સુમન શાહ

પ્રાચીન મનુષ્ય કશીક ભાવદશામાં અનાયાસ સહજપણે ગાઈ ઊઠતો’તો, નાચી ઊઠતો’તો. એમાં એને કિંચિત્ ઉમેરો કરીને કશુંક જુદું અને નવું કરવાનો વિચાર આવ્યો.

એ વિચાર નાનકડી ‘કળ’ કરવાથી ફળીભૂત થયો; ત્યારે ગાવું ‘ગાયન’ બન્યું, નાચવું ‘નૃત્ય’ બન્યું. છેવટે આપણે એને ‘કળા’ કહેવા લાગ્યા. ધીમે ધીમે સંગીતકળા નૃત્યકળા શાસ્ત્રીય સંગીત સુગમ સંગીત ભરતનાટ્યમ્ કથક કે બ્રેકડાન્સ કહેવા લાગ્યા.

એ ઉમેરામાં વાંસળી વીણા સિતાર શરણાઇ વાજાપેટી ક્લેરોનેટ આદિ વાદ્યો ઉમેરાયાં, એમાં ઘૂંઘરું ઘૂઘરા મંજીરા ઢોલ તબલાં કે ટ્રમ્પેટ ઉમેરાયાં એટલે પણ પેલી ‘કળ’-નો અને તેથી ‘કળા’-નો વિકાસ થયો.

માણસ લખતો થયો એટલે વાણી ભાષા કહેવાઇ. લેખનવ્યવસ્થાએ માણસને જુદી જુદી રીતે લખતાં અને લખેલું બોલતાં શીખવ્યું. એ પેલા ગાયનને લખતાં શીખ્યો જેમાંથી ગીત જનમ્યું. ન ગાઈ શકાયું તેને એણે કાવ્ય ગણ્યું. જીવનમાં બનેલી ઘટનાઓની માણસે કથાઓ કરી અને લખી. એ જ રીતભાતમાં નાટકો કર્યાં ને લખ્યાં. પ્રેસ અને કમ્પ્યૂટરે લેખનવ્યવસ્થાને સાવ બદલી નાખી. આ બધાં જ ઐતિહાસિક સ્થિત્યન્તરો દરમ્યાન કલાસર્જન માટે જવાબદાર પેલો આયાસ ટિપાતો અને ઘડાતો, બદલાતો રહ્યો છે.

તાત્પર્ય, મનુષ્યના ભાવોમાં કશોક સાયાસ વધારો કરાય છે ત્યારે જે પ્રગટે છે એ કલા છે. આયાસના એ સંયોગને કારણે ભાવો રસમાં રૂપાન્તરિત થાય છે અને અનુભવાય છે. જે સહજ રૂપે હતું એ બદલાઈને અ-સહજ રૂપનું થઈ જાય છે. એ અ-સહજ રૂપને આપણે કલાસૌન્દર્ય કહીએ છીએ.

એ અર્થમાં કલા પોતે જ કૃત્રિમ પદાર્થ છે.

આ વાત આમ છેડવાનું કારણ એ છે કે ‘એ.આઈ.’-પાવર્ડ કલાઓ – સંગીતિ – ગાયન – નર્તન – વાદન – ચિત્ર – શિલ્પ – સ્થાપત્ય કે સાહિત્યકૃતિઓ રચાય ત્યારે એ કૃત્રિમતા ઘણી વધી ગઈ હોય, પેલો આયાસ અતિ દીર્ઘકાય થઈ ગયો હોય. કહો કે ‘એ.આઈ.’-સર્જનોની પછીતે એ આયાસ તો અનેકશ: અનેકગણો મોટો થઈ ગયો હોય છે. અને નૉંધવા સરખો મુદ્દો એ છે કે પછીતના એ આયાસમાં માનવ-બુદ્ધિનો ઘણો ખર્ચ થયો હોય છે. ‘એ.આઈ.’-ને એનાં કલાસર્જનોની તાલીમ આપવા ભલે નિષ્ણાતોની જરૂરત પડે પણ ત્યારે નિષ્ણાતો માણસો જ હશે.

આટલે લગી મને બધું લગભગ સરખું દીસે છે : પેલી મનુષ્યનિર્મિત કલાસૃષ્ટિ અને ‘એ.આઈ.’-નિર્મિત કલાસૃષ્ટિ બન્ને સાયાસ છે, કળામય છે અને બન્નેમાં મનુષ્ય હાજર છે. હું એટલે લગી માનું છું કે બન્ને સૃષ્ટિઓ તત્ત્વાર્થમાં મૌલિક છે કેમ કે મૅનમેડ છે. બન્નેનાં ફન્કશન, કાર્ય કે પરિણામ સરખાં છે કેમ કે બન્ને સૌન્દર્યાનન્દ આપે છે.

પણ ચિન્તાકારક મોટું પરિબળ એ છે કે ‘એ.આઈ.’ ઍક્સ્પોનેન્શિયલી વિકસી રહ્યું છે, એટલે કે, નિત્યવર્ધમાન ઝડપે, ગતિએ, કદમાં તેમ જ સામર્થ્યમાં.

જરા નિરાંતે સમજીએ :

કમ્પ્યૂટરોની શક્તિને આધારે જ ‘એ.આઈ.’ વિકસી શકે, તેથી બધાંને બાથ ભીડી શકે એવાં સમર્થ કમ્પ્યૂટરોની જરૂરત પડવાની. પરન્તુ હવે, એ જરૂરત સારી પૅઠે સંતોષાઈ રહી છે. કમ્પ્યૂટરોનું સામર્થ્ય ઝડપથી વિકસી રહ્યું છે. એને સમજવા માટે નિષ્ણાતો ‘મૂર્સ લૉ’-ને આગળ કરે છે.

મૂર્સ લૉ દર્શાવે છે કે માહિતીને પ્રોસેસ કરનારા ચાવીરૂપ ઘટકની – ટ્રાન્ઝિસ્ટર્સની – સંખ્યા લગભગ દર બે વર્ષે બે-ગણી થઈ જતી હોય છે, તેથી કમ્પ્યૂટરોના સામર્થ્યમાં ઘણો ઝડપી સુધારો થયો છે. એથી ઑલ્ગોરિધમને ઘણાં જટિલ પણ શક્તિશાળી બનાવી શકાયાં છે તેમ જ વપરાશમાં પ્રયોજી શકાયાં છે.

આજકાલ મશીન-લર્નિન્ગ ઑલ્ગોરિધમમાં પ્રગતિ થઈ રહી છે; એ ઘણી ઝડપે આધુનિક અને કાર્યદક્ષ બની રહ્યાં છે. કમ્પ્યૂટરોને એથી વગર ભણ્યે, એટલે કે કશા નિયત પ્રોગ્રામિન્ગ વિના, કામ કરવાની જાણે કે છૂટ મળી ગઈ છે. એ ઑલ્ગોરિધમ વિશાળ ડેટાસૅટ્સ પાસેથી ઘણું શીખી લે છે અને ચૉક્કસ આગાહીઓ કરી શકે છે. ‘એ.આઈ.’ એને કારણે ‘સૅલ્ફ-ડ્રાઇવિન્ગ કાર’ કે ‘ફેસિયલ રૅક્ગનિશન સૉફટવૅઅર’ જેવાં અનેક ઉપકરણો સરજી શક્યું છે.

આ પ્રકારે, ડેટાસૅટ અગત્યની ચીજ બની રહે છે. પરન્તુ તાજેતરનાં વરસોમાં વિશાળ ડેટાસૅટ્સ ઉપલબ્ધ થવા લાગ્યા છે. જેમ કે, ઇમેજીસ માટે imageNet અને ટૅક્ટ્સ માટે Google Books. પણ બન્યું છે એમ કે એથી કરીને ‘એ.આઈ.’ ઑલ્ગોરિધમને વધુ ને વધુ વિશાળ ડેટાસૅટ્સ માટે વિકસાવી શકાયાં છે. તેથી પરિણામો અનેકશ: સુધર્યાં છે.

આ બધા વિકાસ માટે નાણું જોઈએ. એ વાતે પણ તાજેતરનાં વરસોમાં પ્રાઇવેટ અને પબ્લિક બન્ને સૅક્ટર્સમાંથી મોટાં મોટાં રોકાણ થઈ રહ્યાં છે અને વધી રહ્યાં છે. એથી ‘એ.આઈ.’-ક્ષેત્રે વિકાસલક્ષી સંશોધનો વધી રહ્યાં છે, એથી પણ વિકાસ વિકસી રહ્યો છે.

Exo Insight અનુસાર, ૨૦૨૨માં, ગૂગલે $30.7, ફેસબુકે $12.7, ઍમેઝોને $10.9, માઇક્રોસૉફ્ટે $9.8 અને આઈ.બી.ઍમે. $7.8 બિલિયન રોકેલા. આ કમ્પનીઓ ‘એ.આઈ.’-ટૅક્નોલૉજિમાં નવોન્મેષો માટે નાણાં રોકી રહી છે તેની સીધી અસર બીજી કમ્પનીઓ પર પણ થઈ રહી છે. સૂચવાય છે એમ કે આ સમગ્રમાં કોઈ દેશ મૉખરે હોય, નેતા હોય, તો તે છે અમેરિકા.

આ વિકાસશીલ પગરણ બે ભય સ્પષ્ટપણે ચીંધી રહ્યું છે :

‘એ.આઈ.’ મોટા પાયે મારી-તમારી ને સૌની માહિતી – ડેટા – મેળવીને તેનો સંગ્રહ કરી રહ્યું છે, તેનાં વિશ્લેષણ કરી રહ્યું છે. અંગતતા પરની એ તરાપ ચિન્ત્ય છે.

બીજો ભય એ છે કે સ્વયંસંચાલિત શસ્ત્રોના ઉત્પાદનની સિસ્ટમ્સ માટે ‘એ.આઈ.’-નો સીધો જ ઉપયોગ કરવામાં આવે એમ થવું વૈશ્વિક રાજકારણ જોતાં પૂરેપૂરું સંભવિત ભાસે છે. બને કે એથી પૃથ્વી પરનો દરેક દેશ અસલામતિ અનુભવે.

’એ.આઈ.’-નો ઇતિહાસ વેગળો નથી. વીસમી સદીના છઠ્ઠા અને સાતમા દાયકાઓ ‘એ.આઈ.’ વિકાસનો શરૂઆતનો ગાળો છે. ત્યારે નિષ્ણાતો અલ્પવિકસિત બહુ સાદાં ઑલ્ગોરિધમ તૈયાર કરી શકેલા. આઠમા અને નવમા દાયકાઓમાં થોડાં મુશ્કેલ કામો કરી આપી શકે એવાં ઑલ્ગોરિધમ વિકસ્યાં – પણ બહુ બહુ તો એ ચૅસ રમી શકે એટલાં બહોશ હતાં.

દસમા અને એકવીસમી સદીના પહેલા દાયકામાં નિષ્ણાતોએ મશીન-લર્નિન્ગ ઑલ્ગોરિધમ વિકસાવ્યાં. એથી કમ્પ્યૂટરોને જાણે વગર તાલીમે મ્હાલવાની છૂટ મળી ગઈ. એથી ‘એ.આઈ.’ સિસ્ટમ્સની શક્તિમાં નાટ્યાત્મક વધારો થઈ ગયો.

પરન્તુ હાલ જે બની રહ્યું છે એ પૂર્ણ નથી થયું છતાં જે બની રહ્યું છે એને ‘એ.આઈ.’-નો અભૂતપૂર્વ વિકાસ કહેવો જોઈશે. હવે એ વિકાસનું નામ છે, AGI – આર્ટિફિશ્યલ જનરલ ઇન્ટેલિજન્સ.

માનવબુદ્ધિનો જેટલો મહિમા કરીએ છીએ એટલો ‘એ.આઈ.’-ના એ અદ્યતન રૂપનો કરવો જોઈશે. કેમ કે માણસ કરી શકે એ તમામ કામો ‘AGI’ કરતું હશે.

ટ્રેન પ્લેન સાઇકલ કે સ્કુટરના આગમને કરીને માણસના ગતિવિષયક ખયાલો બદલાયા છે. કૅમેરાની શોધ પછી ચિત્રકલામાં ‘તાદૃશતા’ ‘મૌલિકતા’ અને ‘કલાસૌન્દર્ય’-ના સંકેતાર્થો બદલાયા છે. કૅમેરાએ શિલ્પ અને સ્થાપત્ય કલાઓને પણ પ્રકાશ-છાયાપરક અસરો પ્હૉંચાડી છે. કૅમેરાએ સાહિત્યસર્જનને પણ પ્રભાવિત કર્યું છે. કથામાં વીગતખચિત વર્ણનોને સ્થાને સૂચક દૃશ્યો અને દૃશ્યાવલિઓનાં નિરૂપણ આવકાર્ય બન્યાં છે. કાવ્યમાં દૃશ્ય-શ્રાવ્ય કલ્પનોનો મહિમા વધ્યો છે. આ વારાફેરા દરમ્યાન ‘કલા વિશેની રુચિ’ ‘કલાનો આસ્વાદ’ ‘કલાની સમીક્ષા’ ‘કલાના સિદ્ધાન્ત’ વગેરે સંકેતાર્થો પણ બદલાયા છે.

જે કલાકારોએ આ બદલાવોને હૃદયંગમ કર્યા, આત્મસાત્ કર્યા, તેઓ ગતિશીલ રહી શક્યા છે. પણ ‘એ.આઈ.’-ના આગમને જે લોકો કચવાશે અને કલાઓ વિશેની પોતાની સમગ્ર સંચિત સૂઝસમજને બરાબર બદલીને નહીં વિકસાવે, તો તેઓ ગતિશીલ નહીં રહી શકે, એ સ્પષ્ટ છે.

જો કે દુ:ખદ પ્રશ્ન એ નથી પણ એ છે કે ‘એ.આઈ.’-ના આગમનને કલાકારો અને સાહિત્યસર્જકો પૂરું જાણવા માગે છે ખરા -?

હવે પછીના લેખમાં જોઈશું કે ‘એ.આઈ.’-ના આ ઍક્સ્પોનેન્શ્યલ વિકાસ અંગે હરારી શું કહે છે.

