મુંબઈના લાખો લોકોને આજે પણ અજવાળું આપતું જમશેદજીનું સપનું
જમશેદજી તાતાની હયાતીમાં પૂરું નહિ થયેલું બીજું એક સપનું એવનના પોરિયા દોરાબજીએ પૂરું કીધું અને છેક આજ વેર મુંબઈમાં રહેતા મારા-તમારા જેવા લાખો લોકો એનો લાભ લે છે – વરસના બારે મહિના, અને દહાડાના ચોવીસે કલાક. એ સપનું તે કિયું?
એક વખત બનિયું એવું કે જમશેદજી જબલપુર તરફ સહેલગાહ કરવા ગયા. ત્યાં નર્મદા નદીનો ભેડા ઘાટનો ધોધ એવને જોયો. અને જમશેદજીના મનમાં વીજલીનો ઝબકારો થિયો: ધોધના આય પાનીમાં કેટલી બધી તાકાત છે! એનો ઉપયોગ કરીને ઇલેક્ટ્રિક પાવર કાંઈ પેદા નહિ થઈ સકે? તાબડતોબ પહોંચ્યા સરકારી દફતરે અને જોઈતી જમીન વેચાતી આપવા અરજ કીધી. પન એ ધોધની આસપાસની જમીન હુતી કોઈ સ્વામીજીની માલિકીની. સરકાર કહે કે તેઓ વેચે તો તમે ખરીદી લો. પણ સામિજી તો કહે કે મારી આ જમીન કબ્બી બી મી કિસીકો ભી દુંગા નહિ. એ વખતે ‘દેશી’ લોકોના ધરમ-કરમની બાબતમાં બને ત્યાં સુધી અંગ્રેજ સરકાર માથું મારતી નહિ. એટલે એ વાત તો ત્યાં અટકી.
જમશેદજીને જે વારે આય વિચાર આવીયો તે વારે આખ્ખી દુનિયામાં કેથે બી હાઈડ્રોલિક પાવર પેદા થતો હૂતો નહિ. એ વખતે જો જમશેદજી તે જગાએ પાવર પ્લાન્ટ નાખી સકિયા હોતે તો એ આખ્ખી દુનિયામાં એવો પહેલવહેલો પ્લાન્ટ બનીયો હુતે. જમશેદજીએ આય વિચાર કીધો તે પછી છ વરસે દુનિયાનો પહેલવહેલો હાઈડ્રોલિક પાવર પ્લાન્ટ ૧૮૮૨માં અમેરિકાના વિસકોનસીન સ્ટેટમાં ચાલુ થિયો.
ઇજનેર ડેવિડ ગોસલિંગ
થોરા વખત પછી જમશેદજીની નજર તે વખતના પોર્ટુગીઝ ગોવા અને બ્રિટિશ મુંબઈ વચ્ચે આવેલા દૂધસાગર ધોધ પર પરી. અહીં વીજલી પેદા કરવી અને એને તારનાં દોરડાં વરે મુંબઈ લઈ જઈ ત્યાંનાં નાનાં-મોટાં કારખાનાંને વેચવી એવું તેમની વેપારી બુદ્ધિને સૂઝ્યું. જમશેદજીએ ડેવિડ ગોસલિંગ નામના એક જાણકારને રોક્યો. એવને એક કરતાં વધુ વાર દૂધસાગરની સફર કરી. પણ પછી જનાવિયું કે આ જગોએ પાવર પ્લાન્ટ નાખી સકાય એવું નથી. પન મુંબઈથી દૂધસાગર પૂના રસ્તે જતાં આવતાં ગોસ્લીંગની નજર લોનાવાલા નજીકની એકુ જગા પર પરી. સહ્યાદ્રીના ઊંચા ઊંચા ડુંગરોની વચમાં પાવર પ્લાન્ટ નાખી સકાય એવું એવને જણાવ્યું. પણ એકુ મુશ્કેલી હુતી: અહીં પાની તો પુષ્કળ હુતું, પન એવો ધોધ હૂતો નહિ જેનાથી ટર્બાઈન ચલાવી સકાય. આય સમજીને જમશેદજી કહે: ‘આપરે અહી એક મોત્તું પોંડ કહેતાં તલાવ બાંધી પાની ભેગું કરીએ અને પછી મોટ્ટા મોટ્ટા પાઈપ વરે તેને નીચે છોરીએ તો તેનાથી ટર્બાઈન ચાલે કે નહિ? ગોસ્લીંગ કેહે કે ચાલવા તો જોઈએ, પન આજ વેર કોઈએ કેથ્થે બી આવું કામ કીધું નથી છે. જમશેદજીનો જવાબ: તો તો આપરે કરીએ જ જ.
જમશેદજીએ પહેલાં થોરા દોસ્તારોને વાત કરી. પછી બ્રિટિશ અને પોર્ટુગીઝ સરકારો સાથે વાટાઘાટ કરી. પણ બધ્ધેથી એક જ જવાબ: ‘આજ સુધીમાં કોઈએ આવું કીધું નથી એટલે …’ જમશેદજી પહોંચ્યા સીધા સેક્રેટરી ઓફ સ્ટેટ લોર્ડ હેમિલ્ટન પાસે. એવનની વાત સમજિયા પછી સેક્રેટરી ઓફ સ્ટેટે બોમ્બેના ગવર્નર લોર્ડ નોર્થકોટને પૂછિયું. ગવર્નરે કહ્યું કે જમશેદજીએ ધારિયું હોસે તો કોઈ બી કામ પાર પડશે. એટલે સેક્રેટરી ઓફ સ્ટેટે બી લીલી ઝંડી બતલાવી. પણ એ પછી થોરા જ દહાડામાં ખોદાયજીએ બી જમશેદજીને લીલી ઝંડી બતાવી એટલે એવન વીજલી વેગે ખોદાયજી પાસે પૂગી ગિયા.
મુંબઈના ગવર્નર સિડનહામ
જમશેદજી બેહસ્તનશીન થયા પછી થોરા દહારે બોમ્બેના ગવર્નર બનિયા લોર્ડ સિડનહામ. ગવર્નર બનિયા આગમચ તે ધંધે ઇજનેર હૂતો. એટલે જમશેદજીની દરખાસ્તમાં કેટલું બધું પાની છે તે તરત પામી ગયો. દોરાબજીને બી ચાનક ચરી તે વલવણ અને ખંડાલા ઉપરાંત બીજાં બે તલાવ બી બાંધવાનું નક્કી કીધું. પન આટલું મોટું કામ કંઈ એકલે હાથે થાય નહિ. એટલે બીજા દેશોમાંથી પૈસા ઊછીના લીધા.
૧૮૫૪માં કાવસજી નાનાભાઈ દાવરે મુંબઈના તારદેવ વિસ્તારમાં પહેલવહેલી કોટન મિલ શુરૂ કીધી: ધ બોમ્બે સ્પિનીંગ એન્ડ વીવિંગ કંપની. ૧૮૮૬ સુધીમાં તો મુંબઈમાં પચાસ જેટલી કોટન મિલ્સ ધમધમતી થઈ ગઈ હુતી. પન એ બધી જ ચાલતી કોલસાથી. એ રીત એક તો પરે મોંઘી, અને ચારે બાજુ પોલ્યુશન ફેલાવે. દોરાબજીએ બધી મિલોના માલિકો સાથે વાત કીધી. કોલસાને બદલે વીજલી વાપરવાથી કેટલા અને કેવા કેવા ફાયદા થસે એ બતાવિયું. પન એવનની આ વાત ફક્ત બે જ શેઠના કાનમાંથી દિમાગ સુધી પહોચી – સર ડેવિડ સાસૂન અને સર શાપૂરજી ભરૂચા. બંનેએ કીધું કે અમારી મુંબઈની મિલો માટે બધ્ધી ઈલેક્ટ્રિસીટી અમે તમારી વેરથી લઈશું. એ જ અરસામાં લોર્ડ સિડનહામ શોલાપુર ગિયા હુતા. તેથ્થે એક મિટિંગમાં એવન બોલિયા કે તાતાની આય દરખાસ્ત દેશને માટે ઘન્ની જ ઉપયોગી છે એટલે દેસી લોકોએ બી એમાં પૈસા રોકવા જોઈએ. અને આપરે ગયે અઠવાડિયે જોયેલું એમ મુંબઈમાં લોકોએ વહેલી સવારથી લાઈન લગાડી, ને તાતા પાવર કંપનીના શેર ગરમાગરમ ભજિયાંની જેમ વેચાઈ ગિયા.
તાતા પાવર કંપનીનો પહેલો પ્લાન્ટ
૧૯૧૧ના ફેબ્રુઆરી મહિનાની આઠમી તારીખ. મુંબઈના ગવર્નર નામદાર સર જ્યોર્જ સીડનહામ અને લેડી સીડનહામ લોનાવાલા પૂગિયા. મુંબઈના મોટ્ટા મોટ્ટા અમલદારો, વેપારીઓ, કારખાનાવાલાઓ, કઈ કેટલાયે લોક તે વારે ત્યાં હાજર હુતા. એ બધ્ધાને મુંબઈથી લોનાવાલા પુગડવા માટે બોરી બંદર સ્ટેશનેથી લોનાવાલા સુધી જી.આઈ.પી. (આજની સેન્ટ્રલ) રેલવેએ બે ખાસ ટ્રેન દોરાવી આવી હુતી. પહેલી ટ્રેન સવારે સાડા નવ વાગે અને બીજી સવા દસ વાગે બોરી બંદરથી રવાના થઈ હુતી. બીજી ટ્રેનમાં નામદાર ગવર્નર અને લેડીસાહેબા હુતાં. બંને ટ્રેનમાં ખાસ રેસ્તોરાં કાર જોડવામાં આવી હુતી અને તેમાંથી મહેમાનોને ચાય-કોફી-નાસ્તો પીરસાતાં હુતાં. અઢી કલાકની ટ્રાવેલ કરિયા પછી મહેમાનો લોનાવાલા પૂગીયા. જ્યાં ઉદ્ઘાટન થવાનું હુતું તે ડેમની જગોએ તેમને લઈ જવા માટે લોનાવાલા સ્ટેશને મોટરોની હાર ખડી હુતી. મહેમાનો લોનાવાલા પુગીયા પછી બપોરનું ભોનું તાજ મહેલ હોટેલે બનાવીને પીરસીયું હુતું. અને એ વેલાએ એ જ હોટેલનું બેન્ડ સંગીતના સુમધુર સૂરો રેલાવી રહ્યું હુતું.
લોનાવલામાં ઉદ્ઘાટન સમારંભ
ઉદ્ઘાટન કાર્યક્રમ માટે મોટ્ટો સુશોભિત શામિયાનો ઊભો કીધો હૂતો. લન્ચ પછી સમારંભ સુરુ થિયો. નામદાર અને લેડી ગવર્નરની સાથે મૈસોરના નામદાર મહારાજા અને લીમડીના નામદાર ઠાકોરસાહેબ બિરાજ્યા હુતા. ભાવનગરના નામદાર મહારાજાએ પોતાના દીવાન સર પ્રભાશંકર પટ્ટનીને મોકલિયા હુતા. બરોડાના મહારાજા નામદાર ગાયકવાડ બી આવવાના હુતા, પન છેલી ઘડીએ કૈક અડચણ આવિયાથી પધારી શક્યા નહિ અને તે માટે દલગીરીનો તાર મોકલીયો હૂતો. સૌથી પેલ્લાં દોરાબજીએ ભાસન કીધું હુતું. માઈક્રોફોન કે લાઉડ સ્પીકર તો હુતાં નહિ, છત્તાં એવનનો અવાજ છેક છેલ્લી રો સુધી સંભલાયો હૂતો.
એ વેળાએ સર દોરાબજી તાતા અને બીજા માનવંતા મહેમાનો જે-જે બોલિયા હુતા તેની વાત હવે પછી.
e.mail : deepakbmehta@gmail.com
XXX XXX XXX
(પ્રગટ : “ગુજરાતી મિડ–ડે”; 30 નવેમ્બર 2024)
