આજની તારીખે

‘ચાલો,

જીવનમાંથી એક વર્ષ

ઓછું થયું !’

એવી વાત કરવી

એ

તદ્દન બોગસ વાત છે.

જિંદગી એ કંઈ

બજાર ને વેપારની

જમા-ઉધારની

રૂપિયાબાજી છે ?

જ્યાં જમા જ નથી

ત્યાં ઉધાર ની કેવી તે

વાત ?

એનો એવો પણ

અર્થ નથી જ

કે

ભૂતકાળને જનાવરની

જેમ વાગોળ્યા કરવો.

“અમે નાનાં હતાં ત્યારે આમ હતું ને તેમ ન હતું ..

અમારાં જમાનામાં તો એવું હતું ને તેવું ન હતું ..

અમે જ્યારે જવાન હતા ત્યારે તો …”

આવો ભૂતકાળનો બકવાસ

એટલે પતી ગયાની, ખુદ ખતમ થઈ ગયાની વાત,

જાણે

પોતાની જ શોકસભામાં

માઈક ખેંચી

પોતે જ લાંબું ભાષણ

ઠોકવા જેવી વાત !

ખરેખર તો

બારી ખોલીને,

બહાર જોઈને,

પોતાની જાતને

એકાદ સવાલ પૂછવો ના જોઈએ કે

ગયા વર્ષે તેં શું કર્યું ?

પોતે જ પોતાની જાતને,

ખુદને સવાલ પૂછવો

એ  મને મુશ્કેલ, અઘરી વાત લાગે છે

પણ

જન્મદિનની કેક

કાપવાથી ય

વિશેષ

આનંદ

ખુદને સવાલ પૂછવાથી

કદાચ મળી શકે,

એવું ખરું કે નહીં ?

(08 ડિસેમ્બર 2018)

સૌજન્ય : મનીષીભાઈ જાનીની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર

‘મેં યુવાનોને તર્ક, પૃથક્કરણ અને બુદ્ધિથી વિચારતા શીખવ્યું છે. વિચારો માણસ જેવા ભંગુર નથી હોતા. વિચારોને ઝેર પાઈ શકાતું નથી. મારા વિચારો જીવશે. એક ઉદાહરણ બનીને હું પણ જીવીશ, પણ એથેન્સની પ્રતિષ્ઠા પર કાળો ડાઘ લાગશે. શરમ તમારી છે, મારી નથી.’

— સોક્રેટિસ

વિશ્વની સૌથી મોટી લોકશાહી ભારતમાં બંધારણ મુજબ શાસન-વ્યવસ્થા ચાલે છે એ આપણે જાણીએ છીએ. ભારતનું આ બંધારણ બંધારણસભામાં ૨૬ નવેમ્બર ૧૯૪૯ના દિવસે પસાર થયું હતું અને ૨૬ જાન્યુઆરી ૧૯૫૦ના દિવસે લાગુ કરવામાં આવ્યું હતું. 2019 થી 2021 સુધી સુપ્રીમ કોર્ટના મુખ્ય ન્યાયાધીશપદે બિરાજનાર શરદ બોબડેએ શપથવિધિ પહેલા ‘ટાઈમ્સ ઑફ ઈન્ડિયા’ને આપેલી મુલાકાતમાં કરેલી રસપ્રદ વાતો દરમ્યાન સૌથી વધારે ભાર બંધારણમાં અપાયેલા વાણીસ્વાતંત્ર્ય પર મૂકેલો અને કહેલું કે ‘આપણા દેશનું વાણીસ્વાતંત્ર્ય અજબ છે. અમુક વ્યક્તિઓ જાહેરમાં કે સોશ્યલ મીડિયા પર ગમે તે કહે છે અને અમુક જરા મોઢું ખોલે ત્યાં એમના પર પસ્તાળ પડે છે.’ ઈંડિયન ફ્રીડમ રિપોર્ટ અનુસાર ભારતમાં મુક્ત અભિવ્યક્તિનું વાતાવરણ નથી. પ્રચલિત માળખાથી જુદો અભિપ્રાય ધરાવનરને દેશનો દુ:શ્મન ગણવામાં આવે છે. બુદ્ધિશાળી વર્ગ મોં બંધ કરીને બેસી ગયો છે. વડા પ્રધાન મુક્ત અભિવ્યક્તિને પાયાનો માનવઅધિકાર કહે છે પણ આ અધિકારનો દુરુપયોગ અને હનન તેઓ રોકી શક્યા નથી.

