રમેશ ઓઝા

વડા પ્રધાનને પનોતી કહેવા એ વડા પ્રધાનનું અપમાન છે અને અસભ્યતા છે. બને કે વડા પ્રધાન તમને ન ગમતા હોય. બને કે વડા પ્રધાનની નીતિ સાથે તમે અસંમત હોય. પણ એનો અર્થ એવો નથી કે તેમના વિશે હલકી ભાષાનો ઉપયોગ કરવામાં આવે. અમદાવાદમાં યોજાયેલી વર્ડ કપ માટેની ફાયનલ મેચમાં ઓસ્ટ્રેલિયા સામે ભારતનો પરાજય થયો એ માટે વડા પ્રધાનને પનોતી કહીને જવાબદાર ઠેરવવામાં આવે છે. કારણ એ છે કે વડા પ્રધાન તેમનાં નામે કરવામાં આવેલ નરેન્દ્ર મોદી સ્ટેડિયમમાં હાજર હતા અને તેમની ઉપસ્થિતિમાં ભારતનો પરાજય થયો હતો. પરાજય પણ નાલેશીભર્યો હતો. છેલ્લી ઓવર સુધી ભારતે ટક્કર આપી હોત તો વાત જુદી હતી. ઓસ્ટ્રેલિયાને પચાસ ઓવર રમવાની પણ જરૂર નહોતી પડી.

સંસારનો એક નિયમ છે કે કોઈ પણ બાજી (રમત) ખરીદીને કે બીજી રીતે મેનેજ કરીને પૂર્વનિર્ધારિત ન કરવામાં આવી હોય તો એ કોઈ પણ બાજુ જઇ શકે. આ જગતમાં કોઇ જીતની ગેરંટી ન આપી શકે. જેનો વિજય નિશ્ચિત લાગતો હોય એ પણ પરાજિત થઈ શકે. આવાં ચોંકાવનારાં પરિણામ અનેકવાર જોવા મળ્યાં છે. એમાં અમદાવાદમાં રમાયેલી મેચમાં સામે ઓસ્ટ્રેલિયા હતું જે પાંચ વખત વર્ડ કપ જીત્યું હતું અને હજુ એક વાર ભારતની સામે લડવાનું હતું. પચાસ ઓવરનાં વર્ડ કપની શરૂઆત ૧૯૭૫માં થઈ હતી અને દર ચાર વર્ષે વર્ડ કપની મેચ યોજવામાં આવે છે. ૧૯૭૫થી ૨૦૨૩ સુધીમાં વર્ડ કપના ૧૩ મુકાબલા થાય છે જેમાં અમદાવાદના વિજય સહિત ઓસ્ટ્રેલિયા છ વખત કપ જીત્યું છે. વેસ્ટ ઇન્ડીઝ બે વાર, ભારત બે વાર, શ્રીલંકા એક વાર, ઇંગ્લેન્ડ એક વાર, પાકિસ્તાન એક વાર વિજયી થયાં છે. ૨૦૨૩ પહેલા યોજાયેલા વર્ડ કપના ૧૨ મુકાબલામાંથી પાંચ વખત ઓસ્ટ્રેલિયા વર્ડ કપ લઈ ગયું છે.

પણ સવારથી ગોદી મીડિયાએ એવો ઉપાડો લીધો હતો કે વર્ડ કપમાં ભારતનો વિજય નિશ્ચિત છે અને તેનો બધો જ શ્રેય વડા પ્રધાન નરેન્દ્ર મોદીને જાય છે. વડા પ્રધાનનાં કપડાં, વડા પ્રધાનની હોટલમાંનો ઉતારો, વડા પ્રધાનનો કાફલો, વડા પ્રધાનનો ઉમંગ, વડા પ્રધાનનો ખુશ મિજાજી સ્વભાવ, વડા પ્રધાનની હાજરી દ્વારા મળતી પ્રેરણા, વડા પ્રધાનના અમદાવદમાં અનુભવતા વાઈબ્રેશન વગેરે વગેરે. તમે સાભળતા થાકો, પણ ગોદી મીડિયા વખાણ કરતાં થાકતાં નહોતાં. આખો તમાશો જોઇને એમ લાગતું હતું કે ક્યાંક ઓસ્ટ્રેલિયાની ટીમે વર્ડ કપ ભારતના વડા પ્રધાનને તાસકમાં ધરી દેવાનો કોઈ નિર્ણય તો નથી લીધો! અથવા તો એવું તો નથી કે વર્ડ કપની મેચ ભારતના વડા પ્રધાનના બેનિફિટ માટે રમાઈ રહી છે!

વધારે પડતી મીઠાઈ ખાવાથી જેમ ઓકરી જવાય એમ વધારે પડતી કોઈની ખુશામત સાંભળીને પણ ઓકરી જવાય. જેની ખુશામત કરવામાં આવતી હોય તે વ્યક્તિ પણ જો તેનો વિવેક સાબૂત હોય તો તે પણ ખુશામતમાં અતિરેક જોઇને ઓકરી જાય. અકળામણ થવા લાગે, અસહ્ય લાગવા માંડે. પણ ગોદી મીડિયા છેલ્લા એક દાયકાથી અહર્નિશ ખુશામત કરે છે અને ખુશામત કરવામાં આપસમાં હરીફાઈ કરે છે. ગનીમત કહેવાય કે આપણા વડા પ્રધાનને હજુ ઓકારી થઈ નથી. ભક્તોને તો ઓકારી થવાનો કોઈ પ્રશ્ન જ નથી. આ સૃષ્ટિનું સર્જન નરેન્દ્ર મોદીએ કર્યું એમ જો કોઈ કહે તો ભક્તો નાચી ઊઠે.

પણ કેટલાક લોકો માટે આ અસહ્ય બનવા લાગ્યું હતું અને એવા લોકોની સંખ્યા ભક્તોની સંખ્યા કરતાં ઘણી મોટી છે. એમાં ભારતમાં ક્રિકેટનું ઘેલું એટલું બધું છે કે લોકો એક વાર ચૂંટણીનાં પરિણામો જોવાનું માંડી વાળે પણ ક્રિકેટ જોવાનું ન છોડે. ટી.વી. ચેનલો પર ક્રિકેટની રમતનું સ્થાન નરેન્દ્ર મોદી પછી બીજા ક્રમે પણ નહોતું, માત્ર નૈમિત્તિક હતું. લોકો આ જોઇને ચિડાયા હતા અને એમાં જ્યારે ભારતનો પરાજય થયો ત્યારે લોકોનો ગુસ્સાનો શિકાર વડા પ્રધાન બન્યા હતા. આ ખોટું છે. અસભ્ય ભાષાનો પ્રયોગ કરવો એ અસભ્યતા છે, પણ આ અચાનક જોવા મળેલો બીજા છેડાનો અવિવેક અંતે તો પહેલા છેડાના અવિવેકનું પરિણામ છે એ હકીકત છે.

વડા પ્રધાને હવે આ ભાટોથી મુક્ત થવાની જરૂર છે. ઓકારી છૂટે એવી ખુશામત એક સમય પછી મોંઘી પડવા લાગે છે. અવળાં પરિણામ પેદા કરે છે. અત્યારે આ જોવા મળી રહ્યું છે. માત્ર અમદાવાદની મેચ પછી નહીં, છેલ્લા ઘણા સમયથી.

પ્રગટ : ‘વાત પાછળની વાત’, નામક લેખકની કટાર, “ગુજરાતમિત્ર”, 23 નવેમ્બર 2023

જૅસી ઓઅન્સ (૧૯૩૦-૧૯૮૦) સફળ અમૅરિકન રમતવીર હતા, જેમણે ૧૯૩૬માં બર્લિનમાં યોજાએલી ઑલિમ્પિક રમતોમાં ચાર સુવર્ણ ચંદ્રક જીતીને બે વિશ્વ વિક્રમ તોડ્યા હતા. એમનું આ સંસ્મરણ (‘માય ગ્રેટસ્ટ ઑલિમ્પિક પ્રાઈઝ’) રમતગમતમાં અત્યંત જરૂરી ખેલદિલીનો બોધ છે.

°°°

૧૯૩૬નો ઉનાળો હતો. ઑલિમ્પિક રમતો બર્લિનમાં યોજાવવાની હતી. પોતાના ખેલાડીઓ ‘ગુરુવંશ’ના સભ્યો હતા, એવા ઍડૉલ્ફ હિટલરના બાલિશ ઢબના આગ્રહને કારણે રાષ્ટ્રવાદી ભાવના ક્યારે ય નહીં એવી ઊંચાઈએ હતી. 

મને આથી કોઈ ખાસ ચિંતા નહોતી. રમતોને ધ્યાનમાં રાખીને મેં ૬ વર્ષ સુધી તાલીમ લીધેલી, પરસેવો પાડેલો અને શિસ્ત કેળવેલું. હોડી વાટે જતી વખતે મારા મનમાં એક જ વિચાર હતો, એક અથવા બે સુવર્ણ ચંદ્રક ઘેર લઈ આવવા હતા. મારી મીટ ખાસ કરીને રનિંગ બ્રૉડ જમ્પ પર હતી. એ વર્ષ પૂર્વે ઓહાઈઓ યુનિવર્સિટીમાં સૉફૉમૉ તરીકે મેં ૨૬ ફૂટ ૮-૧/૪ ઈંચનો વિશ્વવિક્રમ સ્થાપેલો. એ રમતમાં હું જીતું એવી બધાંની અપેક્ષા હતી. 

મને આશ્ચર્ય થયું. બ્રૉડ જમ્પની ટ્રાયલનો વખત થયો ત્યારે પ્રૅક્ટિસ માટે એક ઊંચા છોકરાને ખાડામાં લગભગ ૨૬ ફૂટનું અંતર કૂદતા જોઈ હું ચકિત થઈ ગયો! એ લૂસ લૉંગ નામનો જર્મન ખેલાડી હતો. મને જાણવા મળ્યું કે લૉંગ મારફતે કૂદકાની રમત જીતવાની આશાએ હિટલરે એને પડદા પાછળ રાખેલો.

મેં અનુમાન લગાવ્યું કે જો લૉંગ જીતશે તો નાઝીની આર્ય-પ્રભુતાની વિચારધારામાં નવો જોમ ભળશે. આખરે, હું અશ્વેત છું. હિટલરની રીતોને લીધે થોડો ખિન્ન થયો અને નિર્ધાર કર્યો કે રમતના મેદાનમાં જઈને ‘ડફ્યુરર’ અનેએના ગુરુવંશને બતાવી આપવું છે કે કોણ ચઢિયાતું છે અને કોણ નથી.

આવેશમાં ખેલાડી ભૂલ કરી બેસતો હોય છે એવું કોઈ પણ કોચ કહેશે. હું અપવાદ ન હતો. ફાઈનલ રમત માટે લાયક ઠરવાના ત્રણ કૂદકામાંના પ્રથમ કૂદકામાં હું ટેક-ઑફ બોર્ડથી ખાસ્સા ઈંચ દૂરથી કૂદ્યો એટલે ફાઉલ થયો. બીજા કૂદકા વખતે પ્રથમ કૂદકાથી પણ ખરાબ ફાઉલ થયો. “૩,૦૦૦ માઈલ હું આના માટે આવેલો?” કડવાશથી મેં વિચાર્યું. “ટ્રાયલમાં જ ફાઉલ થવાથી બહાર ફેંકાય જાંઉ અને મૂર્ખો ઠરું?”

ખાડાથી થોડે દૂર જઈને મેં તિરસ્કારથી માટીમાં ઠેસ મારી. એકાએક મારા ખભા પર કોઈએ હાથ મૂક્યો. મેં પાછળ ફરીને ઊંચા જર્મન બ્રૉડ જમ્પના ખેલાડીની માયાળુ માંજરી આંખોમાં જોયું. એ પ્રથમ ટ્રાયલમાં જ લાયક ઠરી ગયો હતો. એણે મારી સાથે મક્કમ હસ્તધૂનન કર્યું.  

“જૅસી ઓઅન્સ, હું લૂસ લૉંગ છું. આપણે કદાચ મળ્યા નથી.” અંગ્રેજી એ સરસ બોલતો હતો, અલબત્ત થોડી જર્મન છાંટ સાથે.

“મળી આનંદ થયો,” મેં કહ્યું. પછી મારો ગભરાટ છૂપાવવાનો પ્રયત્ન કરતાં ઉમેર્યું, “કેમ છે, તું?”

“મજામાં છું. પ્રશ્ન એ છે કે તું કેમ છે?”

“મતલબ?” મેં સવાલક ર્યો.

“તને અંદરથી કાંઈ કોરી ખાતું હશે,” — અમૅરિકન સ્લૅંગ પર પ્રભુત્વ મેળવેલા વિદેશીઓ જેવો ગર્વ અનુભવે તેવો ગર્વ દાખવીને એ બોલ્યો, “ આંખ મીંચીને તું લાયક ઠરી શકીશ.”

“તું માનશે, મને ખાતરી છે,” મેં એને કહ્યું — કોઈને એવું કહી શકવાથી સારું લાગ્યું.

આગામી થોડી મિનિટો અમે વાતચીત કરી. મને શું ‘કોરી ખાય’ છે  એ લૉંગને મેં જણાવ્યું નહીં. પરંતુ એ મારો ગુસ્સો સમજી શક્તો હતો. મને ખાતરી આપવા એણે જહેમત ઉઠાવી. નાઝી ચળવળમાં તાલીમ પામેલો હોવા છતાં જેમ હું નાઝીની આર્ય-ગુરુતાની વિચારધારામાં નહોતો માનતો એમ એ પણ નહોતો માનતો. પરંતુ દેખાવમાં એ અદ્દલ એવો લાગતો હતો એ વાત પર અમે ખૂબ હસ્યા. મારા કરતાં એક ઈંચ ઊંચો, પાતળો સ્નાયુબદ્ધ બાંધો, નિર્મળ ભૂરી આંખો, સોનેરી કેશ અને ધ્યાનાકર્ષક દેખાવડો અને અણિયારો નાકનકશો ધરાવતો હતો. આખરે મને થોડોક ટાઢો પડેલો જોઈ એણે ટેક-ઑફ બોર્ડ તરફ આંગળી ચીંધી.

“જો,” એ બોલ્યો, “બોર્ડથી અમુક ઈંચ પાછળ તું એક લીટી દોરી લે અને ત્યાંથી કૂદકો મારવાનું લક્ષ્ય રાખ. આમ તું ફાઉલ નહીં થાય અને લાયક ઠરવા માટે તારે ખાસ્સું દૂર પણ કૂદવું પડશે. પ્રૅક્ટિસમાં પ્રથમ ક્રમ ના આવ્યો તેથી શું? આવતીકાલનો દેખાવ મહત્ત્વનો છે.”

એના શબ્દોનું સત્ય મને સ્પર્શ્યુ એવો જ મારા શરીરમાંથી બધો તણાવ બહાર વહી ગયો. બોર્ડથી એક ફૂટ પહેલાં મેં લીટી દોરી અને ત્યાંથી કૂદવા તૈયાર થયો. હું લાયક ઠરી શક્યો અને એ પણ લગભગ એક ફૂટના અંતર સાથે.

એ રાત્રે ઑલિમ્પિક ગામમાં હું લૂસ લૉંગનો આભાર માનવા એના ઓરડામાં ગયો. મને ખ્યાલ હતો કે એના લીધે જ હું આવતીકાલની રમત માટે લાયક ઠર્યો હતો. અમે બે કલાક સુધી સાથે બેસી વાતો કરતા રહ્યા — ટ્રેક અને રમતમેદાન વિશે, વિશ્વની પરિસ્થિતિ વિશે અને ડઝન બીજી બાબતો વિશે. 

છેવટે જ્યારે હું જવા માટે ઊભો થયો, અમને ખાતરી થઈ ચુકેલી કે અમારી વચ્ચે સાચી મિત્રતા બંધાઈ ચુકી છે. આવતીકાલે લૂસ મને હરાવવાનો પ્રયત્ન કરે એ સ્વાભાવિક હતું. પરંતુ હું જાણતો હતો કે હું મારો સર્વશ્રેષ્ઠ દેખાવ કરું એવું એ ચાહતો હતો. પછી ભલેને હું જીતું એવો અર્થ થાય.  

બન્યું એવું કે લૂસે પોતાનો જ વિક્રમ તોડ્યો. આમ કરીને એણે મને વધુ સારો દેખાવ કરવા મજબૂર કર્યો. મને યાદ છે કે મારા અંતિમ કૂદકા પછી — જેથી મેં મારો જ ૨૬ ફૂટ ૫-૫/૧૬ઈંચનો વિક્રમ તોડેલો — એ મારી પડખે મને અભિનંદન પાઠવતો હતો. સો વારથી પણ ઓછા અંતરે પૅવિલિયનમાં બેઠેલા હિટલર અમને તાકી રહ્યા હતા, તેમ છતાં લૂસે મક્કમતાથી મારી સાથે હાથ મિલાવ્યો — એનું હસ્તધૂનન ‘નકલી સ્મિત અનેભગ્નહૃદય’વાળું નહોતું.  

નાઓટો તાજીમા, જૅસી ઑઅન્સ તેમ જ લૂસ લાઁગ

મને મળેલા તમામ સુવર્ણ પદકો અને કપ તમે ઓગાળી નાખો તો ય લૂસ લૉંગ પ્રત્યે અનુભવાતી ૨૪ કૅરૅટની મૈત્રી પર ઢોળ ચઢાવી શકાય એમ ન હોતું. મને એ પણ ભાન થયું કે આધુનિક ઑલિમ્પિક રમતોના સ્થાપક પ્યાંડ કૂબાંટાંના મનમાં આ શબ્દો બોલતી વેળાએ શું ચાલતું હશે, “ઑલિમ્પિક રમતોમાં જીત એટલી મહત્ત્વની નથી જેટલો એમાં હિસ્સો લેવો છે. જીવનમાં વિજયી થવા કરતાં બરાબર લડત આપવી અગત્યનું છે.

e.mail : rupaleeburke@yahoo.co.in

રાજ ગોસ્વામી

1973માં, “ઝંજીર” ફિલ્મની ધાંયધાંય સફળતા પછી તેના નિર્દેશક પ્રકાશ મહેરાએ, અમિતાભ બચ્ચનને એક સલાહ આપી હતી કે એક જ પ્રકારના રોલ કરવાથી બચજે, બાકી પ્રોડ્યુસરો તારા માટે પોલીસની વર્દી સિવડાવીને રાખશે! જો કે, એન્ગ્રી યંગ મેનની ભૂમિકાઓમાં ફિટ થઇ જવા છતાં, અમિતાભે એ સલાહને અનુસરીને સમગ્ર કારકિર્દી દરમિયાન અલગ-અલગ પ્રકારના કિરદાર કરવાનું મુનાસીબ માન્યું એ તેમની લાંબી વ્યવસાયિક આવરદાનું મુખ્ય કારણ છે.

એટલે બે વર્ષ પછી, 1976માં, “કભી કભી” ફિલ્મમાં અમિતાભ બચ્ચનનું અમિત મલ્હોત્રા નામના કવિ તરીકે આગમન થયું, ત્યારે પ્રકાશ મહેરા સિવાય સૌને આશ્ચર્ય થયું હતું. એ ભૂમિકા એટલી બધી અલગ અને દુર્લભ હતી કે અમિતાભ તે પછી કયારે ય કવિ બની ન શક્યા. કદાચ એ આત્મવિશ્વાસ યશ ચોપરાનો હતો. આગલા વર્ષે આવેલી તેમની “દીવાર” ફિલ્મમાં દર્શકોએ અમિતાભને એક ગુસ્સેલ ગોદી કામદાર તરીકે જોયા હતા અને હવે “કભી કભી”માં તેનાથી વિપરીત એક સરળ, સૌમ્ય અને મૃદુ ભાષી કવિ તરીકે જોવાના હતા. એ જુગાર સફળ રહ્યો.

“કભી કભી” એ વર્ષની સૌથી મોટી હિટ ફિલ્મ સાબિત થઇ. ફિલ્મફેર પુરસ્કારમાં તેને 13 નોમિનેશન્સ મળ્યાં હતાં અને 4માં વિજેતા રહી હતી – શ્રેષ્ઠ સંગીતકાર (ખય્યામ), શ્રેષ્ઠ ગીતકાર (સાહિર લુધિયાનવી), શ્રેષ્ઠ પુરુષ ગાયક (મૂકેશ) અને શ્રેષ્ઠ સંવાદ લેખક (સાગર સરહદી).

ફિલ્મ એટલી સુંદર અને લોકપ્રિય હતી કે ભાગ્યે જ કોઈએ જોઈ નહીં હોય. તેની વાર્તા બહુ જાણીતી છે એટલે દોહારવાની જરૂર નથી. એમાં એક પેઢી (અમિતાભ, વહીદા રહેમાન, રાખી, શશી કપૂર, પરીક્ષિત સાહની, સિમિ ગરેવાલ) અને તેમની બીજી પેઢી (નીતુ સિંહ, નસીમ, ઋષિ કપૂર) વચ્ચેના તાણાવાણાને નાટ્યાત્મક રીતે વણવામાં આવ્યા હતા.

એમાં પ્રેમના ભૂતકાળ અને સંબંધોના વર્તમાનની જટિલતા તો દર્શકોને ખુરશીમાં જકડી રાખવા માટે પૂરતી હતી જ હતી, પણ સંગીકાર ખય્યામ અને ગીતકાર સાહિરને તેમાં બે પેઢીઓનું એક એવું લાંબુ અને ખુલ્લું મેદાન મળ્યું હતું કે તેમણે, ક્રિકેટની ભાષામાં કહીએ તો, ફ્રન્ટ ફૂટ પર જઈને ચોક્કા-છક્કા માર્યા હતા. “કભી કભી”ને આજે જોઈએ, તો ઘણીવાર એવી શંકા જાય કે યશ ચોપરાએ કદાચ ગીતો માટે થઈને જ પૂરા ત્રણ કલાકની ફિલ્મ બનાવી નાખી હતી.

મજાની વાત એ છે કે ફિલ્મની પહેલી પેઢીના પ્રેમીઓ જેટલાં મૃદુ ગીતો ગાય છે, બીજી પેઢીના પ્રેમીઓ એટલી જ ધમાલ સાથે ગીતો ગાય છે. ખય્યામ સાહેબે વાર્તા અને પાત્રોના મૂડને ધ્યાનમાં રાખીને બે અલગ પ્રકારનું સંગીત રચ્યું હતું.

શંકા સાવ અસ્થાને પણ નથી. “કભી કભી”ની સફળતામાં સૌથી મોટું યોગદાન શાયર સાહિર લુધિયાનવીનું હતું. સાહિરે સાહેબે “કભી કભી”માં ગીત નહોતાં લખ્યાં, શુદ્ધ કવિતા લખી હતી. ફિલ્મ એ વાતની સાબિતી છે કે કેવી રીતે હેતુપૂર્ણ અને હૃદયસ્પર્શી ગીતોને પડદા પર જીવંત કરી શકાય છે. ફિલ્મની વાર્તાને એ ગીતો એક અલગ જ ઊંચાઈ પર લઇ જાય છે.

વાત તો એવી પણ છે કે યશ ચોપરાએ સાહિરના ખુદના અધૂરા પ્રેમનો આધાર લઈને “કભી કભી”ના શાયર અમિત મલ્હોત્રાની કલ્પના કરી હતી. એક વાત નક્કી છે કે ફિલ્મનું શિર્ષક અને શિર્ષક ગીત “કભી કભી મેરે દિલ મેં ખયાલ આતા હૈ, કે જૈસે તુજકો બનાયા ગયા હૈ મેરે લિયે” બંને સાહિરની જ એક કવિતા પરથી આવ્યું હતું. સાહિર જ્યારે 25 વર્ષના હતા ત્યારે, 1945માં, તેમની નઝમ અને ગઝલોનો પ્રથમ સંગ્રહ “તલ્ખિયાં” (કડવાહટ) પ્રગટ થયો હતો. “કભી કભી” નઝમ તેમાં હતી.

એ જ અરસામાં, એક મુશાયરામાં સાહિર પંજાબી કવિયત્રી – લેખક અમૃતા પ્રિતમને મળ્યા હતા. ત્યાંથી બંને વચ્ચે એક કમનસીબ રોમાન્સ શરૂ થયો હતો, જે ક્યારે ય પરિપૂર્ણ થવાનો નહોતો. એની કોઈ સ્પષ્ટતા નથી કે સાહિરે અમૃતાને મળતાં પહેલાં “કભી કભી” લખી હતી કે મળ્યા પછી, પરંતુ એમાં એકલતા અને નિરાશાનો જે ભાવ હતો, તે અમૃતા સાથેના રોમાન્સમાં નિયમિત દેખાતો હતો.

અમૃતા સુંદર, સફળ હતાં અને એક અગ્રણી ઉદ્યોગપતિ પ્રિતમ સિંહ સાથે લગ્ન કર્યા હતાં. સાહિર લાહોરથી આવ્યા હતા, જ્યાં તેમની સમાજવાદી વિચારધારાને કોઈ સ્વીકારતું ન હતું, અને કટ્ટરપંથીઓના ત્રાસથી શહેર છોડીને મુંબઈ ફિલ્મ ઉદ્યોગમાં પગ મૂકવાનો પ્રયાસ કરી રહ્યા હતા. સાહિર અમૃતાના પહેલી નજરનો પ્રેમ હતા. અમૃતાએ છડેચોક પ્રેમ જાહેર કર્યો હતો.

જો કે, નિયતિએ તેમના માટે કંઈક બીજું જ નિર્ધાર કર્યું હતું. સાહિર અને અમૃતાના પ્રેમ પંથ પર પરંપરા, સંસ્કૃતિ, સમાજ અને ધર્મનો અવરોધ હતો. તેમની પ્રેમ કહાની સ્નેહ, પીડા, સ્વીકૃતિ, નિષ્ફળતા, પશ્ચાતાપ, કામુકતા અને એ લાગણીઓ સાથે જોડાયેલી હરેક બાબતોથી બનેલી હતી.

યશ ચોપરા અને સાહિર જ્યેષ્ઠ બંધુ બલદેવ રાજ ચોપરાની બી.આર. ફિલ્મ્સથી સાથે હતા. ત્યાં યશ સહાયક ફિલ્મ નિર્દેશક હતા. મોટાભાઈની કંપની માટે, યશે 1959માં તેમની પહેલી ફિલ્મ “ધૂલ કા ફૂલ”નું નિર્દેશન કર્યું હતું. હિંદુ-મુસ્લિમ એકતા પર બનેલી આ સફળ અને લોકપ્રિય ફિલ્મમાં સાહિરે એક યાદગાર ગીત લખ્યું હતું; “તું હિંદુ બનેગા ના મુસલમાન બનેગા, ઇન્સાન કી ઔલાદ હૈ, ઇન્સાન બનેગા.”

1973માં, યશ ચોપરાએ સ્વતંત્ર રીતે યશરાજ બેનરની શરૂઆત કરી, અને તેની પહેલી જ હિટ ફિલ્મ “દાગ”(રાજેશ ખન્ના, રાખી, શર્મિલા ટાગોર)માં સાહિરે તેમના માટે મધુર ગીતો લખ્યાં હતાં. એવું કહેવાય છે કે આ ફિલ્મના શુટિંગ વેળા જ, યશને સાહિરની “કભી કભી” નઝમ વાંચવામાં આવી હતી. યશના મનમાં સાહિર અને અમૃતાનો ખયાલ હતો કે નહીં તે ખબર નથી, પણ એક વાત ચોક્કસ છે કે તેમણે રાખીને ધ્યાનમાં રાખીને “કભી કભી”ની કલ્પના કરી હતી.

ફિલ્મમાં ભલે અમિતાભની ભૂમિકા મોટી લાગે, પરંતુ વાર્તાના કેન્દ્રમાં રાખીનું પાત્ર પૂજા ખન્ના છે, જે એવી જ રીતે એક કવિ સંમેલનમાં અમિતને મળે છે, જેવી રીતે અમૃતા સાહિરને મુશાયરામાં મળ્યાં હતાં. પહેલી નજરનો એ પ્રેમ ખીલે તે પહેલાં જ કરમાઈ ગયો, કારણ કે પૂજાનાં પેરેન્ટ્સે તેનાં લગ્ન એક આર્કિટેકટ વિજય ખન્ના (શશી કપૂર) કરી દીધાં હતાં. બે દાયકા પછી, ટેલિવિઝન હોસ્ટ બનેલી પૂજા એ જ અમિતનો ઈન્ટરવ્યું કરે છે જે હવે એક મોટો કવિ બની ગયો છે.

આ આખી વાર્તા સાહિર-અમૃતાને મળતી આવતી હતી, પણ એવા સીધો સંદર્ભ ટાળવા માટે યશ ચોપરાએ એમાં બીજા કાલ્પનિક પ્રસંગો અને તાણાવાણા નાખીને મનોરંજક બનાવી હતી. વાર્તામાં સાહિરની કવિતા “કભી કભી” કેટલી મહત્ત્વની છે તેની સાબિતી એ છે કે ફિલ્મમાં તે ત્રણ વખત આવે છે; પહેલી વાર મૂકેશના અવાજમાં, બીજી વાર મૂકેશ અને લતા મંગેશકરની જોડીમાં અને ત્રીજીવાર અમિતાભના અવાજમાં સંવાદ તરીકે.

“કભી કભી” પર સાહિરનો પ્રભાવ કેટલો સખત છે તેની સાબિતી બીજા એક ગીતમાંથી પણ મળે છે ને તે પણ ફિલ્મમાં બે વખત આવે છે; મૈં પલ દો પલ કા શાયર હું, પલ દો પણ મેરી કહાની હૈ અને મૈં હર પલ કા શાયર હું, હર પલ મેરી કહાની હૈ. મૂકેશનાં ગીતોમાંથી આ ગીત સૌથી યાદગાર છે. “કભી કભી મેરે દિલ મેં” અધૂરા પ્રેમની નિરાશાનું ગીત હતું, તો “મૈં પલ દો પલ કા શાયર” લોકપ્રિયતાની ક્ષણભંગુરતાનો અહેસાસ હતો.

એ નોંધવું જરૂરી છે કે “કભી કભી” વખતે સાહિર તેમના અંગત અને વ્યવસાયિક જીવનના અત્યંત ખરાબ સમયમાંથી પસાર થઇ રહ્યા હતા. તેમના એક પણ પ્રેમ સંબંધો સરખા નહોતા. તે શરાબખોરીમાં ડૂબી ગયા હતા. ફિલ્મોમાં અને ફિલ્મી લોકોમાં તેમને અનેક બાંધછોડ કરવી પડતી હતી, જે તેમના આદર્શવાદી સ્વભાવને માફક આવતી નહોતી. તે નિરાશ અને એકલવાયા હતા. એ જ ભાવથી તેમણે લખ્યું હતું :

મુઝસે પહલે કિતને શાયરે આયે ઔર આ કર ચલે ગએ

કુછ આહેં ભર કર લૌટ ગયે, કુછ નગમે ગા કર ચલે ગયે

વો ભી એક પલ કા કિસ્સા થે, મૈં ભી એક પલ કા કિસ્સા હૂં

કલ ઔર આયેગે, નગમો કી ખિલતી કલિયાં ચુનને વાલે

મુઝસે બહતર કહને વાલે, તુમસે બહતર સુનને વાલે 

કલ કોઈ મુઝકો યાદ કરે, કયું કોઈ મુઝકો યાદ કરે

મસરૂફ જમાના મેરે લિએ, ક્યૂ વક્ત અપના બરબાદ કરે

(પ્રગટ : ‘સુપર હિટ’ નામક લેખકની સાપ્તાહિક કોલમ, “સંદેશ”;  22 નવેમ્બર 2023)

સૌજન્ય : રાજભાઈ ગોસ્વામીની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર