વરસાદની મોસમ આવે એટલે આપણા માટે ગરમાગરમ ભજિયાં-દાળવડાં ખાવાની વાત મહત્ત્વની બને, પરંતુ જેમનાં ઘર જીર્ણશીર્ણ છે યા જે ઘરો સરકારી તંત્રો દ્વારા તકલાદી બનાવ્યાં હોય એ મકાનો એકાએક ધોધમાર વરસાદની વચ્ચે તૂટી પડે યા ચોગરદમ પાણીથી દિવસો લગી ઘેરાઈ જાય યા સતત ઘરમાં પાણી ટપક્યાં કરતું હોય; એવાં ઘરનાં પરિવારોનાં બદતર બની રહેલાં જીવન વિશેના સમાચાર જાણવા મળે, ત્યારે એ ગરમાગરમ ભજિયાં-દાળવડાંની મહેંક મહત્ત્વની રહે ખરી કે ?

હમણાં આ વર્ષે ય વરસાદની મોસમમાં દેશમાં અને ગુજરાતના ઘણાં શહેરોમાં મકાનો તૂટી પડવાની વાત આપણે સાંભળતા – વાંચતા કે ટીવીના પડદે જોતાં રહ્યાં છીએ.

હમણાં જ મને એક દર્દનાક વાત જાણવા મળી કે અમદાવાદ મ્યુનિસિપલ કોર્પોરેશન દ્વારા જ બનેલી ફ્લેટ્સની કોલોનીનાં બે બિલ્ડિંગો ગયા વર્ષે તૂટી પડ્યાં હતાં, તેનાં પરિવારોને હજી લગી સરકારી તંત્રો કોઈ વૈકલ્પિક રહેણાંકની વ્યવસ્થા પૂરી પાડી શકી નથી !

અમદાવાદના ઔદ્યોગિક વિસ્તારમાં આવેલા શિવમ ફ્લેટ્સમાં કુલ 84 બિલ્ડિંગો હતાં. જેમાં કુલ 1,332 પરિવારો રહેતાં હતાં. 2018ના ઓગસ્ટ મહિનામાં વરસતાં વરસાદમાં બે ફ્લેટ્સનાં મકાનો તકલાદી હોવાથી તૂટી પડ્યાં, જેમાં એક રહેવાસીનું મોત થયું અને ચાર ગંભીર રીતે ઘવાયા. મ્યુનિસિપલ કોર્પોરેશનના સત્તાધારીઓએ આ અંગે તપાસ સમિતિ નીમી અને તમામ ફ્લેટ્સ તાત્કાલિક તોડી પાડ્યા. નિરાશ્રિત થયેલા તમામ 1,332 પરિવારોને ખાતરી અપાઈ હતી કે તેમને નવાં ફ્લેટ્સ બનાવી આપવામાં આવશે, અને તે બને તે દરમિયાન ભાડેથી રહેવા માટે ભાડું દરેક પરિવારને અપાશે.

આ ઘટનાને એક વર્ષ વીતી ગયું અને અત્યારે પણ વરસાદ વરસી રહ્યો છે, પણ હજી ય આ 1,332 પરિવારોમાંથી એક પણ પરિવારને નવું મકાન અપાયું નથી. હજી આ પરિવારો રોજેરોજ મ્યુનિસિપલ અને સરકારી તંત્રોની ઓફિસોમાં આંટા માર્યા કરે છે, એવું છાપાંઓના અહેવાલ જણાવે છે. પણ તેમની વાત કોઈ સાંભળતું નથી અને તેમને રહેવા કોઈ ઘર પણ આપતું નથી !

આવી ભયાનક બેઘર બનવાની પીડા બનવા માટે કોણ જવાબદાર ? આ જવાબદારો પાસેથી કેમ જવાબ નથી મંગાતો ? કેમ કોઈ બેદરકાર ઓફિસરો, કોન્ટ્રાકટરોને ભારે સજા કે દંડ થતાં નથી ? એ માટે કોણ ગુનેગાર ?

અને અત્યારે આવાં જ છેલ્લાં નવ વર્ષમાં અમદાવાદ મ્યુનિસિપલ કોર્પોરેશનના વિવિધ વિસ્તારોમાં બનેલાં ને સામાન્ય જનતાને વેચાણથી અપાયેલાં કેટલાક ફ્લેટ્સની તપાસ કરાતાં 2,000 ફ્લેટ્સમાંથી 260માં ટાઇલ્સમાં ખાડા પડેલા જણાયાં, 235માં દિવાલોમાં ગાબડાં જણાયાં, 313માં પાણી પડવાથી પ્લાસ્ટર ઉખડી ગયેલાં જોવાં મળ્યાં અને 1,200 જેટલા ફ્લેટ્સની દિવાલોમાં તીરાડો પડેલી જણાઇ એવું ‘ટાઈમ્સ ઓફ ઈન્ડિયા’, અંગ્રેજી છાપાનો અહેવાલ કહે છે.

આવાં તકલાદી બાંધકામ કરનારાને સજા કે દંડના સમાચારો કેમ આપણને છાપાંઓમાં વાંચવા નથી મળતા ?

એ જ રીતે જોઈએ તો ગયા વર્ષે વરસાદી સીઝનમાં જ જુલાઈ મહિનામાં ટ્રાફિક સુવ્યવસ્થાના નામે, રોડ રસ્તાઓ પરથી દબાણ હટાવવાના નામે એકલા અમદાવાદ શહેરમાંથી જ 40,000 લારીગલ્લાઓને દબાણ હટાવો અભિયાન હેઠળ મ્યુનિસિપલ કોર્પોરેશનના દબાણ ખાતાએ માલસામાન સાથે જ જપ્ત કરી લીધાં હતાં.

કેન્દ્ર સરકાર દ્વારા જ બનાવેલા કાયદા હેઠળ, સ્ટ્રીટ વેન્ડર્સ એક્ટ હેઠળ ખરેખર તો દેશના તમામ લારીગલ્લાવાળાઓને આઈકાર્ડ આપી ધંધો કરવા માટે યોગ્ય જગ્યાઓની ફાળવણી કરવાની રહે છે. એ અંગે કામગીરી કરવાની વાત તો બાજુએ રહી, પણ અહીં તો કોઈ પણ વ્યક્તિનો સામાન, સાધનો-માલ જે જપ્ત કરવો ગુનો કહેવાય એવું કામ સરકારી તંત્રોએ ભેગા મળીને કર્યું !

આ માલસામાન પરત લેવા માટે પણ લારીગલ્લા એસોસિએશનને હાઈકોર્ટમાં લાંબી લડત ચલાવવી પડી.

પહેલાં તો આ લારીગલ્લાવાળા સમૂહમાં ન્યાય મેળવવા હાઈકોર્ટ પહોંચ્યા તો તો તેમને સલામતીના કારણો આપી હાઈકોર્ટમાં પ્રવેશવા જ નહીં દીધા અને કેટલાક લારીગલ્લાવાળાઓને જ પકડીને પોલીસવાનોમાં બેસાડી દીધા હતા !

પણ છેવટે હમણાં વીસ દિવસ પહેલાં હાઈકોર્ટે ચુકાદો આપ્યો કે કોઈનો ય માલસામાન જપ્ત કરવાનો અધિકાર મ્યુનિસિપલ કોર્પોરેશન કે પોલીસખાતાને નથી અને તાત્કાલિક પરત કરવો જોઈએ.