બંધારણની કલમ 19(1)એ આપણને વાણી અને અભિવ્યક્તિનું સ્વાતંત્ર્ય આપ્યું છે. ભારતના દરેક નાગરિકને અભિપ્રાય રાખવાનો, અભિવ્યક્તિનો, માહિતી શોધવા-મેળવવા-આપવાનો અધિકાર આપ્યો છે. ત્યાર પછીની કલમ 19(2)માં ‘ભારતનું સ્વાતંત્ર્ય, એકતાં અખંડતા, સલામતી કે નૈતિક ધોરણો જોખમાય કે અદાલતનું અપમાન થાય તેવી’ અભિવ્યક્તિ પર પ્રતિબંધ મૂક્યો છે. મરાઠી કવિ વસંત દત્તાત્રેય ગુર્જર પર મહાત્મા ગાંધીના મોંમાં અણછાજતી ઉક્તિઓ મૂકવા બદલ કેસ થયો હતો. એમનું ‘ગાંધી મલા ભેટલા હોતા’ કાવ્ય જેણે છાપ્યું એ સામયિક અને તેના તંત્રી પર પણ અદાલતે પ્રશ્નો ઉઠાવ્યા હતા. નિરપેક્ષ, પૂર્ણ, અબાધિત, એબ્સોલ્યુટ વાણીસ્વાતંત્ર્ય આપી કે લઇ શકાવું શક્ય નથી હોતું તેથી વાણી અને અભિવ્યક્તિના સ્વાતંત્ર્ય પર વિવાદો સર્જાતાં રહેતા હોય છે. કટોકટી પછી સુપ્રીમ કોર્ટે વાણી અને અભિવ્યક્તિના સ્વાતંત્ર્યની જોરદાર હિમાયત કર્યા કરી છે, પણ દરેક બગડતા રાજનૈતિક માહોલ સાથે આ કલમ ફરી ફરીને ચર્ચાતી રહી છે.

લોકશાહીનો પાયો ગણાતા વિચાર, વાણી અને અભિવ્યક્તિના સ્વાતંત્ર્યનો આજે તો આંતરરાષ્ટ્રીય સ્તરે સ્વીકાર થઈ ચૂક્યો છે. અમેરિકાના બંધારણમાં થયેલા પહેલા દસ સુધારાને બિલ ઑફ રાઇટ્સ કહે છે. એમનો પહેલો સુધારો – ફર્સ્ટ એમન્ડમેન્ટ નાગરિકને વાણીસ્વાતંત્ર્ય આપે છે. 1791નો આ ‘ફર્સ્ટ એમન્ડમેન્ટ’ અમેરિકાની ગળથૂથીમાં એવો ઊતરી ગયો છે કે ત્યાંની અદાલત હેટ સ્પીચ એટલે કે કોઈ જૂથ, વંશ, ધર્મ. રાસજતર, લિંગ કે અપંગત્વને નિશાન બનાવીને કરાતાં પૂર્વગ્રહક્ત કે બેજવાબદાર વિધાનોને પણ ‘લિગલ’ ગણે છે. તેનો વિરોધ કરવાનું સ્વાતંત્ર્ય સૌને છે, પણ તેમને રોકવાનો અધિકાર કોઈને નથી. 1991માં આ સુધારાને 200 વર્ષ થયાં ત્યારે અમેરિકાનાં અખબારોના તંત્રીઓએ ‘ફર્સ્ટ એમન્ડમેન્ટ બુક’ નામનું પુસ્તક બહાર પાડ્યું અને સુપ્રિમ કોર્ટના ન્યાયમૂર્તિને અર્પણ કર્યું. અહીં નોંધવું જોઈએ કે ફર્સ્ટ એમન્ડમેન્ટમાં વાણીસ્વાતંત્ર્ય સાથે અખબારી સ્વાતંત્ર્યનો સમાવેશ છે, જ્યારે આપણી 19મી કલમમાં તેનો સમાવેશ નથી

અઢી હજાર વર્ષ પહેલા સોક્રેટિસ પર મુકાયેલા આરોપમાં પણ મુખ્ય મુદ્દો વિચાર અને અભિવ્યક્તિના સ્વાતંત્ર્યનો જ હતો. ઇસુ પૂર્વે પંચમી છઠ્ઠી સદી પહેલાનું એથેન્સ એટલે વિચાર અને અભિવ્યક્તિના સ્વાતંત્ર્યને પુરસ્કારનારો વિશ્વનો પહેલો સમાજ. એટલાં વર્ષો પહેલા ત્યાં લોકશાહીના પ્રયોગો થયા હતા. તેઓ માનતા કે કોઈપણ સમાજ ગમે તેટલા ઉમદા હેતુઓ માટે કામ કરતો હોય, પણ જ્યાં સુધી તેના સભ્યોને પોતાના વિચાર વ્યક્ત કરવાની છૂટ નથી આપતો ત્યાં સુધી અધૂરો છે. તો પછી આ જ સમાજે સોક્રેટિસને તેના વિચારો વ્યક્ત કરવા માટે ઝેર કેમ આપ્યું? થોડી વાત કરીએ આઈ.એફ. સ્ટોનના પ્રસિદ્ધ પુસ્તક ‘ધ ટ્રાયલ ઑફ સોક્રેટિસ’ની.

આઈ.એફ. સ્ટોન બહુ મોટા ગજાનો પોલિટિકલ પ્રોગ્રેસિવ ઇન્વેસ્ટીગેટિવ જર્નાલિસ્ટ અને પબ્લિક ઈન્ટેલેક્ચ્યુઅલ. એક સમયે તેના સાપ્તાહિક આઈ.એફ. સ્ટોન્સ વિકલીનું વાંચન વ્હાઇટ હાઉસમાં ફરજિયાત હતું. હૃદયની તકલીફને કારણે સોક્રેટિસ પર કામ કર્યું અને ‘ધ ટ્રાયલ ઑફ સોક્રેટિસ’ લખાયા પછી તરત જીવનકાર્ય પૂરું થયું હોય એમ જીવન સંકેલી લીધું.

સોક્રેટિસ પર બે આરોપ હતા – એક તો યુવાનોના મગજ ભ્રષ્ટ કરવાનો અને બીજો દેવોને ન માનવાનો. એ વખત એથેન્સની પડતીનો હતો. સ્પાર્ટા સાથેના યુદ્ધમાં થયેલા પરાજય પછી એ સ્થિર થવા મથતું હતું. સોક્રેટિસ એથેન્સના વફાદાર પણ લોકશાહીના આલોચક હતા. એમના શિક્ષણથી યુવાનો લોકશાહી વિરુદ્ધ પ્રશ્નો કરતાં થઈ જાય તે શાસકોને મટી વાત ન હતી. એમને ઝેર આપી મારી નાખવામાં આવ્યા.

આઈ. એફ. સ્ટોનના પુસ્તકમાં ‘સોક્રેટિસે શું કહેવું જોઈતું હતું?’ એવું એક પ્રકરણ છે. દરેક જાગૃત વ્યક્તિને રસ પડે એવો વિચાર એમાં છે.

લેખક કહે છે, જો સોક્રેટિસ પોતાના માટે જ નહીં, સમગ્ર એથેન્સ માટે વાણીસ્વાતંત્ર્યનો અધિકાર ઈચ્છતો હોત  તો તે આમ કહેત, ‘આ સોક્રેટિસની નહીં; વિચારોની, એથેન્સની પરીક્ષા છે. મેં મારા વિચારો વ્યક્ત કર્યા છે, એથેન્સને નુકસાન થાય એવું કશું કર્યું નથી. આનો અર્થ એ કે મેં જે કર્યું છે તે માટે નહીં, પણ જે વિચાર્યું છે, જે કહ્યું છે તેને માટે મને ગુનેગાર ગણવામાં આવે છે. આવું તો એથેન્સમાં કદી બન્યું નથી. વાણીસ્વાતંત્ર્યનો પુરસ્કર્તા હું હોઉં કે નહીં, તમે તો છો. એક મોચી ગમે તેટલો સારો હોય, હું તેની પાસે જોડા બનાવવા જાઉં વિચારો મેળવવા નહીં. હું માંનું છું કે શાસન એણે જ કરવાનું હોય જે લાયક હોય. બીજા બધાએ પોતાના ભલા માટે જ એના શાસનને સ્વીકારવાનું હોય. લાયકાત વિનાના માણસોના અભિપ્રાયને મહત્ત્વ આપતી લોકશાહીમાં હું માનતો નથી, તમે તો માનો છો. જો તમારું વાણીસ્વાતંત્ર્ય એવી ધારણા પર બંધાયેલું છે કે દરેકના અભિપ્રાયની એક કિંમત છે તો તમે મને મારો મત પ્રગટ કરતા કેમ અટકાવો છો? તમે એક મોચીને સાંભળશો, પણ જેણે સત્યની શોધમાં આખી જિંદગી ગાળી છે તેવા મને નહીં સાંભળો? આજે બહારનું વિશ્વ જંગલી યુદ્ધોમાં અટવાયેલું છે ત્યારે એથેન્સે ફિલોસોફરોને આવકાર્યા છે. આ જ એથેન્સ તેના પોતાના ફિલોસોફરને બોલવા નહીં દે?’

ત્યાર પછી તે જે કહે છે તેમાં શાશ્વત સત્યનો રણકાર છે. તેના શબ્દો છે, ‘મેં યુવાનોને તર્ક, પૃથક્કરણ અને બુદ્ધિથી વિચારતા શીખવ્યું છે. વિચારો માણસ જેવા ભંગુર નથી હોતા. વિચારોને ઝેર પાઈ શકાતું નથી. મારા વિચારો જીવશે. એક ઉદાહરણ બનીને હું પણ જીવીશ, પણ એથેન્સની પ્રતિષ્ઠા પર કાળો ડાઘ લાગશે. શરમ તમારી છે, મારી નથી.’

ઇતિહાસ કહે છે કે સોક્રેટિસ ભાગી શકત. તેના શિષ્યોએ તૈયારી કરી હતી. પણ તેણે કહ્યું, ‘મારા એથેન્સને મારા વિચારો ન પચ્યા, બીજા કોને પચશે? ભાગીને ક્યાં જઈશ? ઝેર પી લઉં, તેમાં જ મારી શોભા છે.’ સોક્રેટિસ જ્ઞાનને સૈદ્ધાંતિક રૂપે જોતી ફિલોસોફીની શાખા એપિસ્ટેમોલૉજી અને વર્તનની યોગ્યયોગીત પ્રમાન્ટિ મૉરલ ફિલોસોફીના પ્રણેતા હતા. ઝેર પીધું ત્યારે એમની ઉંમર 70 વર્ષની હતી. ઈ.સ. પૂર્વે 470 એ એમના જન્મનું વર્ષ.

અભ્યાસીઓ માને છે કે ભારતની પ્રજાના લોહીમાં સ્વતંત્ર વિચાર કે જુદા અભિપ્રાયને સ્વીકારવાની તંદુરસ્ત પ્રકૃતિ ઘણા ઓછા પ્રમાણમાં છે. ભારતમાં વિચારોની દરિદ્રતા છે અને મુક્ત વિચારો તો એથી પણ દુર્લભ છે. આઈન્સ્ટાઈન કહેતા કે વિશ્વનો નાશ દુષ્ટ તત્ત્વો વડે નહીં, દુષ્ટતાના મૂક સાક્ષી બની રહેનારા તત્ત્વો વડે થવાનો છે. રામધારીસિંહ દિનકરની પંક્તિ આ જ કહે છે, ‘સમર શેષ હૈ, નહીં પાપ કા ભાગી કેવલ વ્યાધ; જો તટસ્થ હૈ, સમય લિખેગા ઉસકા ભી અપરાધ’.

સમજીશું? વિચારીશુ?

e.mail : sonalparikh1000@gmail.com

પ્રગટ : ‘રિફ્લેક્શન’ નામે લેખિકાની સાપ્તાહિક કોલમ, “જન્મભૂમિ પ્રવાસી”, 24 નવેમ્બર  2024

પોતાની મૂડીની પાઈએ પાઈ દાનમાં આપી દેનાર દોરાબજી તાતા 

૧૯૧૧ના ફેબ્રુઆરી મહિનાની આઠમી તારીખની બપોરે લોનાવાલા ખાતે યોજાયેલા તાતા પાવરના શીલાન્યાસ સમારંભમાં બોલવા માટે સર દોરાબજી તાતા ઊભા થયા અને કહ્યું : 

આજે જો મારે સૌથી પહેલાં કોઈનો આભાર માનવાનો હોય તો તે મારા બાવા સર જમશેદજી નસરવાનજી તાતાનો. હા, એવને આ ફાની જિંદગાનીમાં પૈસા ઘન્ના બનાવિયા એની ના નહિ. પન એવનના એકુ પોરિયા તરીકે જ નહિ, એક હમસફર તરીકે બી બોલું છું એટલે જરૂરથી કહેવસ કે પૈસા બનાવવા એ કબ્બી બી એવનની જિન્દગાનીનો પહેલો મકસદ હૂતો નહિ. પોતાના માદરેવતનને વેપાર-ઉદ્યોગની બાબતમાં કેમ કરીને બને તેટલો આગલ વધારવો એ એક જ વાત તેમના દિલોદિમાગમાં હતી. આય પાવર પ્લાન્ટ શુરુ કરવાનું ડ્રીમ તેઓ પોતાની ફાની જિંદગાનીમાં તો પૂરું કરી સાકિયા નહિ, પણ મુને ખાતરી છે કે આજે એવનની રૂહ જેથે બી હોસે, એને હાસકારો થસે. 

સર દોરાબજી તાતા

બીજી કબૂલાત મારે એ કરવાની છે કે એવા દિવસો બી આવિયા હુતા કે જ્યારે મુને લાગતું હુતું કે બાવાજીનું આય ડ્રીમ હું કે વારે બી પૂરું કરી સકસ નહિ. કેમ કે આય દેશમાં હજી આવા મોટ્ટા ઉદ્યોગો બહુ ઓછા સુરુ થયેલા છે. એટલે અહીંના લોક તેમાં પોતાના પૈસા રોકવા તૈયાર થતા નથી છે. બરાબર એ જ તાણે નેકનામદાર ગવર્નર સર જ્યોર્જ ક્લાર્ક સીડનહામ, જેઓ આજે અહીં પધારિયા છે, તેમની મદદ અમોને મળી. પોતાના ભાષણોમાં એવને ‘દેશી’ લોકોને અમારા આ સાહસમાં પૈસા રોકવા ઉશ્કેર્યા. આજે અહીં જે પાવર પ્લાન્ટનું બાંધકામ સુરુ થવાનું છે તેની પાછળ જે મૂડી રોકવામાં આવશે તેનો ઘન્નો મોટ્ટો હિસ્સો આપરા દેસના લોકોએ અમુને આપેલો છે. એ લોકોને મારે ખાતરી આપવી જોઈએ કે જે વિસવાસ તમે અમારી કંપનીમાં મૂકિયો છે તેને રોશન કરવાની મહેનત હું પોત્તે અને મારી પછી આવનારી અમારી પેઢીઓ બી કરશે.  

બેઠેલા: જમશેદજી તાતા, આર.ડી. તાતા અને દોરાબજી તાતા. ઊભેલા: રતન તાતા

દોરાબજી બોલી રહ્યા વેરે એવન નામદાર ગવર્નર અને લેડીસાહેબા અને બીજા થોરા માનવંતા મહેમાનોને લઈને થોરે દૂર બનાવેલા માંચડા પર લઈ ગિયા. સૌથી પેલ્લી તો દોરાબજીએ સલાહકાર એન્જિનિયર આલ્ફ્રેડ ડિકીન્સન અને કંપનીના જનરલ મનેજર હેરી પાર્કર ગીબ્સની ઓળખ નામદાર ગવર્નર સાથે કરાવી. એ પછી તુરત જ દારૂગોળાના ભડાકા કરવામાં આવિયા હુતા. તેના એકો આખી ખીણમાં પડિયા હુતા. એ પછી નામદાર અને લેડી ગવર્નરના માનવંતા હાથ વરે પાયાનો પથ્થર એની જગોએ મૂકવામાં આવીયો. તાર બાદ ગવર્નર સાહેબ બોલવા ઊભા થીયા. એવાને દોરાબજીની શાબાસગી આપી અને કહ્યું :

સરકારની ઇન્કમ ટેક્સની આવક જુઓ, બેન્કોની વધતી જતી ફિક્ષ્ડ ડિપોઝીટ જુઓ, કોલસા, મેંગેનીઝ, સોનું, પેટ્રોલ, વગેરે જણસોનું ઉત્પાદન પણ સતત વધતું રહ્યું છે. અને એવું પણ નથી કે ખેતીવાડીને ભોગે આ ઔદ્યોગિક પ્રગતિ થઈ રહી છે. દસ વરસ પહેલાં ૧૮૦ મિલિયન એકરમાં ખેતી થતી હતી. આજે ૨૧૮ મિલિયન એકર જેટલી જમીનમાં ખેતી થાય છે. અને આ બધાની સાથોસાથ – તેમને બદલે કે તેમને ભોગે નહિ – હિન્દુસ્તાનનો ઔદ્યોગિક વિકાસ પણ થઈ રહ્યો છે. માનવંતા મહેમાનો, આપને થતું હશે કે આ બધી વાતોને અને આજના આ કાર્યક્રમને શો સંબંધ? અને આ ગમાર ગવર્નર આજે આ બધી વાત કેમ બોલી રહ્યો છે! તો મને કહેવા દો કી આજે જે પાવર પ્લાન્ટનો પાયાનો પથ્થર મૂકવાનું કામ મારે હાથે થયું છે તે પોતે તો હિન્દુસ્તાનની ઔદ્યોગિક પ્રગતિનો એક બુલંદ સિતારો છે જ. પણ આ પાવર પ્લાન્ટમાં જે વીજળી પેદા થશે તેને પરિણામે મુંબઈ અને બીજા કેટલાક પ્રદેશોમાં ઔદ્યોગિક વિકાસની ઝડપ પણ ઘણી વધશે. 

તાતા કંપનીનો પહેલો પાવર પ્લાન્ટ

હું જાણું છું કે છેલ્લાં કેટલાંક વખતથી આ દેશમાં ‘સ્વદેશી’ની હિમાયત જોરશોરથી થઈ રહી છે. પણ ‘સ્વદેશી’ એ વિશેષણ માત્ર નાના નાના કે ઘરઘરાઉ ઉદ્યોગોને જ લાગુ પડે છે એવું નથી. હમણાં મેં જેનો પાયાનો પથ્થર મૂક્યો તેવા મોટા ઉદ્યોગોને પણ આ વિશેષણ લાગુ પડે છે. આપણા પોતાના ખિસ્સામાં પૈસા હોય તો બીજા પાસેથી ઉધાર ન લઈએ એમાં જેમ ડહાપણ છે, તેમ જ જો દેશમાંથી જ જરૂરી પૈસા ઊભા થઈ શકતા હોય તો વિદેશી મદદ ન લેવી જોઈએ એટલું તો કોઈ પણ સમજે. પિતા જમશેદજીનું સપનું સ્વદેશી મૂડી વડે સાકાર કરવા માટે દોરાબજીએ જે જહેમત ઉઠાવી છે તેનો હું સાક્ષી છું. અને એ જહેમતને પરિણામે આજનો દિવસ આપણે જોઈ શક્યા છીએ તે માટે તેમનો આભાર માનું છું. અને હા, આજે મારે હાથે જે મૂકાયો છે તે માત્ર કોઈ બાંધકામનો પાયાનો પથ્થર જ નથી. હિન્દુસ્તાનના લોકોની પોતાની જાતમાં રહેલી શ્રદ્ધાનો પાયો પણ તે છે. મને ખાતરી છે કે એક દિવસ અહીં પેદા થયેલી વીજળી તાર દ્વારા મુંબઈ સુધી પહોંચશે અને ત્યાંના વેપાર-ઉદ્યોગને જ નહિ, ત્યાંના લોકોના જીવનને પણ ઉજાળશે. 

*

જમશેદજી વારસામાં સારી એવી પૂંજી મૂકી ગયા હુતા. અને દોરાબજીએ તેમાં ઘન્નો વધારો કીધો. પન એ ધન ન પોતાને માટે રાખિયું, ન પોતાના વારસો માટે. એવને એક ટ્રસ્ટ શુરુ કીધું અને પોતાની બધ્ધી મિલકત – પોતે પહેરતા તે મોતી મઢેલી ટાઈ-પીન સિક્કે – એ ટ્રસ્ટને લખી આપી. એવનનાં ધનિયાની ગુજરી ગયા વેરે એવને આય ટ્રસ્ટ કીધું. અને એવને લખી જનાવિયું કે દેશ, જાત, ધરમ, કે બીજા કોઈ બી ભેદ ભાવ વગર આ ટ્રસ્ટના પૈસા વિદ્યા અને સંશોધનનાં કામોમાં, આફતગ્રસ્ત લોકોની મદદ માટે, અને બીજા જાહેર સખાવતી કામોમાં  વાપરવા. આય ટ્રસ્ટ તે સર દોરાબજી તાતા ટ્રસ્ટ. 

પત્ની મહેરબાઈ સાથે દોરાબજી તાતા

દોરાબજીનાં ધનીયાની મેહેરબાઈ લુકેમિયાના રોગનો ભોગ બની આય ફાની દુનિયામાંથી સીધાવિયા હુતા. એટલે આય રોગ અંગે અભ્યાસ-સંશોધન કરવા માટે દોરાબજીએ લેડી તાતા મેમોરિયલ ટ્રસ્ટ બનાવિયું. મેહેરબાઈનો અંતકાલ ઈંગલન્ડમાં આવીયો હૂતો. એવનની કબરના દિદાર કરવા દોરાબજી ૧૯૩૨ના એપ્રિલની ૧૧મી તારીખે મુંબઈથી ઇન્ગ્લન્ડ જવા નીકલીઆ. પન ખોદાયજીએ કૈંક જુદું જ ભાયેગમાં લખિયું હોસે. તે ૧૯૩૨ના જૂનની ત્રીજી તારીખે મુસાફરી દરમ્યાન જ જર્મનીમાં એવન બી ખોદાયજીને પ્યારા થઈ ગયા. એવનનાં રૂઆનને ઈંગલન્ડ લઇ જઈ ધનીયાનીની કબ્રની બાજુમાં દફનાવવામાં આવિયું. 

જેને લીધે ‘તાતા’નું નામ હિન્દુસ્તાનના ઘર ઘરમાં જાણીતું અને માનીતું થયું એવી એકુ કંપનીની વાત હવે પછી.  

e.mail : deepakbmehta@gmail.com 

XXX XXX XXX

પ્રગટ : “ગુજરાતી મિડ-ડે”; 07 ડિસેમ્બર 2024