Historic: Walk to freedom. Photo: The Hindu Photo Library



At Dandi: The first handful of salt. Photo: The Hindu Photo Library


THE HINDU
Commemorative stamp on Dandi marchj. Photo: The Hindu



A long trek: Gandhiji and his followers. Photo: The Hindu Photo Library

One historic day in March, 85 years ago, salt was used to break the British resistance. Gandhiji had taken yet another giant step towards India’s freedom. The Dandi March proved a day of reckoning ….

A king once asked his daughters what they thought of him.

The first two were profuse with praise: “Oh, you’re the brightest jewel in the universe!”

“You’re the kindest, handsomest, most brilliant father and king that ever lived!”

The third daughter said he was like salt.

The king growled angrily and waved her away. But one day someone served him a magnificent lunch that had only one thing missing — salt! It made the king realise the startling importance of the common grainy white powder in our lives.

And that is why people who love you will say, “You’re the salt of the earth!”

Salt is so important that it even shook an empire.

Let’s go back in time and see how it happened. Eighty five years, to be exact. On March 12, 1930, Mahatma Gandhi left his Sabarmati Ashram in Ahmedabad, Gujarat, and took a walk with his followers. As he walked, many supporters joined him and the walking crowd swelled. And swelled. He stopped now and then to explain to people what he was doing. It must have been a sight to see. The March was called the ‘white flowing river’ because of the thousands of people marching in white khadi clothes.

Battle for truth

They reached Dandi, a coastal town by the Arabian Sea, on April 5. They had walked 240 miles in all! Early next morning, there was a prayer meeting. After that, they walked down to the beach. Gandhiji bent down and picked up a handful of salt-laden mud. It was a small, ordinary act, but it shook the British Empire because it was one of the most important links in Gandhiji’s peaceful resistance against the foreign rulers of our country.

His Satyagraha, the battle for truth, was simple. “You hit me, I’ll stay quiet. I won’t hit you back, but I won’t obey you either!” That was the spirit of the Indian Independence movement.

The British had put a heavy tax on salt. The Government not only had a monopoly on the making of salt, they also required anyone who used salt to pay tax. Everyone needed salt in their food, but there were many Indians who couldn’t afford to pay the tax. It was a totally unjust law. Why should you pay the Government for something that’s freely available in Nature!

The freedom fighters seized the opportunity. Gandhiji decided to break the law openly. It would not only be a protest against the unjust Salt Law, it would also send out a message to the British and to everyone else, all over the world. When he bent down that morning and picked up salt from the beach, he was raising the flag of rebellion. Peacefully, by a great symbolic act.

The British wanted to stop him at any cost. Before he arrived they had crushed all the salt into the mud. But Gandhiji picked up salt from the mud and broke the law anyway. It was a major victory. Every day of the march was covered by American newspapers, sending the news all over the world.

About 60,000 people, including Gandhiji, were arrested. But the movement spread. A month later, the fiery poet Sarojini Naidu with 2,500 volunteers courted arrest at a salt works more than a hundred miles from Bombay. And so it went. All across the country, people were openly rising in defiance against the British and making salt. Even though Gandhiji was in jail, the Satyagrahis kept up the struggle.

There’s an interesting story behind the choice of salt for the struggle. The Indian National Congress would have preferred to fight against other laws like the land revenue laws, for example. But Gandhiji chose salt. In a warm country like India, men and women sweated it out in the sun. They needed to replace the salt in their bodies that was lost through perspiration. How could you ask them to pay for it?

It was a simple truth. Turn the mirror to the people and show them how they’re being treated. And they will rise up along with you.

Seventeen years after the symbolic Salt Satyagraha, India got her freedom from the British.

http://www.thehindu.com/features/kids/if-its-march-it-must-be-salt/article6986221.ece?homepage=true

Can the dietary practices, the animal which is worshipped as a mother by section of population, be brought in on the political arena? While all this sounds surreal, its true as far as the role of cow is there in Indian political firmament. Recently Maharashtra Government got the Presidents assent to the bill “Maharashtra Animal Preservation (Amendment) Bill 1995 which will now ban the slaughter of bulls and bullocks as well. The defaulters will face a prison term of five years and a fine of Rs. 10000. When I first read ‘Animal Preservation’ part of the title of the bill, I thought this is some bill related to all the animals which are used for human consumption or deals with the use of animals for different purposes by the society. Contrary to that it turned out that this applies only to Cow and its progeny. A decade ago I was shocked to read that one of the outstanding scholars of ancient Indian History Professor Dwijendra Nath Jha received regular threats on phone telling him not to publish his book, ‘Holy Cow Beef in Indian Dietary tradition’. This scholarly work traces the place of beef in Indian diet from centuries.

The idea is to target the minorities for beef eating, and cow slaughter. One recalls that one of the slogans which rent the air in the run up the 2014 General elections was "Modi ko matdan, gai ko jeevadan [Vote for Modi, give life to the cow], BJP ka sandesh, bachegi gai, bachega desh [BJP’s message, the cow will be saved, the country will be saved]". This slogan was propped up ‘Cow Development Cell’ of BJP.

As such emotive-identity issues are the hall mark of the politics in the name of religion. BJP built itself up on another identity issue, that of Ram Temple. The cow has always been accompanying and a parallel issue for political mobilization by RSS-BJP. It has also been the point of triggering violence in many cases all through. With the formation of VHP by RSS in 1964, cow issue has been systematically propped up time and over again. Many a misconceptions about cow, beef eating have been constructed. Building of misconceptions has also been extended to the dietary habits of the ‘Muslim’ community in particular. The profession of section of Muslims, Kasai (butcher), those in the trade of beef selling has been brought in to the ‘Hate other’, ‘social common sense’ in particular. The result being that it is perceived at broad layers of society as if beef eating is compulsory for Muslims. The notion which has been popularized is that Cow is Holy for Hindus: Muslims kill her! The perception is that the Muslim invaders brought beef eating into India. These misconceptions are by now the part of ‘social common sense’ of the large number of people in the society.

All the components of this are myths and stereotypes have been constructed over a period of time. Time and over again one hears about some small communal violence, killing of dalits and traders of cows leading to communal polarization. Many a dalits dealing with cow hide have been killed in places like Gohana in Hariyana and the VHP leaders had justified such acts.

Contrary to this the beef eating and sacrifice of cows was prevalent here from Vedic period. The sacrifice of cows in the Yagnas (ritual around fire) is extensively mentioned in the scriptures. There is mention about beef eating in various books. There is a phrase in Taitreya Brahmin which states ‘Atho Annam Via Gau’ (Cow is in veritably food) Different gods are mentioned to be having their choices for particular type of cow flesh. Prof D. N. Jha quotes innumerable examples of this in his masterpiece.

The preaching of non violence in India came with the rise of agricultural society. Jainism called for total non violence, while Buddhism talked non-violence; preventing of wasteful animal sacrifice in particular. It was much later that Brahmanism picked up cow as a symbol for Brahmanism in response and as a reaction to non-violence of these religions. Since Brahmanism has asserted itself to be the Hinduism it projects as if Cow is holy for Hindus overall. The matter of fact is that many sections of society, more particularly Dalits and Tribal have been eating beef all through. It is another matter that lately with the rising assertion of Hindutva, many a communities which are dependent on beef as a rich and cheap source of protein are gradually being forced to either give it up or do a rethink on that.

In contrast to what is being asserted by BJP and company, Swami Vivekanand had a different take on the issue. He points out speaking to a large gathering in USA said: “You will be astonished if I tell you that, according to old ceremonials, he is not a good Hindu who does not eat beef. On certain occasions he must sacrifice a bull and eat it.”

[Vivekananda speaking at the Shakespeare Club, Pasadena, California, USA (2 February 1900) on the theme of ‘Buddhistic India’, cited in Swami Vivekananda, The Complete Works of Swami Vivekananda, Vol 3 (Calcutta: Advaita Ashram, 1997), p. 536.]

This is corroborated by other research works sponsored by the Ramakrishna Mission established by Swami Vivekananda himself. One of these reads: “The Vedic Aryans, including the Brahmanas, ate fish, meat and even beef. A distinguished guest was honoured with beef served at a meal. Although the Vedic Aryans ate beef, milch cows were not killed. One of the words that designated cow was aghnya (what shall not be killed). But a guest was a goghna (one for whom a cow is killed). It is only bulls, barren cows and calves that were killed.”[C. Kunhan Raja, ‘Vedic Culture’, cited in the series, Suniti Kumar Chatterji and others (eds.), The Cultural Heritage of India, Vol 1 (Calcutta: The Ramakrishna Mission, 1993), 217.]

In response to this bill thousands of workers of Devnar abattoir (Mumbai), who will be losing their jobs came on the streets to protest against this move of the government (March 11). Many traders, from different religion also came to Azad Maidan in Mumbai to protest this communal act of the Maharashtra Government. In a PIL filed in the Bombay High Court the petitioner argues that this ban on beef infringes on the fundamental right of citizens to choose meat of their choice is fundamental. The hope is that the society overcomes such abuse of ‘identity issues’ for political goals and lets the people have their own choices in matters of food habits, and let those who are making their living from this trade do so peacefully.

—

www.pluralindia.com

સ્ત્રીશિક્ષણનો અને તેમાં ય દલિત કન્યાઓના શિક્ષણનો પાયો નાખનાર સાવિત્રીબાઈ જોતીરાવ ફુલે(1831-1897)ની ગઈ કાલે  મૃત્યુિતથિ હતી. મહારાષ્ટ્રની પ્રતિષ્ઠિત પુણે યુનિવર્સિટીનું નામ ઑગસ્ટ મહિનાથી સાવિત્રીબાઈ ફુલે પુણે યુનિવર્સિટી કરવામાં આવ્યું છે. ભારતના ઉચ્ચ શિક્ષણના ઇતિહાસમાં આ બહુ મહત્ત્વની પ્રેરક ઘટના છે. દલિત કે બિનદલિત, હિન્દુત્વવાદી કે સેક્યુલર, ડાબેરી કે જમણેરી એવા મતભેદ તેમ જ પક્ષીય રાજકારણથી ઊપર ઊઠીને સર્વાનુમતે લેવાયેલો આ નિર્ણય જ્ઞાનજ્યોતિ સાવિત્રીબાઈના જીવનકાર્યને સમાજે આપેલી માનવંદના છે. 

ઓગણીસમી સદીના ભારતમાં જુદા જુદા રાજ્યોમાં જે સંઘર્ષશીલ સમાજસુધારક સ્ત્રી-પુરુષો હતાં તેમાં સાવિત્રીબાઈ જોતીરાવ ફુલેનું પ્રદાન અમૂલ્ય છે. તેમના પતિ અને દલિત ચળવળના અગ્રદૂત જોતીરાવ ફુલે(1827-1890)ના તે સાચા અર્થમાં કાર્યસંગિની હતાં. નાની ઉમરમાં થયેલા લગ્ન બાદ તેમણે પહેલાં પતિ પાસે અને પછી મિશનરી શાળામાંથી શિક્ષણ મેળવ્યું. બાબાસાહેબ આંબેડકરના એક ગુરુ જોતીરાવે પછાત ગણાતા વર્ગોની છોકરીઓ માટેની દેશની પહેલી શાળા પુનામાં પહેલી જાન્યુઆરી 1848થી શરૂ કરી. એમાં સાવિત્રીબાઈ શિક્ષિકા બન્યાં. શરૂઆતના દિવસોમાં એ ઘરેથી શાળાએ જાય એ વખતે રસ્તામાં રૂઢિચુસ્ત  બ્રાહ્મણો તેમની પર છાણ અને કીચડ ફેંકતા. પણ સાવિત્રીબાઈ અને જોતીરાવ અડગ રહ્યાં.

ફુલે દંપતીએ પુણેમાં 1863માં બાળહત્યા પ્રતિબંધકગૃહની સ્થાપના કરી. આ વિરલ કામ સમજવા જેવું છે. ફુલેના જમાનામાં ભારતમાં વિધવાઓની સ્થિતિ બહુ ખરાબ હતી. લગભગ બધાં બાળલગ્નો અને ઘણા જરઠવિવાહ થતાં. આયુષ્યમર્યાદા ઓછી હતી, મૃત્યુદર ઊંચો હતો. પરિણામે બાળ કે યુવા વિધવાઓની સંખ્યા પણ વધુ હતી. આ વિધવાઓની જિંદગી દોજખ હતી. તેમાંથી કેટલીક, પરિવારના કે બહારના વાસનાભૂખ્યા પુરુષોના અત્યાચારનો ભોગ બનીને ગર્ભ ધારણ કરતી. પછી પેટની અંદરના જીવની સાથે પોતાની જિંદગી ટૂંકાવતી.

સમાજની અમાનુષતાનો ભોગ બનેલી આવી સ્ત્રીઓને બચાવી લેવા માટે ફુલે દંપતીએ બાળહત્યા પ્રતિબંધક ગૃહ નામના આશ્રયસ્થાનની શરૂઆત કરી. જેમાં મહિલાઓને આધાર આપવામાં આવતો, એટલું જ નહીં પણ સવિત્રીબાઈની દેખરેખ હેઠળ નિષ્ણાત સુયાણી પાસે સુવાવડ પણ કરાવવામાં આવતી. ત્યાર બાદ  બાળકની સાથે ગૃહમાં રહેવાની કે તેને સાથે લઈને કે લીધા વગર ગૃહમાંથી તેને જ્યાં જવું હોય ત્યાં જવાની છૂટ રહેતી. આ ગૃહનું કામ સાવિત્રીબાઈએ બહુ સંઘર્ષની વચ્ચે પણ સંવેદનશીલતાથી સંભાળ્યું. એટલું જ નહીં પણ આપઘાત કરવા નીકળેલી એક સગર્ભા વિધવાને બચાવીને તેના દીકરાને દત્તક લઈને યશવંત નામે ઊછેરીને ડૉકટર બનાવ્યો. ફુલે દંપતિએ પુણેમાં શ્રમજીવીઓ માટે રાત્રિશાળા ચલાવી (1855), પાણી માટેનો પોતાના ઘરનો હોજ દલિતો માટે ખુલ્લો મૂક્યો (1868), દલિતોની દુર્દશા માટે કારણ બનેલા બ્રાહ્મણવાદના નાશ માટે દલિત વર્ગોની જાગૃતિ અને ચળવળના હેતુથી સત્યશોધક સમાજની સ્થાપના કરી (1873), દુષ્કાળ રાહત કામગીરી (1875-77) પાર પાડી.

‘વિદ્યા વિના મતિ ગઈ’ એવું ફુલેએ લખ્યું છે. સાવિત્રીબાઈએ લખ્યું – ‘વિદ્યા સર્વશ્રેષ્ઠ ધન છે, એનાથી ગુલામી દૂર થાય છે અને માણસપણું મળે છે, અને પશુત્વ હારે છે.’ તેમના મરાઠી શબ્દો છે ‘विद्या हे धन आहे रे। श्रेष्ठ साऱ्या धनाहून।‘ અથવા ‘शिक्षणाने मनुष्यत्व लाभतं आणि पशुत्व हरतं.’ સાવિત્રીબાઈએ કેટલીક મૌલિક પદ્યરચનાઓ પણ કરી છે. મહિલાઓની જિંદગીને સારી બનાવવાના વિચારને આચારમાં મૂકવાનું મુશ્કેલ હતું. પતિનું મોત થાય એટલે પત્નીનું મુંડન કરાવવાની બદી હતી. એ અટકાવવા માટે વિચક્ષણ ફુલે દંપતીએ પોતાની વાત વાળંદોને ગળે ઊતારી. ‘વિધવાઓનું મુંડન અમે નહીં કરીએ’ એવું પુનાના નાપિકોએ પોતાની આવકનો વિચાર બાજુ પર મૂકીને નક્કી કર્યું. એક સામાજિક સુધારા માટે પુનાના નાપિકોએ પાડેલી હડતાળ દુનિયાની એવા પ્રકારની સંભવત: પહેલી હડતાળ હતી. જોતીરાવના અવસાન પછી સાવિત્રીબાઈએ સત્યશોધક સમાજની ચળવળ ઊપાડી લીધી. વિધવાઓના પુનર્વિવાહ, બાળલગ્ન પ્રતિબંધ, સ્ત્રીકેળવણી, કુંવારી માતાઓની અને તરછોડાયેલી સ્ત્રીઓની દુર્દશા જેવી અનેક સમસ્યાઓનો તે ઉકેલ લાવવા માગતાં હતાં. એના માટે મહિલા સંગઠનની જરૂર હતી. એ દિશામાં તેમણે કરેલું કામ બહુ મહત્ત્વનું છે. સાવિત્રીબાઈ સ્ત્રીમુક્તિના જ્યોતિર્ધર બન્યાં. તેમનું અને દીકરા યશવંતનું અવસાન પ્લેગના રોગીઓની સારવાર દરમિયાન થયું.

ભાવનગરનાં દક્ષાબહેન દામોદરાએ લખેલી  ‘સાવિત્રી’ નામની જીવનચરિત્રાત્મક નવલકથા ગુજરાતી દલિત સાહિત્ય અકાદમીએ પ્રસિદ્ધ કરી છે. મહારાષ્ટ્રના પ્રતિબદ્ધ રંગકર્મી સુષમા દેશપાંડેએ સાવિત્રીબાઈ પર સર્જેલા નાટ્યપ્રયોગની ગુજરાતીમાં ભજવણીઓ અદિતી દેસાઈ, રક્ષા નાયક અને ઇન્દુ રોહિતે કરી હતી.

જાણીતા મરાઠી પત્રકાર-લેખક ઉત્તમ કાંબળેએ એક કિસ્સો નોંધ્યો છે. ગામડાની એક કન્યાશાળાના સમારંભ બાદ તેમની પાસે સહી અને સંદેશ લેવા આવેલી એક વિદ્યાર્થિનીને તેમણે પૂછ્યું : ‘તું નિશાળમાં ભણતી થઈ ત્યારે તને શાળાએ બેસાડવા કોણ આવ્યું હતું ?’ એક છોકરીએ જવાબ આપ્યો : ‘મને નિશાળે બેસાડવા સાવિત્રીબાઈ આવ્યાં હતાં.’

9 માર્ચ 2015

+++++

સૌજન્ય : ‘કદર અને કિતાબ’ નામે લેખકની કટાર, “નવગુજરાત સમય”, 11 માર્ચ 2015

e.mail : sanjaysbhave@yahoo.com