મ્યુનિસિપલ કોર્પોરેશને કબુલ્યું કે તેમની પાસે 29,000 લારીગલ્લા સામાન સહિત છે અને તે હાઈકોર્ટના હુકમ પ્રમાણે તાત્કાલિક તેના માલિકોને પરત કરશે.

લારીગલ્લાવાળાઓનું કહેવું છે કે અમારાં લારી ગલ્લા જપ્ત થયે એક વરસ થયું અને અમને ખાતરી છે કે 'અમારો બધો માલસામાન તો ક્યાંક વેચાઈ કે ચોરાઇ ગયો હશે .. અને જો તે પરત નહીં આપે તો અમે મ્યુનિસિપલ ને પોલીસ કમિશનરને સજા થાય, સસ્પેન્ડ થાય તેવી માગણી કોર્ટમાં કરીશું …'

આ અંગે શું થાય છે તે હવે જોવાનું રહે છે.

આ દેશના સામાન્યજન દંડાય, પીડાય, ગુના વિના તેમને ભોગ બનવું પડે, રોજીરોટીથી વંચિત બનવું પડે અને સરકારી તંત્રોને સત્તાધીશોની નિષ્ક્રિયતા, અવહેલના યા બેદરકારીને લઈ તેમને ન્યાય ના મળે એવી ઘટનાઓ હવે તો જાણે રોજની બની ગઈ છે.

અને બીજી બાજુ બે-ચાર દિવસે એકાદવાર સમાચાર આવે જ છે કે વિમાનો 4-5 કે 7 કલાક મોડાં પડે છે યા તો મુસાફરોને એક યા બીજા કારણોસર વિમાનમાં 4-5 કલાક બેસાડી રાખ્યા પછી વિમમાનો ઉડાડે છે. હમણા ગયા અઠવાડિયે જે વિમાન અમદાવાદથી સાંજે 7 વાગ્યે ઉપડવાનું હતું તેમાં મુસાફરોને બેસાડી દીધા પછી 5 કલાકે ઉપાડ્યું !

અને આ દરમિયાન હવાઈ ઉડ્ડયનના નિયમો મુજબ ભોજનની વ્યવસ્થા વિમાનની કંપનીએ કરવી જ જોઈએ તે પણ કરાઇ નહીં ને મુસાફરો ભૂખ્યા રહ્યા !

આવી ખાનગી કે સરકારી વિમાનીસેવા કંપનીઓ પર તાત્કાલિક કોઈ સજા થાય એવું પણ કોઈ સરકારી તંત્ર કામ કરતું નથી !

મોટી કંપનીઓને કાયદા તોડવાની, લોકો પાસેથી ટીકીટોનાં ભાડાં વસૂલ કર્યા પછી વિમાની ખરાબીને કારણે મુસાફરોને ભારે તકલીફ વેઠવી પડે, સમય બરબાદ થાય અને તે ઉપરાંત ભૂખ્યા રહેવું પડે એને શું મોટો ગુનો ના ગણાય ? આવું બધું આસાનીથી કેમ ચાલે છે ? જવાબદાર મોટા માથાના ગુનેગારોને કંઈ ના થાય. કોઈ જવાબ પણ ના લેવાય ને કોઈ સજા પણ ના લેવાય.

અને નાના માણસો, આખા દિવસની મહેનતથી, સરકાર આશ્રિત રહ્યા વિના, લોકોની ઓછા નફે સસ્તી સેવા કરતા રહેવા છતાં તેમનાં લારીગલ્લા દબાણ કરે છે એવા ગુના હેઠળ તેમને ઉપાડીને રોજી છીનવી લઈને બેકાર બનાવી દેવા એને કેવો તે ન્યાય ગણવો રહ્યો ?

આ બધા પ્રશ્નો અત્યારે એટલા માટે વિશેષ મહત્ત્વના બની ગયા છે કે સંસદે મંજૂર કરેલો નવો ટ્રાફિક કાયદો-2019 આ સપ્ટેમ્બરની પહેલી તારીખથી અમલમાં મૂકાયો છે.

આ નવા ટ્રાફિક કાયદા પ્રમાણે ટ્રાફિકના નિયમોનો ભંગ કરનાર સ્કૂટર, મોપેડ, બાઈક, રિક્ષા, ટેક્સી, ટ્રક કે કાર, બધાં ય વાહનો માટે 1,000 થી માંડી 25,000 રૂપિયા સુધીના ભારે દંડની જોગવાઇ છે.

અત્યાર સુધીના ટ્રાફિક કાયદા ભંગના ગુના માટે 50થી માંડી 500 રૂપિયા સુધીના દંડની જોગવાઈ હતી તેને બદલે આ સજાની રકમ ખૂબ મોટી કરી દેવાઇ છે.

બજારમાં 800થી 1,400 રૂપિયા સુધીમાં મળતી દ્વિચક્રી વાહન ચાલકો માટેની હેલ્મેટ જો વાહનચાલકે ના પહેરી હોય તો તેને 1,000 રૂપિયાનો દંડ થઈ શકે.

આ ભારેખમ દંડની વાતથી જ લોકોમાં મોટાપાયે નારાજગી ઊભી થઈ છે. જ્યાં સ્કૂટર-સ્કૂટી-બાઈક ચાલકોની, મોટાભાગનાની, આવક જ મહિને દસ-પંદર હજાર હોય, જેમણે જૂનાં સ્કુટર-બાઈક 8-10 હજારમાં માંડ માંડ ખરીદ્યાં હોય ત્યાં હજાર – પાંચ હજાર દંડની કલ્પના જ તેમના માટે ભય ઉપજાવનારી દેખાઈ રહી છે.

ટેક્સીવાળા કહે છે કે 'અમે ટેક્સી ચલાવી મહિને 15-25 હજાર કમાતા હોઈએ ત્યાં જો આવા હજારોના દંડ ભરવાના આવે તો ક્યાં જઈએ ? ભૂલ તો મનુષ્ય માત્રથી થવાની જ !'

પણ આ આકરા દંડની વાતને લઈ સૌથી મોટી વાત લોકોમાં ચર્ચાઇ રહી છે કે ટ્રાફિક અકસ્માત માટે જવાબદાર શું માત્ર વાહનચાલકો જ હોય છે? કે પછી ખરાબ રસ્તાઓ, ચાર રસ્તાઓ પરના કાયમી કોમર્શિયલ મકાનોના દબાણો, ઓટલાઓ કે પછી પાર્કિંગની પૂરતી વ્યવસ્થા વિનાના ખાનગી ગગનચુંબી મકાનો ય?

તૂટી ગયેલા રસ્તાઓ માટે જવાબદાર કોણ ? અને તેને લઈ થતાં અકસ્માત માટે થાય તો કોને ને કેટલી સજા કે દંડ થાય ?એનો જવાબ કોણ આપશે ?

હમણાં એ પણ સવાલ રોડ રસ્તા-વાહન વ્યવહાર ખાતાના પ્રધાન ગડકરીને લઈને થયો છે કે કાયદા ઘડનારા પોતે જ બેફિકરાઈથી કાયદાનો ભંગ કરતા હોય તો ક્યાં કોને ગુનેગાર ગણવા ? ગયા અઠવાડિયે પોતાના શહેર નાગપુરમાં જાતે હેલ્મેટ પહેર્યા વિના સ્કૂટર ચલાવીને આર.એસ.એસ.ની વડી કચેરીએ નીતિન ગડકરી ગયા તેનો વીડિયો મીડિયામાં ચાલ્યો …!

મોટા લોકો કાયદાનો ભંગ કરે તેને ગૌરવ કહેવાય ? તેને કોઈ ટ્રાફિક પોલીસ રોકેટોકે નહીં એ તે કેવી માનસિકતા ?

અને બીજી તરફ સામાન્ય જનતાને દંડવાની માનસિકતા કે તેમને જ ગુનેગાર ગણવાની માન્યતાઓ થી શું બધું નિયમબધ્ધ થઈ જશે ? ક્યાં ય થયું છે ?

થોડા દિવસ પૂર્વે સરકારી પ્રાથમિક શાળાઓના શિક્ષકો માટે 'કાયઝાલા'નામની કમ્પ્યુટર એપ ગુજરાત સરકારે ધૂમ નાણાં ખર્ચીને મોટાપાયે ઊભી કરી અને તે એપને દરેક શિક્ષકે પોતાના અંગત મોબાઇલ ફોનમાં ફરજિયાત નાંખવી એવો ફતવો બહાર પડાયો. આ એપને કારણે શિક્ષકો ક્યાં છે તેની ચોકીદારી શિક્ષણ ખાતા દ્વારા થઈ શકે અને શિક્ષકો શાળામાં જ છે તેની ખાતરી થઈ શકે !

શું સમાજમાં માત્ર પ્રાથમિક શાળાના શિક્ષકો જ સૌથી મોટા ચોર છે ? બધાં જ બદમાશ છે ? તેમના તરફ શંકા કે આક્ષેપો કરીને શું શિક્ષણ સુધરી જવાનું છે ?

આપણા દેશની સંસદમાં 30%થી ય વધારે સંસદસભ્યો એક યા બીજા ગંભીર ગુનાઓમાં સંડોવાયેલા હોવા છતાં તેમનો કોઈ વાળ વાંકો ના થતો હોય એવા માહોલમાં સૌથી ઓછી આવક ધરાવતા અને ખાસ તો મહદ્દ અંશે ગરીબ પરિવારોમાંથી આવતા શિક્ષકો જ દેશના સૌથી મોટા ગુનેગારો ?

ભારે ઊહાપોહ અને શિક્ષકોના સંગઠિત બહિષ્કારથી આ કાયઝાલા એપ તો સરકારે તડકે મૂકી દીધી છે પણ રોજ હાજરીનો અંગૂઠો દબાવી કમ્પ્યુટર હાજરી હવે ફરજિયાત કરી છે.

શાળાઓમાં પૂરતાં શિક્ષકો ના હોય, પૂરતાં ઓરડા યા સુવિધાઓ સરકાર ના પૂરી પાડી શકતી હોય અને શિક્ષકોને જ એકમાત્ર ગુનેગાર ગણી તેમને સમાજમાં શંકાસ્પદ બનાવી દેવાથી વિદ્યાર્થીઓ-વાલીઓ અને સમગ્ર સમાજને આ ભ્રષ્ટ સરકારો શું સંદેશ આપવા માંગે છે ?

આ દિશામાં વિચારનારો અને સરકારી તંત્રો પાસેથી રોકડો હિસાબ માંગવાની સંગઠિત લોકશક્તિનો અવાજ બુલંદ બનશે ખરો કે ?

સૌજન્ય : ‘ચિંતા’ નામક લેખકની સાપ્તાહિક કટાર, “ગુજરાત ગાર્ડિયન”, 11 સપ્ટેમ્બર 2019

કેટલીક નાનકડી ઘટનાઓ ક્યારેક ઘણી સૂચક બની રહેતી હોય છે. થોડાક મહિનાઓ પહેલાં ઉદ્યોગપતિ અનિલ અંબાણીના કોઇક આર્થિક ગુના વિશેનો કેસ સુપ્રીમ કોર્ટમાં અને તે ય મુખ્ય ન્યાયમૂર્તિનાં વડપણમાં ચાલી રહ્યો હતો. અને ત્યારે કેસ પ્રક્રિયાની કોઇક નાજુક ક્ષણે એ કેસની તારીખ, મુખ્ય ન્યાયમૂર્તિએ નક્કી કરી હતી તે, તેમની જાણ કે સંમતિ વિના બદલાઈ ગઈ અને બોર્ડ પર મૂકાઇ ગઈ ! અને તે ય મુખ્ય ન્યાયમૂર્તિને તો જે તે નિશ્ચિત સમય બાદ તેની ખબર પડી !

તેમણે આ અંગે કોર્ટમાં આશ્ચર્ય વ્યક્ત કર્યું અને આમ કેમ થયું અને તે માટે જવાબદાર કોણ તે માટે તપાસ સમિતિ પણ નીમી.

આ તપાસ સમિતિએ આ બદમાશી માટે કોને દોષિત ઠેરવ્યા અને દોષિતોને કેવી સજા થઈ તે અંગેના સમાચાર હજી વાંચવા કે જાણવા મળ્યા નથી એટલી વાત પાક્કી!

દેશના સર્વોચ્ચ ન્યાયાલયમાં ન્યાય પ્રક્રિયામાં આઘુંપાછું, છેડછાડ અને ઘાલમેલ થઈ શકે છે એ પોતે જ કેવડો મોટો ગુનો ગણવો રહ્યો ? – એ કોઈને સમજાવવાની જરૂર લાગતી નથી.

પણ સવાલ એ વધારે મહત્ત્વનો છે કે આવું કેમ થાય છે ? શું કોઈને હવે કોઈનો ડર રહ્યો નથી ? કે પછી ધનશક્તિ એવી મોટા પાયે કામ કરે છે કે કૌભાંડ કરતાં પકડાઈએ તો એ ધનશક્તિ અધિકારી કે કર્મચારી તરીકે જે કામગીરી થાય છે, અને તે માટે જે પગાર મળે છે તેનાંથી ય કંઈક વિશેષ બની રહે એવી હોય છે ?

નૈતિકતા કે મૂલ્યોની ચર્ચા બાજુએ મૂકીએ, તેની ચર્ચા જ ન કરીએ, પરંતુ જ્યાં આખાને આખા તંત્રો, એકબીજા પર ચોકી કરતાં, તપાસ રાખતાં તંત્રો ન્યાયની પ્રક્રિયામાં જોડાયેલાં હોય, અનેક વ્યક્તિઓ તેમાં સંકળાયેલી હોય અને તેમાં એક સાથે મોટી શિથિલતા આવી જાય એ વધુ ચિંતાજનક બાબત બની રહે છે.

હમણાં જ ગયા અઠવાડિયે પટણા હાઇકોર્ટના એક વરિષ્ઠ અને નંબર ટુ ન્યાયમૂર્તિ રાકેશકુમારે ચાલુ કોર્ટમાં જ એક કેસની કાર્યવાહી દરમિયાન જ ભ્રષ્ટ થઈ ગયેલા ન્યાયતંત્ર અને તેમાં સંડોવાયેલા સાથી ન્યાયમૂર્તિઓનો ઉલ્લેખ કરતાં અને તે કેસની તપાસ સી.બી.આઇ.ને સોંપવાનો ઓર્ડર આપતાં જે વાત કરી, તેનાથી દેશમાં સહેજ સાજ ખળભળાટ થયેલો જણાયો પણ વિશેષ નોંધપાત્ર વાત તો એ છે કે આ વાતના બીજા જ દિવસે મુખ્ય ન્યાયમૂર્તિએ અગિયાર ન્યાયમૂર્તિઓની ખંડપીઠ બનાવી આ ન્યાયમૂર્તિ રાકેશકુમારના ચુકાદાઓ પર રોક મૂકી દેતા ટીકા કરી કે 'આ ચુકાદાઓ હાઈકોર્ટના નહીં પણ શેરીઓમાં નિવેદનો જેવા છે ..'

આમ મુખ્ય ન્યાયમૂર્તિએ તો આક્ષેપોને જ હાઈકોર્ટને લાંછનરૂપ ગણી, સાથે ખુલાસો માંગી ન્યાયમૂર્તિ રાકેશકુમારને જ ન્યાયના કઠેડામાં ઊભા કરી દીધા !

જસ્ટિસ રાકેશકુમારે વળતો જવાબ આપતાં જણાવ્યું કે હું મારી વાતને વળગી રહું છું અને સવાલ કર્યો કે જેમની સામે ભ્રષ્ટ હોવાની મેં વાત કરી છે તે ન્યાયમૂર્તિઓ ખુદ મારો ન્યાય કેવી રીતે તોલી શકે ?

આ ન્યાયમૂર્તિ રાકેશકુમાર કોઈ વિવાદાસ્પદ ન્યાયમૂર્તિ નથી. વીસેક વર્ષ તેમણે સરકારી અને સી.બી.આઈ.ના વકીલ તરીકેની કામગીરી કરી છે. સી.બી.આઈ.ના વકીલ હતા ત્યારે તેમણે જ ચારા કૌભાંડમાં બિહારના મુખ્ય પ્રધાન લાલુપ્રસાદને દોષિત પુરવાર કરવામાં મહત્ત્વની ભૂમિકા ભજવી હતી.

આવા રાકેશકુમારને અત્યારે તો જાણે કે સમગ્ર પટણા હાઇકોર્ટના સત્તાધારી ને નિર્ણાયક તંત્રોએ એકલા પાડી દેવાની અને બધે જ જાણે કે ઢાંકપિછોડો કરી દેવાની રીતરસમો અપનાવી છે.

હાઈકોર્ટના વકીલોમાંથી પણ તાત્કાલિક કોઈ વ્યાપક પડઘો પડ્યો હોય એ ય લાગતું નથી. આવી ઘટનાઓ જાણે કે નિષ્ઠાવાન, પ્રામાણિક વ્યક્તિઓની ગૂંગળામણ વધારનારી બની રહે છે તે દુ:ખદ છે.

જસ્ટિસ રાકેશકુમારની લડત લાંબી ચાલશે પણ સાથે સાથે ન્યાયતંત્રના ભ્રષ્ટાચાર સામે અને સમાજમાં રહેલા અન્યાયો સામે લડનારાઓની હિમ્મતને હતાશામાં ફેરવવામાં થોડા સમય માટે સફળ થશે એવું લાગે એ ય સ્વાભાવિક છે.

હાઈકોર્ટના મુખ્ય ન્યાયમૂર્તિથી માંડી અગિયાર ન્યાયમૂર્તિઓ એક અવાજમાં ભ્રષ્ટાચાર સામે લડનારા પોતાના એક સાથીદારના અવાજને દબાવી દેવા ચારેબાજુથી ઘેરી લે ત્યારે એકલવીરની લડાઈ કેટલી કપરી બની રહે છે તે નોંધનીય છે. ન્યાયતંત્રના પોતાના સાથીદારો સામે આંગળી ચીંધવી જ જાણે કે આ મુદ્દે ગુનો બની હોય એવું લાગે છે.

આ બધી ઘટનાઓ જોતાં મહત્ત્વનો સવાલ એ થાય છે કે આ હાઈકોર્ટના મુખ્ય ન્યાયમૂર્તિ અને તેમના ન્યાયમૂર્તિઓ માટે શું કોઈ આમન્યા – ડર સુપ્રીમ કોર્ટ કે સેન્ટ્રલ ને બિહાર રાજ્ય સરકારોનાં રહ્યાં જ નથી કે શું ? અને આ ‘નીડર' બની જવાની હિંમત ક્યાંથી આવે છે ? સૌ કોઈ સ્થાપિત હિતોના સથવારે હવે ન્યાયતંત્ર અને ન્યાયતંત્રની પ્રક્રિયાઓનું ધોવાણ થયું છે કે શું ?

આપણા ગુજરાતમાં ગયા દસકામાં બનેલી ફેક એન્કાઉન્ટરની ઘટનાઓમાં જ્યાં રાજ્ય સરકારે ખુદ સ્વીકાર્યું હતું કે પોલીસ દ્વારા કરવામાં આવેલાં હતાં, કેટલાક ઉચ્ચ પોલીસ ઓફિસરો જેલ ગયા પણ છેવટે સ્થાપિત હિતોની સાંઠગાંઠમાં ન્યાયની પ્રક્રિયા એવી ચાલી કે અત્યારે ઘણા બધા આ પોલીસ ઓફિસરો નિર્દોષ છૂટી ગયા યા જામીન પર છૂટી ગયા. એનો અર્થ એટલો જ કે ફેક એન્કાઉન્ટરમાં વ્યક્તિઓને પોલીસ ઓફિસરો દ્વારા મારી નંખાઇ એ સાબિત થયું પણ કોણે, ક્યા પોલીસે મારી નાખ્યાં એ કોઈને ખબર નથી ! કેવી હાસ્યાસ્પદ અને વિચિત્ર ન્યાયિક પ્રક્રિયા !

અને ઉત્તરપ્રદેશમાં બનેલી તાજેતરની કેટલીક ઘટનાઓ સત્તા અને સ્થાપિત હિતો ન્યાયના ત્રાજવાને કેવી રીતે રમાડે છે તે અંગે અંગૂલિનિર્દેશ કરનાર બની રહે છે. ઉત્તરપ્રદેશના મુખ્યમંત્રી આદિત્યનાથે તો ખુદ પોતાના પરથી અને અન્ય સાથીદાર રાજકીય નેતાઓ પરથી કેટલીક ક્રિમીનલ કેસોની ફરિયાદો જ હટાવી દીધી ! ન રહેગા બાંસ ઔર ન બજેગી બાંસુરી !

અને છેલ્લા છ મહિના દરમિયાન ઉતરપ્રદેશમાં ઉન્નાવ બળાત્કારની ઘટના અને તે પછી બનતી રહેતી બળાત્કારની ઘટનાઓ વિશે સત્તા, પોલીસતંત્ર, ધનતંત્ર અને ન્યાયતંત્રના મેળાપીપણામાં ન્યાય મળવો તો બાજુમાં રહ્યો પરંતુ ન્યાય માટે લડતી વ્યક્તિઓને જીવ ગુમાવવા પડે એવી ઘટનાઓ ઊભી થાય એ સમગ્ર દેશ માટે, નાગરિક સમાજ માટે લાંછનરૂપ છે તેવો વિચારવાનો મુદ્દો બની રહે છે.

ધારાસભ્ય સામે નોકરી અપાવવાના બહાને કરવામાં આવેલા બળાત્કારની ફરિયાદ થાય તે અંગે પોલીસ કોઈ કાર્યવાહી ના કરે અને કાર્યવાહી માટે ફરજ પાડવા હતાશ થયેલી પીડિત યુવતી જાહેરમાં અગ્નિસ્નાન કરવા મજબૂર બને ત્યારે ત્યારે પોલીસની કલમ કાગળ પર બે-ચાર અક્ષર પાડે અને તે દરમિયાન ફરિયાદ કરનાર યુવતીના પિતાને જ પકડીને પોલીસ અસહ્ય માર મારે અને એ મારથી જ પિતા પોલીસ કસ્ટડીમાં જ મૃત્ય પામે !

આ બધી જ ઘટનાઓ અંગે રાજ્યની હાઈકોર્ટ કે દેશની સુપ્રીમ કોર્ટ અને રાજ્ય સરકાર ને કેન્દ્રની સરકાર; બધાં જ આવી દર્દનાક ઘટના વિશે સામેથી સ્વયં સક્રિય બનવાને બદલે મૌન ધારણ કરી આંખ આડા કાન કરવાની ભૂમિકા ભજવી એ સૌ કોઈએ અનુભવ્યું.

છેવટે મીડિયામાં હોહા થતાં કેસના કાગળિયા જરાક હલ્યા પણ ફિલ્મીઢબે બળાત્કારથી પીડિત યુવતી તેના સગાંસ્નેહી અને વકીલ, એ બધાંનાં કોર્ટ કાર્યવાહી માટે જતાં વાહન પર ટ્રક ફેરવી દઈ ગંભીર ઈજાગ્રસ્ત કરી મોતને ઘાટ ઊતારી દેવાનું કાવતરું પણ પાર પડી ગયું, ને છતાં ય ઉત્તરપ્રદેશની સરકાર, મુખ્યમંત્રી ચૂપ રહ્યા. સત્તાધારી પક્ષના અધ્યક્ષ આ પોતાના ખૂની ધારાસભ્યની પક્ષમાંથી તરત હકાલપટ્ટીની કાર્યવાહી ના કરે એ કેટલું અજુગતું ગણવું રહ્યું ?

અને આ આખી ય દર્દનાક બીના રાજકીય પક્ષો પોતાના નેતાઓને બળાત્કારના કિસ્સાઓમાંથી બચાવી લેવા કઈ કક્ષા સુધી તત્પર ને સક્ષમ છે તેની આ સાબિતીરૂપ દુર્ઘટના છે.

જ્યારે કોઈ કેસ હદ વટાવી બેહદ બની જાય છે, અને દેશભરમાં ચકચાર મચી જાય છે ત્યારે જ સરકાર, રાજકીય પક્ષો અને ન્યાયતંત્ર જાતે સહેજ સળવળાટ કરે છે. પણ એ ય ક્ષણિક. અવસર વીતે બધું જ પાછું એનું એ. કેસને ઢીલો કરી નાખવાં ફરી પાછાં સક્રિય બની રહેતાં હોય છે.

એનો અર્થ એ જ થાય કે પીડિતને ન્યાય મળે, દોષિતને સજા થાય, જનતા પોતાને નિર્ભય-સુરક્ષિત અનુભવતી થાય તેને બદલે પીડિત કોણ છે, કઈ જાતિ-જ્ઞાતિ-ધર્મની છે, તાકાતવાન છે કે વંચિત? દોષિત આરોપી કોણ છે, ગરીબ કે તવંગર કે રાજકીય પક્ષને લાભદાયક આગેવાન ? એ બધું ગણતરીમાં અગ્રસ્થાને હોય છે એવું દેખાઈ રહ્યું છે.

ન્યાયનાં કાટલાં બદલાઈ રહ્યાં છે. પણ ન્યાય પ્રક્રિયામાં થતી આવી બાંધછોડ ઘણી લાંબા ગાળાની અસરો છોડતી હોય છે.

આ જ ઉન્નાઉ માં હમણાં ફરી વાર એક ગેંગરેપની ઘટના બની.પિડિત યુવતીએ કલેક્ટર કચેરીએ સળગી મરવાનો પ્રયત્ન કર્યો એ પછી જ પિડિત ની ફરિયાદ ની નોંધ લેવાઈ.

અને બીજી બાજુ આ જ ઉત્તરપ્રદેશમાં કાયદાની માસ્ટર ડિગ્રી માટે ભણતી એક યુવતીએ ભૂતપૂર્વ કેન્દ્રીય પ્રધાન ભગવાધારી સ્વામી ચિન્મયાનંદ સામે યૌન ઉત્પિડનની ફરિયાદ કરી અને તે અંગેનો વીડિયો સોશ્યલ મીડિયામાં મૂક્યો અને એ ભા.જ.પ.ના આગેવાન સ્વામી પર પોલીસ કાર્યવાહી થતી નથી તેવી આ વીડિયો ક્લિપને લઈ યુવતી પર એટલાં બધાં દબાણો વધી ગયાં કે અઠવાડિયા માટે પરિવારજનોને ય યુવતીની ભાળ મેળવવી મુશ્કેલ બની ગઈ.

છેવટે હમણાં ચાર દિવસ પૂર્વે સુપ્રીમ કોર્ટે આ કેસમાં દખલ કરી યુ.પી. પોલીસને આ ગૂમ થયેલી સહરાનપુરની પીડિત યુવતીને શોધી કાઢી સુપ્રીમ કોર્ટમાં હાજર કરવાનું ફરમાન કર્યું તો તેને રાજસ્થાનથી શોધીને પોલીસે સુપ્રીમ કોર્ટમાં હાજર કરી. આ યુવતીને પોલીસ રક્ષણ મળી રહે તેવી વ્યવસ્થા કોર્ટે કરી છે. જોઈએ હવે કે આ કેસમાં પણ અગળ ચાલનારી ન્યાયિક પ્રક્રિયા ઝડપભેર સુપેરે ચાલે છે કે નહીં કે પછી તે બળાત્કાર પીડિત યુવતી માટે એ વિઘ્ન દોડ બની રહે છે.

જેની પાસે સત્તા ને ધનશક્તિ છે તે કાનૂની જંગ લડવાની એવી યુક્તિઓ અજમાવે છે કે તમામ કાયદાઓ હોવાં છતાં આરોપી પરના આરોપો કાનૂની પ્રક્રિયાથી સાબિત થતાં નથી. ન્યાય મેળવવા માંગતી વ્યક્તિઓ આર્થિક અને માનસિક રીતે ખતમ થઈ જાય ત્યાં સુધી એક પછી એક મુદતો અને પછી એક પછી એક પછી એક કોર્ટના ચકકરોમાં તેમને અટવાવી દેવાય છે અને વર્ષો લગી ન્યાયની લડાઈ ચાલુ રહે છે. થાકી જાય એ હારી જાય છે એ ય આપણા લોકશાહી સમાજવ્યવસ્થાનાં ન્યાયતંત્રની મોટી કમજોરી છે.

રાજસ્થાનમાં 2017 માં જ્યારે ગૌહત્યાને નામે, ગાયની હત્યા કે ઊઠાંતરીની શંકા માત્રથી જે રીતે ગૌભક્તો રાજકીય છત્રછાયા હેઠળ ટોળાશાહીમાં ગાય માલિકોને, અને ખાસ કરીને મુસ્લિમોને દલિતોને જાહેરમાં રહેંસી નાંખવાની – મોબ લિન્ચિન્ગની ઘટનાઓ દેશભરમાં ઠેર ઠેર બની રહી હતી ત્યારે પહેલુખાન નામનો રાજસ્થાનના એટ નાનકડા ગામનો માલધારી, જ્યારે પોતાના દીકરા સાથે જયપુર પશુમેળામાંથી 45,000 રૂપિયા ર્ચી ને બે ગાય અને તેનાં બે વાછરડાં ખરીદીને ઘરે પરત ફરી રહ્યો હતો, ત્યારે તેને ગાયોનો ચોર ને કસાઈ ગણાવી આ પહેલુખાન ને દીકરા પર ગૌભક્તોએ હુમલો કર્યો .દીકરો છૂટીને ભાગી શક્યો પણ પહેલુખાનને જાહેરમાં રહેંસી નાખ્યો, મરણતોલ કરી મૂક્યો. તેના મરણોન્મુખ નિવેદનમાં પહેલુખાને 6 હુમલાખોરોનાં નામ પણ આપ્યા, દીકરો ઈર્શાદે પણ પોતાની આંખ સામે પિતા પર હુમલો કરનારાઓને જોયા હતા.

આ અંગે કેસ ચાલ્યો અને હજી પંદર દિવસ પહેલાં જ આ 6 આરોપીઓને સેસન્શ કોર્ટે નિર્દોષ છોડી મૂક્યા. ગૌભક્તો અને રાજકીય પક્ષના આગેવાનોએ હારતોરા કરી આ 6 આરોપીઓનું જેલમુક્તિને લઈ સ્વાગત કર્યું.

સવાલ તો મહત્ત્વનો ન્યાયતંત્ર સામે એ રહે જ છે કે ડાઈન્ગ ડેકલેરેશન છે, આંખે જોનારા સાક્ષી છે છતાં ય આરોપીઓ નિર્દોષ છૂટી જાય તો પછી પહેલુખાનને કોણે મારી નાંખ્યો ?

ઉત્તર પ્રદેશમાં ભા.જ.પ.ની સરકાર છે તો રાજસ્થાનમાં કૉન્ગ્રેસની. બન્ને ય જગ્યાઓએ વ્યક્તિનું મૃત્યુ નક્કી થાય છે પણ તેને મારી નાખનારાને ન્યાયતંત્ર નક્કી કરી શકતું નથી ! આ તે કેવો ન્યાય ?

પહેલુખાનની પત્ની જૈબુનબાનુ અને દીકરો ઈર્શાદ કહે છે કે 'અમે પેઢીઓથી ગાયભેંસ ઉછેરી દૂધ વેચવાનો ધંધો કરીએ છીએ. અમે હવે દૂધનો ધંધો જ હવે બંધ કરી દીધો. ગાય વગરનું હવે અમારું આંગણું છે. ભેંસ ને ચાર બકરી રાખી છે. જૂનું ઘર પડી જાય એવું છે .. રિપેરીન્ગ માંગે છે. અત્યારે અમે બે ટંક નહીં એક ટંક ખાવા પામીએ છીએ પણ અમે ન્યાય મેળવ્યા વિના નહીં ઝંપીએ …!'

'ઘરબાર વેચી દઈશું પણ આગળ લડીશું. અમારા પરિવારના મોભી પહેલુખાનના હત્યારાઓને સજા કરાવીને જ રહેશું ..!'

ન્યાય મેળવવા માટેનો આ મિજાજ જ્યાં જ્યાં જીવતો છે, ત્યાં કંઈક હજી આશાનો અજવાશ ઝગમગી રહ્યો છે. બાકી ન્યાયતંત્ર તો સત્તા ને ધનશક્તિની સાપસીડીની રમત બની ગઈ હોય એવું ક્યારેક લાગી રહ્યું છે.

સૌજન્ય : ‘ચિંતા’ નામક લેખકની સાપ્તાહિક કટાર, “ગુજરાત ગાર્ડિયન”, 04 સપ્ટેમ્બર 2019

20 ઓગસ્ટ, વિશ્વ મચ્છર દિવસ હતો. એ દિવસે જ ગુજરાત હાઇકોર્ટમાં કોઈ સચિન્ત નાગરિકે જાહેર હિતની અરજી દાખલ કરી દાદ માંગી કે ગુજરાત સરકાર મચ્છરજન્ય રોગગ્રસ્ત દર્દીઓના આંકડા સરકાર છૂપાવે છે. સાચા આંકડા તે જાહેર કરે. હાઈકોર્ટે નોટિસ કાઢી સરકાર પાસે જવાબ માંગ્યો છે.

અને આ જ દિવસે રાજ્યના આરોગ્યમંત્રીએ અધિકારીઓને ધમકાવ્યા છે કે જે વિસ્તારોમાં મચ્છરજન્ય રોગચાળો જોવા મળશે તે વિસ્તારના જવાબદાર અધિકારીની ખેર નથી.

સાથે સાથે અમદાવાદ શહેર મ્યુનિસિપલ કોર્પોરેશનના મેયર અને કમિશનર બન્નેએ કહ્યું કે અમે અમારા ઘરની એક કલાક જાતે સફાઈ કરી મચ્છર પેદા કરતી જગાઓનો નાશ કરવાનાં છીએ ને લોકોને અપીલ કરી કે સૌ કોઈ પોતાનાં ઘર સાફ કરે, ઘરમાં જ ડેન્ગ્યુના મચ્છર પેદા થાય છે. અને છાપાંઓમાં ને ટીવી ચેનલો પર રોગચાળો અટકાવવા લોકોએ શું કરવાનું છે તેની જાહેરખબરો પણ અપાઈ ગઈ ..!

જનતાને જાહેરખબરોથી પાણીજન્ય ને મચ્છરજન્ય રોગો વિશે જાગૃત કરવા જરૂરી છે, પરંતુ સવાલ એ થાય છે કે કોઈ પણ રોગચાળો ફાટી નીકળે જેમ કે ટાઈફોઈડ, કમળો, સ્વાઈન ફ્લૂ, ડેન્ગ્યુ, ચિકનગુનિયા ને મેલેરિયા ત્યારે લોકોએ શું કરવું અને શું ન કરવું એની જાહેરાતો મોટા પાયે સરકારી તંત્રો કરે છે અને સરકાર પોતે શું કરી રહી છે, કેવાં પગલાં કેટલા વખતથી લેવાઈ રહ્યાં છે, કેટલો વધુ સ્ટાફ કે વિશેષ નાણાં આ અંગે ફાળવ્યા છે કે આ રોગ વિશે બેદરકારી દાખવનાર અધિકારીઓ, સ્ટાફને શી સજા કરાઈ તેની વાત નથી કરવામાં આવતી.

વળી હાસ્યાસ્પદ વાત એ હોય છે કે બધા પાણીજન્ય ને મચ્છરજન્ય રોગો વિશેની માહિતી ને જાગૃતિની વાત જ્યારે રોગચાળો વકરી ગયો હોય, બેફામ બની ગયો હોય, લોકોમાં હાહાકાર મચ્યો હોય ત્યારે જ કરવામાં આવે છે. બાકી આગોતરી જાણકારી, જાહેરાતો કે સરકારી તંત્રોને જગાડવામાં આપણે હંમેશાં ઊણાં ઊતરતાં રહ્યાં છીએ એવું દર વર્ષે વધુને વધુ લાગી રહ્યું છે.

મચ્છર કરડવાથી થતો મેલેરિયા કે જેને આપણે ટાઢિયો તાવ કહીએ છીએ તે દુનિયાના ગરીબ દેશોમાં જ છે. આફ્રિકા અને એશિયાના દેશોમાં ખાસ જોવા મળતાં આ મચ્છરજન્ય રોગના દર વર્ષે કરોડો લોકો શિકાર બને છે. વર્લ્ડ હેલ્થ ઓર્ગેનાઈઝેશનના આંકડા મુજબ 2017માં દુનિયાભરમાં 21.9 કરોડ કેસ મેલેરિયાના નોંધાયા હતા. જેમાંથી 4.35 લાખ લોકો, આ સાવ સામાન્ય સારવારથી મટી જાય એવો રોગ હોવા છતાં મૃત્યુના મુખમાં ધકેલાઈ ગયા !

અને આ જ 2017માં દુનિયાભરમાં ડેન્ગ્યુના 1,88,401 કેસ નોંધાયા હતા.

હમણાં આપણા ગુજરાતમાં અને દેશના કેટલાક રાજ્યોમાં ડેન્ગ્યુને લઈ સરકારી તંત્રો દર વર્ષની જેમ છેલ્લી ઘડીએ જાગીને હાંફળા ફાંફળા થઈ દોડાદોડ કરતાં હોય એવા રિપોર્ટ મીડિયામાં જોવા મળે છે. જો કે કેટલું કામ ખરેખર આ બાબતે થઈ રહ્યું છે એ તો પ્રશ્નાર્થ રહે જ છે.

આપણા ગુજરાતમાં 2019ના આરંભથી માંડી 20 ઓગસ્ટ સુધીમાં કુલ 1,100 કેસ ડેન્ગ્યુના નોંધાયા છે. જેમાં આ ઓગસ્ટ મહિનાના 20 દિવસમાં જ 387 કેસ એટલે કે કુલ ડેન્ગ્યુના કેસોમાં સીધો જ 35%નો વધારો !

અને 20 ઓગસ્ટ એટલે કે વિશ્વ મચ્છર દિવસ ! શું એટલે જ વધુ મચ્છરો પેદા થવા માંડ્યા હશે ?કે પછી સરકારી તંત્રો ની નિષ્ઠુર બેદરકારી ?

ડેન્ગ્યુનાં મચ્છરનો લાર્વા લાંબા સમય સુધી પડી રહેતાં ચોખ્ખા પાણીમાં પેદા થાય છે અને તેને લઈ જાણે કે ઊભરાતી ગટરો કે વરસાદી પાણીને પ્રદૂષિત પાણીથી ખદબદતાં તળાવો-ખાબોચિયાં અન્ય પ્રકારના મચ્છરો માટે ય જવાબદાર ન હોય એમ માનીને લોકોનાં ઘરમાં જ ડેન્ગ્યુના મચ્છરો પેદા થાય છે, એવી હવા એક યા બીજી રીતે ઊભી કરવાનો પ્રયત્ન સરકાર દ્વારા થતો રહે છે.

ખરેખર તો અમદાવાદ ને રાજકોટ જેવાં મોટાં શહેરોમાં ડોક્ટરોનાં જે નીરિક્ષણો છે તે મુજબ તો જ્યાં જ્યાં મોટા પાયે કન્સ્ટ્રક્શન કામો ચાલી રહ્યાં હોય છે, મોટા શૈક્ષણિક કે વ્યાવસાયિક સંકુલો છે તેની આસપાસના વિસ્તારોમાંથી નોંધપાત્ર રીતે ડેન્ગ્યુના કેસ જોવા મળી રહ્યા છે.

સરકારી પ્રચારમાં તો સતત કહેવાતું રહ્યું છે કે ઘરમાં રહેલી ફૂલદાનીઓ, એર કૂલર, ઉઘાડાં પાણી ભરેલાં વાસણો, ખૂલ્લી પાણીની ટાંકીઓને લઈને મચ્છરો પેદા થાય છે.

સવાલ એ થાય છે કે ફૂલદાનીઓ શહેરના કેટલા અને ક્યા વર્ગના લોકોના ઘરમાં હશે ? આંગણામાં તુલસીક્યારો જરૂર હશે પણ ફૂલદાની રાખવાની વાત તો કોર્પોરેટ કંપનીઓ, સરકારી ઉચ્ચ અધિકારીઓની કેબીનો કે ઉચ્ચ રાજકીય હોદ્દેદારોની ઓફિસોમાં જ મહદ્દ અંશે જોવા મળે. ઉનાળા પછી કૂકરમાં પાણી ભરાઈ રહેવાની સંભાવના જૂજ માત્રામાં જરૂર હોઈ શકે.

રોજના વપરાશનું પાણી જ જ્યાં માંડ માંડ મળતું હોય ત્યાં તેને દિવસો લગી ભરી રાખવાની વાત શક્ય નથી અને આપણા સમાજમાં તો પાણીની ચોખ્ખાઈ વિશે એવા ભ્રમ, ખોટા ખ્યાલો પ્રવર્તે છે કે રોજેરોજ માટલાનું પાણી અને રસોઈનું પાણી બીજા દિવસે સવારે 'પાણી વાસી થઈ ગયું' એવી માન્યતા સાથે ઢોળી દેવાય છે અને ‘નવું – તાજુ પાણી' ભરાય છે. લોકોને એ ખ્યાલ નથી હોતો કે મ્યુનિસિપલ કોર્પોરેશનની ટાંકીઓનું કે ભૂગર્ભ જળ કેટલું જૂનું હોય છે …!

પોતાના ઘરમાં રોજ કચરા-પોતું કરવું એ મધ્યમવર્ગ ને ગરીબ, બધાંયમાં ચલણ છે જ. અલબત્ત, આપણે, સૌ કોઈ લોકો, માત્ર ને માત્ર પોતાના ઘરને આંગણાના પગથિયાં સુધી જ સ્વચ્છતા રાખવામાં માનીએ છીએ ! ઘરનો કચરો ઘરની બહાર ચાર-પાંચ દિવસ પડી રહે યા પડોશીનાં આંગણામાં પડ્યો રહે તેની ચિંતા આપણે નથી કરતા એ ય કડવી હકીકત છે.

સ્વચ્છતા બાબતે પોતાના પરિવારને સાચવીને ચાલનારા અને એ ય કચરા – પોતાં કરવા એ સ્ત્રીઓની જ જવાબદારી છે એવું માનનારા આપણે લોકો, ખાસ કરીને પુરુષો કેટલા બધા બેદરકાર છે તે જોવું હોય તો શહેરના નાનાં – મોટાં કોમર્શિયલ સેન્ટરોમાં આવેલી દુકાનો, ઓફિસો જોવા જેવી છે. બહુમાળી મકાનોના પેસેજ માં, સીડી-પગથિયાંઓ પર જે કચરો-ગંદવાડ જોઈએ તો ત્યાં જાણે કે કોઈની જવાબદારી ના બનતી હોય એવું લાગે.

એવી જ દશા મોટા મસ કોમર્શિયલ સેન્ટરના ભોંયરાઓમાં આવેલી વાહન પાર્કિંગની જગ્યાઓની.

અમદાવાદનાં સેટેલાઈટ રોડ પર આવેલા એક સાત માળના વિશાળકાય કોમ્પલેક્ષમાં આવેલા થિયેટરમાં હમણાં ફિલ્મ જોવા ગયો. વાહન પાર્કિંગ ભોંયરામાં હતું. ત્યાં પાણીનાં ખાબોચિયાં ભરેલાં હતાં અને ભેજથી ગંધાતા અંધારા ભોંયરામાં શ્વાસ લેવો પણ મુશ્કેલ લાગે એવું હતું !

આવી જગ્યાઓએ મચ્છરો પેદા ન થાય એ જોવાની અને તપાસવાની જવાબદારી કોની ?

એ જ રીતે જ્યાં જ્યાં મોટા યા નાના પાયે મકાન કન્સ્ટ્રક્શનનાં કામો ચાલી રહ્યાં છે ત્યાં વરસાદમાં ક્યાંક ને ક્યાંક પાણી દિવસો લગી ભરાઈ રહેવાની શક્યતાઓ રહે છે. બીજું મોટી મોટી જાહેર સંસ્થાઓ જ્યાં મોટાભાગે અનેક મકાનો અને ખૂલ્લી જગાઓ હોય છે ત્યાં રોજેરોજ સફાઈ પૂરી થવાની સંભાવનાઓ ઓછી હોય છે અને સૌથી વધારે તો રસ્તાઓ પર પડતાં ભૂવા-ખાડાઓને ખોદકામને લીધે દિવસો લગી પાણીનાં ખાબોચિયાં ભરાયેલાં રહે છે.

આ બધું જોતાં એક સામાન્ય નાગરિક જે મચ્છર કરડવાથી મેલેરિયા, ડેન્ગ્યુનો દરદી જરૂર બની જાય છે પણ તેને એનાં માટે કેટલો જવાબદાર ઠેરવવો ?

અને ખાસ નોંધપાત્ર વાત એ છે કે જ્યાં મોટા પ્રમાણમાં મેલેરિયાનો રોગચાળો ગ્રામીણ વિસ્તારોમાં ફેલાય છે તેમાં ડેમ સાઈટ, કેનાલોની પણ ભૂમિકા મોટી છે. વર્ષો પૂર્વે ખેડા જિલ્લામાં ઝેરી મેલેરિયાએ હાહાકાર મચાવેલો, મોટા પ્રમાણમાં લોકોનાં મોત થયેલાં તે અંગે ઘણાં આંતરરાષ્ટ્રીય સંશોધનો થયેલાં. મહી-કડાણા પ્રોજેક્ટનો મેલેરિયા માટે ઉલ્લેખ થયેલો .. આ બધી બાબતે મેલેરિયાનો ભોગ બનતા દરદીઓનો વાંક કેટલો ?

ડેમ ને ગાબડાં પડતી કેનાલોને લઈ થતાં મચ્છરોને અંકુશમાં લેવાની જવાબદારી કોની ?

મચ્છર કરડવાથી મેલેરિયા કે ડેન્ગ્યુ થાય અને દિવસો લગી ઘરમાં કે હોસ્પિટલના ખાટલે પડી રહેવું પડે છે. નોકરી-ધંધા-મજૂરી બંધ અને ઉપરથી હોસ્પિટલો, દવાઓ અને સાથે રહેનાર પરિવારજનોના વાહનભાડાને ભોજનના ખર્ચ !

સુરતની હોસ્પિટલોમાં ડેન્ગ્યુના દરદીઓ પાછળ થતાં ખર્ચ વિશેનો એક અભ્યાસ દર્શાવે છે કે ડેન્ગ્યુ નો એક દરદી ખાનગી હોસ્પિટલમાં દાખલ થાય છે તે બેથી ચાર દિવસ હોસ્પિટલમાં સારવાર લે છે તે 20થી ત્રીસ હજાર રૂપિયાના ખાડામાં ઊતરી જાય છે !

સરકારી હોસ્પિટલો કરતાં લગભગ 25-30 ગણો વધારે ખર્ચો ! અને સરકારી હોસ્પિટલોમાં દર વર્ષે આ ડેન્ગ્યુ-સ્વાઈન ફ્લુ જેવા રોગચાળાને લઈ ખાસ વોર્ડ ઊભા પડે છે ને અને તે માટે મોટા ખર્ચા કરવા પડે છે એનો ય હિસાબ ગણીએ તો જાહેર આરોગ્યની આગોતરી વ્યવસ્થાઓ કરતાં ખૂબ મોટો ખર્ચો ગણવો જ રહ્યો.

અહીં લોકો પોતે જાગૃત નથી એવી વાત પૂરેપૂરી સ્વીકારી શકાય એમ નથી જ કારણ કે છેવટે તો એમને જ ભોગવવાનું રહે છે.

અમદાવાદ મ્યુનિસિપલ કોર્પોરેશનના આ વર્ષના અત્યાર સુધીની ફરિયાદોના આંકડા તપાસીએ તો મુખ્ય રસ્તાઓ પરની ઉભરાતી કે જામ થઈ ગયેલી ગટરો માટે લોકોએ કુલ 50,563 ફરિયાદો કરી . વારંવાર ગટરો ઉભરાઈ જવા અંગે 15,435 ફરિયાદો લોકો એ કરી. મેલેરિયા નિયંત્રણ માટેનું દવા છાંટવાનું કે ધૂમાડા છાંટવાનું કામ બરાબર થતું નથી તે અંગે લોકોએ આ આઠ મહિનામાં 10,929 ફરિયાદો જનતાએ નોંધાવી !

જો લોકો આટલી હજારોની સંખ્યામાં ફરિયાદ નોંધાવતા હોય તો પછી મચ્છરોને નાથવામાં ઊણાં કોણ ઊતરે છે ?

એક આંતરરાષ્ટ્રીય અભ્યાસ પ્રમાણે આપણા દેશમાં મેલેરિયા જેવા મચ્છરજન્ય રોગચાળા ડામવા માટે ખર્ચો વધવો જોઈએ તેને બદલે દિવસે દિવસે ખર્ચો ઘટતો નજરે પડે છે.

શહેરોની જાહેર જગાઓ પર મચ્છરો શોધવા માટેની મોટી ટીમો બનાવી યુદ્ધના ધોરણે કામ કરવું એ મ્યુનિસિપલ તંત્રો માટે સહેજ પણ અઘરું નથી જ. એક બાજુ લાખો બેકાર યુવાનોની ફોજ છે જેને રોજી જોઈએ છે. બીજી તરફ સરકાર મચ્છરો મારવાનાં ફોગ મશીનો ચલાવવા માટે ખાનગી કંપનીઓને કોન્ટ્રાક્ટ આપી દે છે. કોન્ટ્રાકટરો ઓછા કર્મચારી-કામદારો રાખી અને મચ્છર મારવા માટેનાં પ્રવાહી ઓછામાં ઓછું વપરાય એ ફિરાકમાં જ સતત રહેતા હોય છે ત્યારે લોકોના જ ટેક્ષનાં પૈસા ખર્ચાયા છતાં લોકોને ડેન્ગ્યુ કે મેલેરિયાથી પીડાવું પડે એને કેવી કરુણતા ગણવી રહી ?

હમણાં જ પંજાબના મોહાલીમાં એક 23 વર્ષની યુવતી ડેન્ગ્યુથી મૃત્યુ પામી. તેના ઘરની પાસે જ જ્યાં કન્સ્ટ્રક્શન કામ ચાલતું હતું ત્યાં ડેન્ગ્યુના મચ્છરો પેદા થયાં હતાં તેવું તપાસ કરતાં જાણવા મળ્યું એટલે આ ડેન્ગ્યુથી મૃત્યુ પામેલી યુવતીના પરિવારજનો એ આ બધી જ સાબિતીઓ ભેગી કરીને ગયા મહિને જ કોન્ટ્રાક્ટર-બિલ્ડર પર કાનૂની પગલાં લેવાય તે માટે સ્થાનિક કોર્ટમાં ફરિયાદ કરી છે.

આવાં પગલાંઓની જાગૃતિથી જ આપણા ભ્રષ્ટ સરકારી તંત્રોમાં બેસી મચ્છરોથી પણ વધુ જનતાનું લોહી પીતાં અધિકારીઓ ને સ્થાનિક રાજકીય નેતાઓને સીધા દોર કરી શકાશે એટલી વાત નિશ્ચિત ગણવી રહી.

સૌજન્ય : ‘ચિંતા’ નામક લેખકની સાપ્તાહિક કટાર, “ગુજરાત ગાર્ડિયન”, 28 ઓગસ્ટ 2019