી 

માર્ચ માથે ઊભો છે ને સૂરજ બસ બરફ ઓકવામાં જ છે

વાયરો કોઈ વાઇરસ જેમ ઘમરોળી રહ્યો છે નજરે ચડે તે બધું જ

હું તો રાહ જોતો’તો વસંતની 

કોઈ કહે છે આવીને જતી ય રહી

કોઈ કહે છે આવી જ નથી 

કોઈ વળી કહે છે આ જ છે વસંત 

હું પ્રિયતમાનાં સ્પર્શ જેમ ઓળખું છું એને 

આ બીજું જે કંઈ પણ હોય, વસંત તો નથી જ નથી 

તો કહી દોને પ્લીઝ વસંત ક્યાં છે?

એ અહીં નથી તો ક્યાં છે?

વસંત વિશે પૂછવું ગુનો તો નથી જ 

બાઘાની જેમ જોયા શું કરો છો 

સંભળાતું ન હોય તો એકાદ ફૂલનો સંકેત તો આપો

વસંત ક્યાં છે?

અરે કોઈ તો બોલો 

વસંત વિશે બોલવું ગુનો તો નથી જ 

કોઈ તો બોલો

આખર વસંત છે ક્યાં મારી?

૧૫ ફેબ્રુઆરી ૨૦૧૬; અમદાવાદ

સુંદરવનમાં ઉત્તરાયણનો માહોલ જામવા માંડયો હતો પણ અવ્વલ પતંગબાજ ટપુ હાથીની ગેરહાજરી ચર્ચાનો વિષય બની હતી. કોઈ કહેતું હતું કે તે ફાટે નહીં તેવા ખાસ પતંગો બનાવડાવવા માટે ગયો છે, તો વળી કોઈ કહેતું હતું કે તે બધાંના પતંગો કાપવા માટે કાતિલ દોરીની ગોઠવણ માટે ગયો છે. બધાં પ્રાણીઓને આ વર્ષની ઉત્તરાયણમાં ટપુહાથી શું નવું કરશે તે જાણવાની ઇંતેજારી હતી. ઉત્તરાયણના અઠવાડિયા અગાઉની સાંજે પાર્ટીમાં પણ આ જ વાત ચર્ચાઈ રહી હતી એવામાં બિટ્ટુ બાજ ભેંકડો તાણતો સમાચાર લઈને આવ્યો.

બિટ્ટુ બાજને રડતો જોઈ પાર્ટીનું વાતાવરણ ગમગીન બની ગયું. સેન્ડી શિયાળે નાચવાનું બંધ કરી બધાંને શાંત પાડયાં અને બિટ્ટુ અને સુંદરવનના પ્રમુખ લવલી લાયનને લઈને મીટિંગ માટે ગયો. બિટ્ટુએ બાતમી આપી કે ટપુ હાથી હવાઈનગરમાંથી કાચની લુગદીમાં બનેલી એકદમ ધારદાર દોરી લઈને આવી રહ્યો છે. હવાઈનગરમાં તેણે કાતિલ દોરીનું પરીક્ષણ કર્યું, એમાં ચાર કાગડાઓ ઘાયલ થયા હતા એની માહિતી પણ તેણે આપી.

બિટ્ટુની ચિંતા વાજબી હતી. પંખીરક્ષક સમિતિના અધ્યક્ષ તરીકે સુંદરવનના તમામ પંખીઓનું રક્ષણ કરવાની તેની જવાબદારી હતી. હવે જો ટપુ હાથીની દોરી ચાલે તો પંખીઓ માટે ઘણું જોખમ હતું. ત્રણે જણાએ હવે શું થઈ શકે તે અંગે ઘણી મસલત કરી અને છેવટે પાર્ટીમાં પાછાં ફર્યાં. પ્રેસિડેન્ટ લવલી લાયને બધાં પ્રાણીઓને ભેગાં કરી પ્લાન સમજાવ્યો. લવલી લાયન અને સેન્ડી શિયાળનો પ્લાન સાંભળીને બધાં પ્રાણીઓ ગેલમાં આવી ગયાં અને ફરી નાચવા લાગ્યાં. બિટ્ટુ બાજ તો એટલો બધો ખુશ થયો કે છેક સ્ટેજની ઉપર જઈને નાચવા લાગ્યો.

બીજા દિવસથી સુંદરવનનું વાતાવરણ રાબેતા મુજબ થઈ ગયું. બધાં પ્રાણીઓ ઉત્તરાયણની રાહ જોતાં હતા. ટપુ તો બધાનો પંતગ કાપવા માટે એટલો હરખઘેલો થયો હતો કે રોજેરોજ બધાનાં ઘરે જઈને કોની કેવી તૈયારી છે એ તપાસતો હતો. હવાઈનગરની કાચવાળી દોરીની વાત તેણે બધાથી છુપાવી રાખી હતી અને સામે બધાં પ્રાણીઓ પણ પોતાને કંઈ ખબર જ ન હોય એમ ટપુ હાથી સાથે રાબેતા મુજબનો વ્યવહાર કરતાં હતાં.

બધાની પતંગો કાપવા માટે તૈયાર થયેલો ટપુ ઉત્તરાયણની આગલી રાત્રે જ સુંદરવનના સૌથી ઊંચા ટેકરા પર પહોંચી ગયો હતો. ઉત્સાહને લીધે તેને આખી રાત સરખી ઊંઘ પણ ન આવી. પરોઢમાં કલ્લુ કુકડાના અવાજે ફટાક દઈને જાગ્યો અને તરત જ તેણે પતંગ ચગાવ્યો. આકાશ સાવ ખાલી હતું. સુંદરવનમાં એના સિવાય એક પણ પતંગ ચગ્યો નહોતો. પોતે પહેલો જ છે એ વાતે એ બહુ ખુશ થયો. જેવો બીજો પતંગ ચગે કે તરત જ તેને કાપવા માટે તે તત્પર હતો. ઘણી વાર થઈ ગઈ. સુંદરવનના આકાશમાં ટપુ સિવાય કોઈનો પતંગ ન દેખાયો. ઉફફ .. ઊંઘણશી છે બધાં, તહેવારને દિવસે પણ ઘોરે કરે છે એવું ટપુ મનોમન બબડયો.

આમ ને આમ સૂરજ માથે ચડવા આવ્યો પણ બીજો કોઈ પતંગ ન દેખાયો. ટપુ હવે ખરેખર થાક્યો હતો અને અકળાયો પણ હતો. જંગલમાં ચીકી અને તલપાપડીની સુગંધ પ્રસરી રહી હતી અને ટપુને ભૂખ પણ લાગી હતી. બહુ વાર થઈ એટલે એને ખ્યાલ આવ્યો કે નક્કી જંગલમાં એવું કંઈક ખાસ બન્યું છે જેની તેને ખબર નથી. તે ઘરે જવા નીકળ્યો. રસ્તામાં તમામ ઘર બંધ દેખાયા. કોઈ ન મળ્યું. એના પોતાના ઘરે પણ એણે તાળું લટકતું જોયું. ભૂખ, થાક અને અકળામણનો માર્યો ટપુ સાવ રડમસ થઈ ગયો. છેવટે લવલી લાયનના ઘરે પહોંચ્યો. ત્યાં જઈને જોયું તો આખા જંગલનાં બધાં પ્રાણીઓ ત્યાં જ હતાં. જેવો ટપુ આવ્યો કે બધાંએ જોર જોરથી તાળીઓ પાડી એનું સ્વાગત કર્યું. પંખીઓએ ‘ટપુ આવ્યો, ટપુ આવ્યો’ની બૂમો પાડી. ટપુ તો સાવ અવાચક બનીને ઊભો જ રહી ગયો.

પ્રેસિડેન્ટ લવલી લાયને પૂછયું ‘કેમ ટપુ, હવાઈનગરની ધારદાર દોરીવાળી ઉત્તરાયણ કેવી રહી?’ હવે ટપુને આખી વાતનો ખ્યાલ આવ્યો. તે નીચે બેસી ગયો અને બોલ્યો, ‘એકલા એકલા તો કંઈ ઉત્તરાયણ થતી હશે!’

હવે બિટ્ટુ બાજ આગળ આવ્યો. તેણે ગુસ્સો કાબૂમાં રાખીને કહ્યું, ‘એ ટપુડા, આ તારી કાચવાળી દોરીને લીધે આખા જંગલનાં પ્રાણીઓએ ઉત્તરાયણ ઊજવવાનું કેન્સલ કરી નાખ્યું’તું. કોઈ પંખીની પાંખો ન કપાય તેને માટે જ અમે બધાંએ તને એકલાને જ પતંગ ચગાવવા દેવાનું નક્કી કર્યું હતું. તને કંઈ ભાન પડે છે કે નહીં?’ ટપુએ તરત જ પોતાની કાતિલ દોરીની ફીરકી લવલી લાયનને જમા કરાવી અને ઉત્તરાયણ કેન્સલ નહીં કરવાની વિનંતી પણ કરી. 

ટપુએ ફીરકી જમા કરાવતાં જ બધાં પ્રાણીઓએ જોરદાર તાળીઓથી એનું ફરી સ્વાગત કર્યું. લવલી લાયને ટપુને નવી ફીરકી અને પતંગ ગિફ્ટ કર્યાં. પછી જોશભેર શરૂ થઈ સુંદરવનની રંગબેરંગી ઉત્તરાયણ!

ચિત્ર : ‘યોમ’

કવર પેજ : ધિરેન પંચાલ

(સુંદરવનની વાર્તાઓમાંથી. સૌને પતંગ મુબારક)

સૌજન્ય : મેહુલ મંગુબહેનની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર