ઝેર કોઠે પાડવા શંકર બની જા,
દર્દની જડ જાણવા સાકર બની જા.
આભલું વરવો ચહેરો ઓળખે છે,
રૂપને નિખારવા ચંદર બની જા.
આગલા જન્મે નવો અવતાર લેજે
આ જનમ સુધારવા બંજર બની જા.
ના સમજ કિસ્મતને તું દોષ ના દે,
કર્મને પડકારવા ખંજર બની જા.
અકડું જગ સામે બહુરુપી બની જા,
મિષ્ટ વાણી બોલવા જંતર બની જા.
પશ્ચિમ બંગાળના તત્કાલીન મુખ્ય મંત્રી સિદ્ધાર્થ શંકર રેએ ‘આંતરિક કટોકટી’ની જાહેરાત સહિતનો આખો રોડમેપ ઇન્દિરાજીને આપ્યો હતો
પ્રકાશ ન. શાહ
1975ની 12મી જૂને અમે જ્યારે જનતા મોરચાનો વિજયોત્સવ મનાવી રહ્યા હતા (મોરચાનો પ્રયોગ સ્વરાજની કાઁગ્રેસની એક નવી આવૃત્તિની દિશામાં હતો) અને 1974ની 5મી જૂને જે.પી. ઘોષિત સંપૂર્ણ ક્રાંતિ દિવસ લગીનું અંતર કાપવું રહે છે એમ મનોમન ઘોડા દોડાવતા હતા ત્યારે અમદાવાદ-અલાહાબાદના બેવડા ફટકે સ્તબ્ધ નવી દિલ્હી, અલબત્ત ઇન્દિરાઈસ્તો, શું વિચારતી હશે?
દેખીતો તો જવાબ સરળ છે કે એ 25-26 જૂનના કટોકટી રાજની દિશામાં વિચારતી હશે. દેવકાન્ત બરુઆ ત્યારે કાઁગ્રેસ પ્રમુખ હતા અને આજે જેમ સત્તા પક્ષે એક વ્યક્તિના સર્વસમીકૃત સ્તુતિ ગાનનો ચાલ છે તે બરુઆ ત્યારે ‘ઇન્દિરા ઈઝ ઇન્ડિયા’ના આરતી ગાનમાં આકાશે ચઢ્યા હતા. સહકલાકારોની ખોટ જેમ આજે નથી, ત્યારે પણ નહોતી.
જનતા મોરચાએ કિમલોપ સાથે સમાધાનની રાહે સત્તાનાં સૂત્રો સ્વીકારવાનું ગોઠવ્યું ત્યારે જેમ સાથીઓ પૈકી કેટલાકને સત્તાનું સીધું આકર્ષણ હશે તેમ કેટલાકને ચોક્કસ સંજોગોમાં આ ઉતાવળની તાકીદ પણ વસેલી હશે. કારણ વાતાવરણમાં કશુંક વરવું સોડાતું ચોક્કસ જ હતું, જો કે પકડાતું નહોતું.
એ શું હશે, એવા સવાલનો જાથુકી જવાબ મારી કને નથી એમ નથી. કાઁગ્રેસના ભાગલા વખતે ભોગીલાલ ગાંધીએ ‘ઇન્દિરા કયે રસ્તે’ એ લેખમાળા વાટે ભાખ્યું જ હતું કે આ રસ્તે એકાધિકાર ઉર્ફે સરમુખત્યારશાહી આવે છે. જે વખતે, 1969-70માં ઉમાશંકર જોશી અને પુરુષોત્તમ માવળંકર ઇન્દિરા ગાંધી કાઁગ્રેસ વાટે કશોક બ્રેક થ્રૂ કરી શકશે એવો સદ્દભાવી આશાવાદ સેવતા હતા ત્યારે ભોગીભાઈનું આ તારણ પર પહોંચવું અવશ્ય એક અસામાન્ય બીના હતી.
હમણાં ભોગીભાઈએ નિર્દેશેલ સંભાવનાની જિકર કરી. પણ નવનિર્માણોત્તર દિવસોમાં વાસ્તવમાં દિલ્હી છેડે શું બની રહ્યું હશે એનો અંદાજે હિસાબ 1977ની લોકસભાની ચૂંટણીમાં ઇન્દિરાઈ પરાસ્ત થઈ અને જનતા રાજ્યારોહણ સંભવ્યું તે પછી કટોકટી બાબતે રચાયેલ શાહ તપાસ પંચના હેવાલ પરથી મળી રહે છે. આ હેવાલ બોલે છે કે 1975ની 12મી જૂને (જનતા મોરચાના જશન દિવસે) દિલ્હીના તત્કાલીન લેફ્ટનન્ટ ગવર્નર ઇન્દિરાજીના સીધા સંપર્કમાં રહી પકડવા લાયક આસામીઓની યાદી તૈયાર કરવામાં રોકાયેલા હતા.
આનો અર્થ એ થયો કે 25મી જૂને જયપ્રકાશના સંભવિત એલાનને પરિણામે વડા પ્રધાનને જાહેર શાંતિ પર ભય ઝળુંબતો દેખાયો અને એમણે કટોકટી ઝીંકી એ એક બહાનું હતું. વસ્તુત: એનાયે પહેલાંથી એટલે કે 12મી જૂને પણ તૈયારી ચાલતી હતી. પણ વાત માત્ર આટલી જ નથી. જે બધી વિગતો બહાર આવી છે તે પ્રમાણે 1975ની 8મી જાન્યુઆરીએ પશ્ચિમ બંગાળના તત્કાલીન મુખ્ય મંત્રી સિદ્ધાર્થ શંકર રેએ બાંગ્લાદેશ વખતથી જારી બાહ્ય કટોકટી ઉપરાંત કલમ 352ની રૂએ ‘આંતરિક કટોકટી’ની જાહેરાત સહિતનો આખો રોડમેપ ઇન્દિરાજીને આપ્યો હતો. આગળ ચાલતાં 25મી જૂને કેબિનેટને બાજુએ રાખીને સિદ્ધાર્થ શંકર રેને લઈને વડા પ્રધાન રાષ્ટ્રપતિ ફખરુદ્દીન અહમદને મળવા ગયા ત્યારે પણ જરૂરી મુસદ્દો રેનો જ હતો. બે મોટા સ્વરાજ લડવૈયાઓ, મોતીલાલ નેહરુ અને ચિત્તરંજનદાસ, એકનાં પૌત્રીએ ને બીજાના દૌહિત્રે આમ પ્રજાસત્તાકને રાણીસત્તાકમાં ફેરવવાની યોજના ઘડી હતી.
પૂર્વ રાષ્ટ્રપતિ પ્રણવ મુખર્જીએ એમનાં સંસ્મરણોમાં આ ઘટનાક્રમનું વર્ણન કરતાં સચોટ કહ્યું છે કે બંધારણની પરિઘિમાં રહીને સઘળાં લોકશાહી સ્વાતંત્ર્યોને કેવી રીતે પડતાં મેલાય એનો આ નમૂનો હતો.
હમણાં જ આપણે રાષ્ટ્રીય ચૂંટણીના દોરમાંથી પસાર થયા. પરિણામની પ્રક્રિયા કંઈક આંચકામાંથી પસાર થઈ અને દસ વરસના કાર્યકાળમાં લોકશાહી સ્વાતંત્ર્યોની અનવસ્થા વિશે પણ ઘણી વિગતો સામે આવી. જે પક્ષ કટોકટીની સાથે હતો અને જનતા આંદોલનનો જે ઘટક કટોકટીની સામે હતો, એ બેઉની ભૂમિકા આજે કેમ જાણે બદલાઈ ગઈ ન હોય! વસ્તુત: ક્યારેક બિનકાઁગ્રેસવાદનું લોજિક હોઈ શકતું હતું તેમ આજે બિનભા.જ.પ.વાદનુંયે લોજિક હોઈ શકે છે તે સૌને સમું પકડાતું નથી.
ગમે તેમ પણ, વાતનો બંધ વાળવામાં છું ત્યારે આલ્બર્ટો મોરાવિયાની એક મર્મવેધી વાર્તા સાંભરે છે – એના પરથી ફિલ્મ પણ ઉતરેલી, ‘ટુ વીમેન.’ વિશ્વયુદ્ધનો માહોલ છે. જર્મન લશ્કર ઘમરોળી રહ્યું છે. મા-દીકરી ચર્ચમાં આશરો લે છે. પણ ‘લશ્કરી’ તરેહ ને તાસીર જેનું નામ, એનાથી એ બચી શકે શાનાં. વળતી સવારે મા જ્યારે દીકરીને બાથમાં લઈ ડુમાતે ડૂસકે હૂંફે છે ને એના વાળ સંવારે છે ત્યારે દીકરી નાની નથી રહી, રાતોરાત મોટી થઈ ગઈ છે. કહ્યું ને, મા-દીકરી નહીં પણ ‘ટુ વીમેન.’
એક પછી એક દોર, એક પછી એક ચૂંટણી નાગરિકને જાણે ‘પુખ્ત’ બનાવે છે. આવો અકેકો અવસર જેમ અતીતને તેમ વર્તમાનને પણ મૂલવવાની અને ભાવિમાં ઝાંખવાની હામ ને સૂઝ સંપડાવે છે … હાસ્તો, આખરે તો, ‘તેઓ’ આવે ને જાય, પણ આપણી નોકરી ચાલુ રહે એ કંઈ જેવી તેવી વાત તો નથી, ભાઈ!
વિધાતાનું વરદાન – નિ:સંશય વરદાન.
રોસા પાર્ક્સ
‘અમારે ગોરાઓનાં ઘરકામ જ કરવાનાં છે અને એમનાં બાળકોની ગંદકી જ સાફ કરવાની છે; તો આ બધા વિષયો શીખવાની જરૂર શું?’ 1924ની સાલમાં અમેરિકાની એક બ્લેક સ્કૂલની વિદ્યાર્થિનીએ આ સવાલ પૂછ્યો અને વિજ્ઞાન-ગણિત શીખવતી શિક્ષિકા પળભર તો સ્તબ્ધ થઈ ગઈ, પછી વર્ગને સંબોધીને બોલી, ‘આ સવાલનો જવાબ કોઈ આપશે?’ અગિયાર વર્ષની રોસા ઊભી થઈ, ‘આપણે બધું એટલા માટે શીખવાનું છે જેથી આપણે એમની બરાબરીના, એકસમાન થઈએ. મિત્ર, તારાથી ચડિયાતું કોઈ નથી – ન સ્ત્રી, ન પુરુષ, ન ગોરું, ન કાળું. મારા દાદાએ મને આ કહ્યું છે અને એ મને સાચું લાગે છે.’ શિક્ષિકાએ કહ્યું, ‘તમે લોકો આ શાળામાં શીખેલું બીજું કશું યાદ રાખો કે નહીં, રોસાની આ વાત જરૂર યાદ રાખજો.’
યુવાન વયે આ રોસા અશ્વેતોની મેદનીને સંબોધી આક્રોશ સાથે કહેતી, ‘તેઓ આપણને કચડી નાખે અને આપણે કંઈ ન બોલીએ એવું એમને જોઈએ છે. જ્યારે આપણે એમ કરવાની ના પાડીએ છીએ ત્યારે આપણા પર શાંતિનો ભંગ કરવાનો આરોપ મુકાય છે અને બમણા જોરે કચડવામાં આવે છે. આવું ક્યાં સુધી, શા માટે ચલાવીશું?’ રોસા હવે આધુનિક આફ્રિકન અમેરિકન સિવિલ રાઈટ્સ મુવમેન્ટમાં જોડાઈ હતી અને એના જેવા જ એક વિદ્રોહી રેમન્ડ પાર્ક્સની પત્ની હતી. બાળપણથી અન્યાય અને અપમાનનો વિરોધ કરતી આવેલી રોસા પાર્ક્સના જે ઇતિહાસપ્રસિદ્ધ કૃત્યથી આંદોલનને જબરો વળાંક મળ્યો હતો તેને પહેલી ડિસેમ્બરે 48 વર્ષ થયાં.
વિશ્વના ઇતિહાસના કેટલાક કાળાં પ્રકરણોમાંનું એક ગુલામી છે. સોળમી-સત્તરમી સદીમાં આફ્રિકાથી વહાણો ભરીને ગુલામો લવાતા, વેચાતા અને જાનવરોથી બદતર રીતે એમને રખાતા. અબ્રહામ લિંકનના સમયમાં ગુલામી નાબૂદ થઈ, પણ મુક્ત થયેલા ગુલામો અને તેમના વંશજો વર્ષો સુધી બહુ ખરાબ રીતે સેગ્રીગેશન-ભેદભાવના શિકાર થતા રહ્યા. માત્ર સેગ્રીગેશન નહીં, હાઈપર સેગ્રીગેશન. પહેલા વિશ્વયુદ્ધમાં બ્લેક આર્મી યુનિટ્સ અલગ હતાં. અમેરિકાના જ લશ્કરનો ભાગ હોવા છતાં ખાવાનું, સગવડો અને સાધનો ઓછાં અપાતાં એટલું જ નહીં, સ્યુસાઈડ મિશનમાં તેમને આગલી હરોળોમાં રાખવામાં આવતા. શહેરોમાં નીગ્રો લોકો અલગ મહોલ્લાઓમાં કંગાળ હાલતમાં જીવતા. શ્વેત લોકો તેમને તુચ્છકાર અને તિરસ્કારથી જોતા. વાતેવાતે અપમાન, માર, હત્યા, ખોટા કેસમાં સંડોવણી, ક્રૂર સજાઓ આ બધું સામાન્ય હતું. રેસ્ટોરાં, હૉટેલ, ચર્ચ, શિક્ષણ, કમાણીની તક, આરોગ્યસેવા, વસવાટ, ટ્રેન-બસ, વેઈટિંગ રૂમ, બાગમાં બેસવાની બેંચો, પાણીની પરબ – તેમને માટે બધું જ અલગ, ઊતરતી કક્ષાનું. ઠેકઠેકાણે ‘વ્હાઈટ’ અને ‘કલર્ડ’નાં પાટિયાં ઝૂલે. આ આખો ઇતિહાસ યાતના, શરમિંદગી અને અન્યાયોથી ભરેલો છે.
રોસા 1913માં અલાબામા સ્ટેટમાં જન્મી ત્યારે સેગ્રીગેશન પરાકાષ્ઠાએ હતું. અશ્વેત હોવાને કારણે શિક્ષણ અધૂરું રહ્યું. 19 વર્ષની ઉંમરે તેનાં લગ્ન મોન્ટગોમરીમાં રહેતા રેમન્ડ પાર્ક્સ સાથે થયાં. એ પણ સેગ્રીગેશનને કારણે ઓછું શિક્ષણ પામ્યો હતો પણ તેનો પોષાક, વિચારો અને ભાષા ઉચ્ચ શિક્ષણ પામેલા લોકો જેવા હતા. તે અશ્વેત લોકોના ઉત્થાન માટે કામ કરતા એસોસિયેશનનો સભ્ય પણ હતો. 1931માં બે શ્વેત યુવતીઓ પર બળાત્કાર કરવાના ખોટા આરોપસર નવ નીગ્રો તરુણોને ફાંસીની સજા ફરમાવાઈ ત્યારે તેમને છોડાવવા જે ઐતિહાસિક લડત ચાલેલી તેમાં પણ રેમન્ડ પાર્ક્સે મોટો ભાગ ભજવેલો. લગ્ન પછી રોસા તેની સાથે જોડાઈ અને સંગઠનની સ્થાનિક શાખાની પ્રમુખ પણ બની.
રોસા એક ડિપાર્ટમેન્ટલ સ્ટોરમાં કામ કરતી. 1955ની પહેલી ડિસેમ્બરની સાંજે કામ પરથી પાછા ફરતાં રોજની જેમ તે બસમાં ચડી અને ‘કલર્ડ સેક્શન’ની એક બેઠક પર જઈને બેઠી. મોન્ટગોમરીમાં ડ્રાઈવરોને મુસાફરોને વ્યવસ્થિત બેસાડવાની સત્તા ખરી, પણ કોઈ મુસાફરને તેની બેઠક પરથી ઉઠાડવાનો અધિકાર ન હતો. આમ છતાં ડ્રાઈવરો વ્હાઈટ સેક્શન ભરાઈ જાય ત્યારે ગોરા મુસાફરોને બેસાડવા કાળા મુસાફરોને ઉઠાડી મૂકતા. તે દિવસે પણ બસ ભરાઈ એટલે ડ્રાઈવરે આવીને તોછડાઈથી રોસાને કહ્યું, ‘ઊભી થા. આ ગોરાને બેસવા દે.’ આત્મકથામાં રોસાએ લખ્યું છે, ‘હું ઊભી ન થઈ. કેટલાક માને છે કે હું થાકેલી હતી તેથી ન ઊઠી. હા, મને થાક લાગ્યો હતો, અપમાનો અને અન્યાયો સહેતી આવેલી અમારી આખી બિરાદરીનો થાક મારામાં ભરાયો હતો. મેં કોઈ યોજના બનાવી ન હતી, પણ ડ્રાઈવરે આવીને દાદાગીરી બતાવી ત્યારે મને ખ્યાલ આવ્યો કે હું આવી જ કોઈ તકની રાહ જોતી હતી.’
પોલિસે તેને પકડી, ને કૉર્ટે ‘કાયદાનું ઉલ્લંઘન’ કરવા બદલ દંડ ફટકાર્યો. એનો કેસ ચાલ્યો તે દિવસથી સૂકા ઘાસમાં તણખો પડ્યો હોય તેમ ઈ.ડી. નિક્સન અને માર્ટિન લ્યૂથર કિંગ જેવા આગેવાનોની રાહબરીમાં મોન્ટગોમરી બસ બૉયકોટ શરૂ થયો. 381 દિવસ સુધી ચાલ્યો, અંતે બસોનું ‘એકીકરણ’ થયું. ત્યાર પછી સિવિલ રાઈટ્સ મુવમેન્ટે ખૂબ વેગ પકડ્યો. રોસા પાર્ક્સ અને માર્ટિન લ્યૂથર કિંગ બંને આ મુવમેન્ટનાં જ્વલંત અને જબરદસ્ત પ્રેરણાસ્રોતો હતાં. માર્ટિન લ્યૂથર કિંગ 1929માં જ્યોર્જિયામાં જન્મ્યા હતા, જ્યાં હાડોહાડ રંગદ્વેષ વ્યાપેલો હતો. રોસા પાર્ક્સ ઘટના પછીના વર્ષે તેઓ સંગઠન અને આંદોલનના નેતા ચૂંટાયા હતા. બંનેએ જોખમો વચ્ચે સતત કામ કર્યું, જેલવાસ વેઠ્યા. કાળી ચામડી પ્રત્યેનો તિરસ્કાર બંનેએ ભોગવ્યો હતો. બંને તેમાંથી બહાદુરીપૂર્વક બહાર નીકળ્યાં અને સ્વતંત્રતા અને નાગરિક અધિકાર માટે કોઈપણ બલિદાન આપવા તત્પર બન્યાં. આખી લડાઈ અહિંસક માર્ગે ચાલી હતી.
1964માં સિવિલ રાઈટ્સ એક્ટ પસાર થયો, અશ્વેતોને મતાધિકાર મળ્યો અને ભેદભાવો નાબૂદ થયા. 1968માં માર્ટિન લ્યૂથર કિંગની હત્યા થઈ. 1965માં તેમના જેવા જ વિખ્યાત અશ્વેત નેતા માલ્કમ એક્સની હત્યા થઈ હતી. બંને 39 વર્ષના હતા.
રોસા પાર્ક્સનું શું થયું? બૉયકોટ દરમ્યાન તેની અને તેના પતિની હકાલપટ્ટી થઈ હતી. રોસા બીમાર પડી, કુટુંબ આર્થિક મુશ્કેલીઓથી ઘેરાયું. 1957માં બસ સેગ્રીગેશન ગયું, પછી પણ કામ મળતું ન હતું, સંઘર્ષ કેવી રીતે આગળ વધારવો તે અંગે આગેવાનો સાથે મતભેદ હતા, સતત ધમકીઓ મળતી. પતિપત્ની વર્જિનિયા રહેવા ગયાં. પછી રોસાના ભાઈ સિલ્વેસ્ટરે બહેનબનેવી અને માને ડેટ્રોઈટ બોલાવી લીધાં. ત્યાં ય સેગ્રીગેશન હતું જ. રોસા ડેમોક્રેટિક પાર્ટીના જૉન કૉન્સર્ટની સેક્રેટરી તરીકે કામ કરવા લાગી. 1977માં રેમન્ડ કૅન્સરથી મૃત્યુ પામ્યો. ટૂંકા ગાળામાં મા અને ભાઈ પણ કૅન્સરનો શિકાર બન્યા. 1980થી રોસા પૂર્ણપણે શિક્ષણ અને સિવિલ રાઈટ્સનાં કામોને સમર્પિત થઈ. સન્માનો ખૂબ મળતાં, ધન પણ મળતું, પણ રોસા મોટાભાગની આવક જાહેર કામોમાં ખર્ચતી. પોતે પતિના પેન્શન પર જીવતી. છેલ્લે ચર્ચ ગ્રુપ અને પ્રશંસકોની મદદ લેવી પડી હતી.
1992માં તેણે આત્મકથા લખી હતી અને 1995માં સ્મરણો લખેલાં. આ લેખની આખી જગ્યા ભરાઈ જાય એટલાં સન્માનો એને મળેલાં. 2005માં 93 વર્ષની ઉંમરે એનું મૃત્યુ થયું ત્યારે એના દેહને શણગારેલી પેટીમાં વૉશિંગ્ટન ડી.સી. લવાયો, લાખો લોકો તેનાં અંતિમ દર્શન કરવા ઊમટ્યા. ફરી કાસ્કેટ ડેટ્રોઈટ લવાયું અને એક ચર્ચમાં તેનો દેહ સન્માનપૂર્વક દફનવાયો. રોસા પાર્ક્સ પર પુસ્તકો લખાયાં છે, સ્મારક બન્યું છે, ફિલ્મ બની છે, અનેક કાર્યક્રમો બન્યા છે. અમેરિકન સિવિલ રાઈટ્સ હીરો તરીકે રોસા પાર્ક્સને એના જન્મદિન અને બસની ઘટનાના દિવસે ખૂબ માનપૂર્વક યાદ કરવામાં આવે છે. એણે જે કહ્યું તે જ માન્યું અને જીવ્યું કે, ‘આ પૃથ્વી પર જન્મ લઈને આપણે વિશ્વને બહેતર બનાવવા અને દરેકનો સ્વાતંત્ર્યનો અધિકાર અબાધિત રાખવા જે કંઈ પણ થઈ શકે તે કરવું જોઈએ.’