= = =

(08/08/23 : USA)

સૌજન્ય : સુમનભાઈ શાહની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર

સુમન શાહ

આજે મને ફિલ્મી ગીતની પંક્તિ યાદ આવે છે : મેરે દેશ કી ધરતી સોના ઉગલે, ઉગલે હીરે મોતી, મેરે દેશ કી ધરતી …

કેમ કે મને પણ એવું જ થાય છે કે મેરે દેશ કી ધરતી ‘એ.આઈ.’-પાવર્ડ ગજેટ્સ ઉગલે, ‘એ.આઈ.’-પાવર્ડ ગજેટ્સ ઉગલે…

‘એ.આઈ.’ એક મહાશક્તિ રૂપે માણસને સુખી કરવા અનેક ગજેટ્સ પૂરાં પાડી રહ્યું છે ત્યારે મને આમ ન થાય, તો હું તો સંવેદનબધીર ગણાઈ જઉં !

એટલે મને થાય છે, જો બધાં ઘરોમાં કાં તો ‘ઍમેઝોન ઇકો’ ‘ગૂગલ હોમ’ કે ‘એપલ હોમપોડ’ જેવાં ‘સ્માર્ટ સ્પીકર્સ’ આવી ગયાં હોય, તો કેવું સારું. એ સ્પીકરે સોમીબેનના કણ્ઠને, અવાજને, ઓળખી લીધો હોય છે એટલે એમની બધી આજ્ઞાઓને કે હુકમોને એ બચારું (બચારું નથી હોતું) માન આપતું હોય છે. આજે કઈ તિથિ છે જેવા માહિતીપરક સવાલોના તરત જવાબ આપે. લતા મંગેશકરનું ગીત સંભળાવ, સંભળાવે. એમના વર રમુભાઈ પણ સાંભળે. બન્ને હીંચકે ઝૂલતાં હોય.

તો કેવું સારું, જો બધાં ઘરોમાં, ‘નેસ્ટ થર્મોસ્ટેટ’ કે ‘ઇકોબી’ જેવાં ‘સ્માર્ટ થર્મોસ્ટેટ’ આવી ગયાં હોય. એ થર્મોસ્ટેટે જાણી લીધું હોય છે કે જાડાંમોટાં મંગળાબેનની કાયાને ક્યારે ઊંચા હવામાનની ને ક્યારે નીચા હવામાનની જરૂરત હોય છે, તે એમના ઘરના પારાને પ્રેમથી (એ જો કે પ્રેમમાં નથી સમજતું) ઊંચો-નીચો કરી દે. મંગળાબેનના વર બુધાભાઈ પડોશીને ખુશ ખુશ દેખાય કેમ કે એમનું વીજળીનું બિલ એ મહિને તો ઓછું જ આવ્યું હોય.

તો કેવું સારું, જો બધાં ઘરોમાં, ‘ગૂગલ આસિસ્ટન્સ’ ‘સિરિ’ કે ‘ઍલેક્સા’ જેવાં ‘વિઝ્યુઅલ આસિસ્ટન્સ’ હોય. બુધાભાઈ કૉર્પોરેટ કમ્પનીના ધણી છે. એમની મદદનીશબાનુ મિસ મ્હૅરા (જો કે બાનુ, બા, બેન કે ભાઈમાં આ આસિસ્ટન્સ નથી સમજતું) રજા પર હોય ત્યારે આ આસિસ્ટન્સ બુધાભાઈને મીટિન્ગો ગોઠવી આપે, કોઈપણ માહિતી પૂરી પાડે. મંગળાબેને મોકલેલા શૉપિન્ગ લિસ્ટની યાદ અપાવે.

‘એ.આઈ.’-પાવર્ડ ફેસિયલ રૅક્ગનિશન સૉફ્ટવૅઅર’ મંગળાબેનના સ્માર્ટફોનને અન્લૉક કરી આપે, એમના મકાનની ચૉકી કરે, ટોળામાંથી શોધી આપે કે – આ રહ્યા તમારા વર બુધાભાઈ ! બધી પત્નીઓ પાસે આ સાધન આવી ગયું હોય તો?

તો પણ કેવું સારું, જો ‘એ.આઈ.’-પાવર્ડ ફિટનેસ ટ્રૅકર’ સોમીબેનને દર્શાવે કે – આજે તમે આટલું ચાલ્યાં; ત્યારે તમારો પલ્સ રેટ આટલો હતો. પૂછે કે – તમારે તમારા ફિટનેસ ગોલ્સ બદલવા છે -? સોમીબેન ફિટ રહેવાનું બરાબ્બર શીખી જાય. જો કે એ જુદી વાત છે કે સોમીબેનને મસ્ત ફિટ જોઈને રમુભાઈના મગજમાં શંકાનો કીડો સળવળવા માંડે.

કાર-કમ્પનીઓ ટૅસ્લા, વેમો, ઉબર, જનરલ મૉટર્સ, ફોર્ડ અને ટૉયોટા ‘એ.આઈ.’-પાવર્ડ ઑટોકાર’-ની પ્રોડક્ટ્સમાં લાગેલી છે. કહે છે, એવી બસો અને ટ્રકો પણ બની છે કે બનવામાં છે.

સોમીબેન-રમુભાઈ પાસે અથવા મંગળાબેન-બુધાભાઈ પાસે ‘એ.આઈ.’-પાવર્ડ સૅલ્ફ ડ્રાઇવિન્ગ કાર’ હોય તો કેવું સારું. એવી કાર જાતે સ્ટીયર કરે, ઍક્સલરેટ કરે, બ્રેક મારે, જાતે લેન પણ બદલે; ટૂંકમાં, ટ્રાફિકના બધા નિયમો સાચવે ને ગન્તવ્યસ્થાને પ્હૉંચાડે. (અમારી કારમાં શિકાગો જતાં, મેં એવી કારો પસાર થતી જોઈ છે).

એવું બનવાજોગ છે કે તાજી જ ખરીદેલી ‘ટૅસ્લા’-માં સોમીબેન-રમુભાઈ પોતાની સાથે મંગળાબેન-બુધાભાઈને પણ લાવ્યાં હોય, કેમ કે સોમીબેનની ૫૦-મી જન્મગાંઠ હોય. ચારે ય જણાં પાછલી સીટે આરામથી બેઠાં હોય, રમુભાઈ કારની સ્પેશ્યલ ટ્રે પર કેક મૂકે, મીણબત્તીઓ સળગાવે, સોમીબેન મીણબત્તીઓ બુઝાવે કેક કાપે ને આછી તાળીઓ પડે. મંગળાબેનથી જિરવાય નહીં કે ગમે એમ, પણ દાબડો ખોલી ક્હૅ – આ હાંડવો પણ ખાવ, સવારે જ બનાવ્યો છે, છૂંદો પણ લાવી છું. ટૅસ્લામાં એમ આંગળીઓના ચટવારા ને સમજો, ટૅસડા ચાલતા હોય. એ સાથે ટૅસ્લાને કશી લેવાદેવા નહીં, એ તો ઊંધું ઘાલીને, ના, મેં ખોટું ક્રિયાપદ વાપર્યું, સીધું જોઈને દોડ્યા કરતી હોય.

‘એ.આઈ.’-પાવર્ડ ગજેટ્સ સાથે માણસ જીવવા માંડશે એટલે એની ભાષા પર ઘેરી અસરો થવાની છે, ભલે ને એ એની માતૃભાષા કેમ નથી. જેમ કે, ટૅસ્લા માટે મારાથી ‘ઊંધું ઘાલીને’ ન કહેવાય તેમ ‘સીધું જોઇને દોડ્યા કરી’ પણ કેમ કહેવાય? એ તો પૂરી સંભાળ સાથે સરે સરકે લસરે, કે શું કહેવાય? ચૉક્કસ હું એટલું જ કહી શકીશ કે, એ ડ્રાઇવ કરે છે … ઇટિઝ ડ્રાઇવિન્ગ.

આવી બધી સુખાળવી વાતો કરતાં આજે મને શરમ આવે છે કેમ કે આ અભાગી દેશમાં એ બધું તો ક્યારે?

‘અભાગી દેશ’ લખતાં મને રવીન્દ્રનાથ ટાગોરનું એ કાવ્ય યાદ આવી ગયું – ‘અભાગા દેશ’. આજે એમની પુણ્યતિથિ પણ છે. બંગાળના ભાગલા સમયે રવીન્દ્રનાથે બંગાળીમાં ૧૯૦પ-માં લખેલું. હિન્દુ અને મુસ્લિમ કોમોના દુર્ભાગ્ય વિશે કવિ દુ:ખી થઈ ગયેલા. દેશ એમને ટુકડે ટુકડા થઈ ગયેલા જખ્મી પંખી સમ લાગેલો; અન્ધકારમાં છુપાઇ ગયેલો અને શોકગ્રસ્ત લાગેલો. વિખરાયેલા વિભાજિત લોકો માળા વિનાનાં પંખીઓના કાફલા સમ લાગેલા. કહેલું, હે અભાગા દેશ, હું તને કદી નહીં ભૂલું.

આજે અવિભાજિત દેશમાં ય કોમોના દુર્ભાગ્યમાં ઝાઝો કશો ફેર પડ્યો છે ખરો?

= = =

(08/07/23 : USA)

સૌજન્ય : સુમનભાઈ શાહની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર

રાજ ગોસ્વામી

ગયા સોમવારે [31 જુલાઈ 2023], ભારતની જનતા બે ભયાનક ઘટનાઓથી સ્તબ્ધ થઇ ગઈ. જયપુરથી મુંબઈ આવી રહેલી એક ટ્રેનમાં ફરજ પર તૈનાત, રેલવે સુરક્ષા બળના એક જવાન ચેતન સિંહે, તેની સર્વિસ રાઈફલમાંથી ચાર લોકોને મોતને ઘાટ ઉતારી દીધા. તેના ગુસ્સાનું નિશાન બનેલામાં તેનો એક સિનિયર પોલીસ કર્મચારી ટીકા રામ મીણા અને ત્રણ મુસાફરો હતા. ત્રણે મુસાફરો મુસ્લિમ હતા અને ચેતને તેમને શોધી-શોધીને માર્યા હતા એટલે સોશિયલ મીડિયા પર લોકોએ તરત જ આ અપરાધને ‘હેટ ક્રાઈમ’માં ગણવાનું શરૂ કર્યું. બાકી હોય તેમ, હત્યાકાંડનો એક કથિત વીડિયો પણ વાઈરલ થયો, જેમાં ચેતન હિંદુ-મુસલમાન, ચૂંટણી, ન્યૂઝ ચેનલો, પાકિસ્તાન અને મોદી, યોગી અને ઠાકરેના નામોનો ઉલ્લેખ કરતો સંભળાતો હતો. પોલીસના કહેવા પ્રમાણે ચેતનની દિમાગી હાલત સારી નથી અને તેણે અંગત અકળામણમાં આવીને રાઈફલ ચલાવી હતી.

દેશમાં આ પ્રકારની ઘટના પહેલી હતી અને લોકોને હજુ તે સમાચાર ગળે ઉતરે તે પહેલાં જ, હરિયાણાના નૂહ જિલ્લા મથકે (જે અગાઉ મેવાત જિલ્લો હતો), ભયાનક તોફાનોના સમાચાર આવવાના શરૂ થયા. બજરંગ દળ અને વિશ્વ હિંદુ પરિષદનું એક ધાર્મિક સરઘસ નૂહના મુસ્લિમ બહુમતીવાળા વિસ્તારમાંથી પસાર થઇ રહ્યું હતું, ત્યારે અચાનક જ હિંસા ફાટી નીકળી અને જોતજોતામાં પથ્થરો અને ગોળીઓ વછૂટી, આગચંપી શરૂ થઇ.

બપોર પછી શરૂ થયેલી આ હિંસા મોડી રાત સુધી ચાલતી રહી અને બીજા દિવસ સુધીમાં ઓછામાં ઓછા પાંચ લોકો તેમાં માર્યા ગયા હતા, અનેક ઘાયલ થયા હતા, સેંકડો દુકાનોમાં તોડફોડ કરીને લૂંટફાટ કરવામાં આવી હતી અને અનેક વાહનો સળગાવી દેવામાં આવ્યાં હતાં. મોડે મોડે પોલીસે સ્થિતિ પર અંકુશ લીધો, તે પછી માહિતી આપવા લાગી કે મોનૂ માનેસર નામના એક વોન્ટેડ ગૌ-રક્ષકે એક દિવસ અગાઉ, અગાઉ 30મી તારીખે, એક વીડિયો જારી કરીને વધુને વધુ લોકોને બ્રિજમંડળ શોભાયાત્રામાં જોડાવા અને પોતે પણ ત્યાં હાજર રહેશે તેવી જાહેરાત કરી હતી.

કહેવાય છે કે નૂહના આગેવાનોને મોનૂની જાહેરાત સાથે જ અંદેશો હતો કે યાત્રામાં ગરબડ થશે અને તેમણે લાગતા વળગતા લોકોને કહ્યું પણ હતું કે તે ન આવે તો સારું. મેવાતના ઘસેરા ગામના સરપંચ અશરફ ખાને બી.બી.સી.ને કહ્યું હતું કે, “મોનૂ મુસલમાનોની હત્યામાં આરોપી છે પરંતુ વીડિયોમાં તે વિના ડરે કહી રહ્યો હતો કે તે નૂહમાંથી યાત્રા કાઢશે. લોકોમાં આ વીડિયોથી નારાજગી હતી.”

એ ઉપરાંત, 31મીની સવારે બિટ્ટુ બજરંગી નામના બીજા એક સ્થાનિક નેતાનો વીડિયો વાઈરલ થયો હતો, જેમાં તે અમે આવીએ છીએ અને ફૂલમાળા તૈયાર રાખજો એવું કહેતો સંભળાતો હતો. હરિયાણા પોલીસ આ બંને વીડિયોની તપાસ કરી રહી છે.

હરિયાણા સરકારે તાબડતોબ આની નોંધ લીધી હતી અને જાહેર કર્યું હતું કે આ તોફાનો સુનિયોજિત હતાં. મુખ્ય પ્રધાન મનોહર લાલ ખટ્ટરે તો એમ પણ કહ્યું કે મોનૂ માનેસર સામે રાજસ્થાનમાં ગુનો નોધાયેલો છે અને રાજસ્થાન પોલીસ ચાહે તો તેની સામે કાર્યવાહી કરવામાં હરિયાણા પોલીસ સહાય કરશે. મોનૂ રાજસ્થાનના બે મુસ્લિમ યુવાનોની હત્યામાં ‘ફરાર’ છે, પણ વિડંબના એ છે કે તે ખુલ્લે આમ સોશિયલ મીડિયા પર સક્રિય છે અને ન્યૂઝ ચેનલોને ઇન્ટરવ્યૂ પણ આપી રહ્યો છે. પી.ટી.આઈ. સમાચાર સંસ્થાને મોનૂએ કહ્યું હતું કે વિશ્વ હિંદુ પરિષદના નેતાઓના કહેવાથી તે શોભાયાત્રામાં સામેલ થયો નહોતો.

હરિયાણાના ગૃહ મંત્રી અનિલ વિજે કહ્યું હતું કે, “જે સ્તરે આ હિંસા થઇ હતી, તે અચનાક ભડકી નહોતી. નૂહમાં બંને સમુદાયો લાંબા સમયથી સંપીને રહે છે. કોઈકે એમાં ઝેર ઘોળ્યું છે, કોઈક તેનો માસ્ટરમાઈન્ડ છે. જે રીતે દરવાજાઓ અને અગાસીઓ પર પથ્થર અને હથિયારો હતાં, તે એકદમ સામે ન આવે.”

જો કે, રાજ્યમાં નાયબ મુખ્ય મંત્રી દુષ્યંતસિંહ ચૌટાલાએ જ કહ્યું, તે મુખ્ય મંત્રીના બયાન કરતાં થોડું વિરોધાભાસી હતું. તેમણે કહ્યું કે આયોજકોએ શોભાયાત્રામાં કેટલા લોકો હિસ્સો લેવાના છે તેની ‘યોગ્ય’ જાણકારી વહીવટીતંત્રને આપી હોત તો હિંસાને રોકી શકાઈ હોત. ખટ્ટર હિંસાને ષડ્યંત્ર ગણાવ્યું હતું, જયારે તેમના ડેપ્યુટીએ આયોજક તરફ આંગળી ચીંધી હતી.

ખટ્ટર ભા.જ.પ.ના કદાવર નેતા છે, જ્યારે ચૌટાલા જનનાયક જનતા પાર્ટીના જાટ નેતા છે. હરિયાણામાં આવતા વર્ષે વિધાનસભાની ચૂંટણી છે, પરંતુ તાજેતરમાં કૃષિ કાનૂનો સામે ખેડૂતોનાં અંદોલન અને તેની મહિલા પહેલવાનોનાં ધરણા આંદોલનથી ભા.જ.પ.ની સ્થિતિ અત્યારે કમજોર લાગે છે. 

2019માં, વિધાનસભાની ચૂંટણીમાં બહુમતી ન મળતાં ભા.જ.પે. જનનાયક જનતા પાર્ટી સાથે નાતરું કરવું પડ્યું હતું. ચૌટાલા અને તેમના પિતા અજય સિંહ ચૌટાલાએ 2018માં, તેમના પરદાદા અને ભૂતપૂર્વ નાયબ વડા પ્રધાન ચૌધરી દેવીલાલના ઇન્ડિયન નેશનલ લોક દલથી છેડો ફાડીને જે.જે.પી.ની રચના કરી હતી.

તાજેતરમાં જો કે ભા.જ.પ. અને જે.જે.પી. વચ્ચે અંતર આવ્યું છે. મીડિયા રિપોર્ટ્સ અનુસાર, ભા.જ.પ. જે.જે.પી.ને ગઠબંધન તોડવા ઉશ્કેરી રહ્યું છે, એવું થાય તો જે.જે.પી. આગામી ચૂંટણીમાં સ્વતંત્ર રીતે લડે અને કાઁગ્રેસના મતો તોડે, જેથી ભા.જ.પ.નો બહુમતીનો રસ્તો સાફ થઇ જાય. રિપોર્ટ્સ કહે છે કે ભા.જ.પ. કોમી ધ્રુવીકરણનો લાભ લઈને દક્ષિણ હરિયાણાની 21 બેઠકો જીતવાનો મનસૂબો ધરાવે છે, જ્યારે જે.જે.પી.ની નજર મેવાતની ત્રણ બેઠકો પર છે.

2019માં, કુલ 90 બેઠકોમાંથી 40 બેઠકો સાથે સૌથી મોટી પાર્ટી બની હતી, જ્યારે કાઁગ્રેસને 31 અને જે.જે.પી.ને 10 બેઠકો મળી હતી. ભા.જ.પે. જે.જે.પી. અને 7 અપક્ષોનો સાથે લઈને સરકાર બનાવી હતી. ભા.જ.પે. જે.જે.પી.ને નાયબ મુખ્ય મંત્રીપદની ઓફર કરી હતી.

કહેવાય છે કે જે.જે.પી.ના આ જોડાણથી જાટ મતદારો નારાજ થયા હતા, કારણ કે જે.જે.પી. તો ભા.જ.પ. વિરોધી નારા પર જ ચૂંટણી લડી હતી. 2020માં ખેડૂત આંદોલન વેળા જ જાટ લોકોએ દબાણ કર્યું હતું કે જે.જે.પી. ખેડૂત વિરોધી સરકારમાંથી બહાર નીકળી જાય.

હરિયાણામાં જાટ મતદારોનું વર્ચસ્વ છે અને 1966માં રાજ્યની રચના થઇ ત્યારથી તેમનો રાજનીતિમાં ડંકો વાગે છે. જાટ સમુદાયે 57 વર્ષમાં 33 મુખ્ય પ્રધાનો આપ્યા છે. ભજન લાલ બિશ્નોઈ અને વર્તમાનમાં ખટ્ટર બે જ બિન-જાટ મુખ્ય પ્રધાન છે. 2016માં, જાટ આરક્ષણ માટેના આંદોલનમાં 20 યુવાનોનાં પોલીસ ગોળીબારમાં મોત થતાં જાટ લોકો ભા.જ.પ. વિરોધી થઇ ગયા છે.

નૂહમાં જે ઘટના બની છે તેને રાજ્યની જાટ રાજનીતિ સાથે જોડીને જોવી જરૂરી છે. બે દિવસની ભયાનક હિંસા પછી ખટ્ટરે માસ્ટરમાઈન્ડને છોડવામાં નહીં આવે તેવું કહ્યું. ગૃહ પ્રધાને શોભાયાત્રામાં તલવારો અને બંધૂકો લઈને કોણ ગયું હતું એવો સવાલ કર્યો. ચૌટાલાએ શોભાયાત્રાના આયોજકો પર શંકા કરી. ગુરુગ્રામ લોકસભાના સભ્ય અને કેન્દ્રીય મંત્રી રાવ ઇન્દ્રજીત સિંહે બંને કોમોની દોષી બતાવીને કહ્યું કે યાત્રામાં હથિયારોનું પ્રદર્શન ઉશ્કેરણીજનક હતું.

આ પ્રતિક્રિયાઓ સાબિત કરે છે દરેક રાજકારણીનું ભાવી રાજ્યમાં કોમી ધ્રુવીકરણ સાથે જોડાયેલું છે. ઉપર કહ્યું તેમ, હરિયાણામાં જાટ મતો નિર્ણાયક રહે છે. આર્થિક રીતે અને સામાજિક રીતે જાટ લોકો તાકતવર છે. વર્તમાનમાં જાટ લોકોનો જે મૂડ છે, તે જોતાં મુખ્ય પ્રધાન ખટ્ટરની જમીન ડામાડોળ છે. હરિયાણામાં કોમવાદી રાજકારણનો ખાસ ઇતિહાસ નથી. રાજ્યમાં માત્ર 7 ટકા જ મુસ્લિમ લોકો છે. રાજ્ય હિન્દી બહુમતીવાળું છે અને તેની રાજનીતિ જાતિ આધારિત છે.

સોશિયલ મીડિયા પર અમુક સ્વતંત્ર વિચારોવાળા, હરિયાણાના જાણકાર લોકોનાં લખાણો વાંચતા એવું લાગે છે કે નૂહની હિંસામાં રાજ્યની જાતિ આધારિત રાજનીતિની કમ્મર તોડીને તેને કોમવાદી વળાંક આપવાનો પ્રયાસ થયો છે.

જાણકારો તો એવું કહે છે કે બેરોજગારી, સ્વાસ્થ્ય અને શિક્ષણનાં ક્ષેત્રે રાજ્યના નબળા દેખાવથી ભા.જ.પ.ના બિન-જાટ મતદારો પણ નારાજ છે. ભારતીય સેનાની અગ્નિવીર યોજનાથી પણ હરિયાણાના પરિવારો ખુશ નથી. તેવા સંજોગોમાં, ચૂંટણી પહેલાં હિંદુ મતોનું એકીકરણ થાય તો જ સ્પષ્ટ બહુમત શક્ય છે.

નોંધપાત્ર વાત એ છે કે નૂહની હિંસાની રાજપૂત અને જાટ સંગઠનોએ સખ્ત નિંદા કરી છે. ધનખડ ખાપ પંચાયતના પ્રધાન અને હરિયાણા ખાપ પંચાયતના કોઓર્ડીનેટર ડો. ઓમ પ્રકાશ ધનખડે હિંસાને લઈને સાર્વજનિક અપીલમાં કહ્યું હતું, “મેવાતી આપણા ભાઈ છે અને આપણા લોકો સામેની કોઇપણ હિંસામાં સામેલ થવાનું નથી.”

જાટ લોકો જો આ કોમી ધ્રુવીકરણનો હિસ્સો ન બને, તો નૂહના માધ્યમથી હરિયાણામાં સોશિયલ એન્જીનિયરિંગ કરવાનો જે પ્રયાસ થયો છે તે કેટલો સફળ નીવડશે તે પ્રશ્ન દરેક રાજકીય વિશ્લેષકના મનમાં છે.

લાસ્ટ લાઈન :

ધર્મ અને આસ્થા વ્યક્તિગત બાબત છે. સરકારનો સવાલ છે ત્યાં સુધી, એક જ પવિત્ર ગ્રંથ છે, અને તે છે બંધારણ.

— નરેન્દ્ર મોદી

(પ્રગટ : ‘ક્રોસ લાઈન’ નામક લેખકની સાપ્તાહિક કોલમ, “ગુજરાતી મિડ ડે”; 06 ઑગસ્ટ 2023)

સૌજન્ય : રાજભાઈ ગોસ્વામીની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર