બે અક્ષરનો  બનેલો આ શબ્દ કેટલો પ્યારો છે. ન તેને કાનાની જરૂર, ન માત્રાની, ન માગે  હ્રસ્વ ઇ કે દીર્ઘ ઈ અરે અનુસ્વારની પણ આવશ્યકતા નહીં. હ્રસ્વ ઉ કે દીર્ઘ ઊની ક્યાં વાત કરવી ! માનવ માત્રનો સ્વભાવ છે, 'ઘર' જે તેનું નિવાસસ્થાન છે. તે તેને અતિ પ્યારું છે. પછી ભલે એ ઝૂંપડી હોય કે મહેલ, બંગલો હોય કે બે ઓરડાનું સાદું રહેઠાણ. નાનપણથી સાંભળતી આવી છું, 'ધરતીનો છેડો ઘર'. આટલાં વર્ષોના અનુભવનો નિચોડ કહે છે , 'ધરતીનું ઉદ્દભવ-સ્થાન ઘર'. જ્યાંથી જીવન યાત્રા શરૂ થાય છે. જીવનના અંતિમ શ્વાસ પણ ત્યાં છૂટે તેવી દરેક મનુષ્યના મનની એષણા હોય છે.

ઘરની વ્યાખ્યા કરવી ખૂબ કપરું કામ છે. જ્યાં વાસ કરીએ તેને ઘર કહેવાય. હવે દરેકને સ્થળ પવિત્ર મતલબ ચોખ્ખું ગમે. આવનાર વ્યક્તિને અંતરના ઉમળકાનો અહેસાસ થાય. જ્યાં ભલે ભભકો ન હોય. સાદગીમાં સત્કાર જણાય. અરે ભલેને જમવામાં બાસુંદી પૂરી ન હોય ! પ્રેમેથી ખીચડી, પાપડ અને અથાણું ભાણાંમાં પિરસાય.

એક વાત યાદ આવી ગઈ, કહ્યા વગર નહીં રહી શકું. એક મિત્ર અમેરિકામાં અઢળક ડૉલર કમાયા. હવે મિત્ર હતા, બીજા શહેરમાં રહેતા હતા. જોગાનુજોગે તેને ત્યાં જવાનો અવસર સાંપડ્યો. હું સામાન્ય વ્યક્તિ. તેમાં પાછી એકલી. આરામથી ફરીને મને ઘર બતાવ્યું. ખૂબ સુંદર અને વિશાળ 'મેન્શન' હતું. ઘરમાં સ્વિમિંગ પુલ, ટેનિસ કૉર્ટ, સાત બેડરૂમ, ૪ ગાડીઓનું મોટું ગરાજ, નોકર માટેનું નાનું મકાન પાછળના ભાગમાં, બે કૂતરા, નાનું માછલી ઘર, મંદિર વગેરે વગેરે. જોવાની મઝા આવી. સાંજ પડી હતી એટલે કહે હવે જમીને જા. મારી પત્ની ધંધા પરથી આવી ગઈ છે. મારે લીધે કૉલેજ મિત્ર વહેલા નીકળી ગયા હતા. જમવાનો ડાઈનિંગ રૂમ ભવ્ય હતો. બાળકો  રજાને કારણે મિત્રો સાથે બહાર મુવીમાં ગયા હતા.

સુંદર ચાઈના, ક્રિસ્ટલના ગ્લાસમાં પાણી આવ્યું. બધી તૈયારી થઈ ગઈ અને અમે ટેબલ પર ગોઠવાયાં. જમવાની શરૂઆત કરી. થાળીમાં પિરસાયેલી વાનગી જોઈ મેં કહ્યું , મિત્ર, આ ઘર તારું ઘણું મોંઘું લાગે છે. તેની પત્ની ટહૂકી, વાત જ ન પૂછો. મારા હિસાબે આ ટાઉનમાં મોંઘામાં મોંઘું ઘર અમારું છે. લોકો જોવા આવે છે.

હવે મારાથી કહ્યા વગર ન રહેવાયું, 'શાક લાવવાના પૈસા તો રાખવા હતાં. 'જમવાની થાળીમાં શાક ગેરહાજર હતું. હવે શું આને ઘર કહીશું હા, ભવ્ય મકાન જરૂર કહીશું . (મેન્શન)

અહીંથી ઘરની યાત્રા શરૂ કરીએ. ઘર માટી, ચૂનો, સિમેન્ટ અને ભીંતોનો મકબરો નથી ! ત્યાં હાલતી ચાલતી, ભાવના ભરેલી વ્યક્તિઓનો વસવાટ છે. જ્યાં પ્યારનો દરિયો લહેરાતો હોય ! જ્યાં આંખમાંથી અમી સરતાં હોય ! વદન પર હાસ્ય યા સ્મિત વિલસી રહ્યું હોય. આવનાર આંગતુકને તેનો અહેસાસ થાય. જ્યાં શુષ્કતાનો સદંતર અભાવ હોય. 'ઘર એટલે મંદિર', મંદિરમાં પ્રાણ પ્રતિષ્ઠાવાળા ભગવાન બિરાજ માન છે. જ્યારે ઘરમાં પ્રાણવાળી હાલતી, ચાલતી, લાગણી સભર વ્યક્તિઓનો વાસ છે. જે સવારથી સાંજ સુધી તેમાં વસે છે. રાતે નિશ્ચિંત પણે પથારીમાં યા પલંગ પર લંબાવી શાંતિની નિદ્રામાં પોઢે છે.

જે ઘરમાં 'હનુમાન હડી કાઢે અને ભૂત ભૂસકા મારે' એ ઘરમાં જવાનું કોઈને દિલ નહીં થાય. પછી ભલેને એ ઘર સ્વનું હોય, તેના કરતાં અનેક ઘણું મોટું યા ભવ્ય કેમ ન હોય ? ઘર હોય મ્યુિઝયમ જેવું. માત્ર દેખાવનું સુંદર. સોફા પર બેસવા જઈએ તો કહેશે, 'આ ફોર્મલ સિટિંગ રૂમ છે. આપણે ફેમિલી રૂમમાં બેસીએ.'.

યાદ કરો આપણા તુલસીદાસજીને જેમણે સદીઓ પહેલાં સનાતન સત્ય ઉચ્ચાર્યું હતું,

"આવ નહીં આવન નહીં, નહીં નૈનમેં નેહ
તુલસી વહાં ન જાઈએ ચાહે કંચન બરસે મેહ" !

ઘરની શોભા જેટલી સાદગીમાં છે તેટલી અતિ ભપકામાં નથી. છતાં પણ આ વિષય છે, અપની અપની પસંદગીનો તેમાં બે મત નથી. અમેરિકાથી મુંબઈ જાઉં ત્યારે અચૂક ગામડામાં જવાનો પ્રસંગ ઊભો કરું. ભલે મુંબઈમાં જન્મી, મુંબઈના રસ્તાની ધૂળમાં ખરડાઈ બાળપણ ગુજાર્યું, ગાડીમાં ફરી, સરસ મજાની ફેલોશિપ સ્કૂલ અને વિલ્સન કૉલેજમાં ભણી અમેરિકા આવી. છતાં ગામડાંના ઘરો અને ઝૂંપડાં ખૂબ ગમે છે. ત્યાં વસી રહેલી પ્રજાનો પ્રેમ અને આતિથ્ય સત્કારની ભાવના ઊડીને આંખે વળગે તેવી છે. જઈએ એટલે ઓસરીમાં ખાટલો ઢાળી, કપ રકાબીમાં ચહા પીવડાવે ત્યારે, મુંબઈના 'રેશમ ભવન'ની ચહા તેની આગળ ફીકી લાગે.

બનેલી વાત છે. ભાવનગરના કુંભારવાડામાં ગઈ હતી. જે ત્યાંનો પ્રખ્યાત ઝૂંપડપટ્ટીનો વિસ્તાર છે. આખી જિંદગીનો સ્મરણમાં અંકિત થયેલો પ્રસંગ છે. દીકરી સોનાલીને શાળામાંથી આવવાની વાર હતી. તેના માતા પિતા સાથે વાત કરી રહી હતી. ઝૂંપડપટ્ટીમાં પણ ચોક્ખાઈ અને સુઘડતા આંખે ઊડીને વળગે તેવા હતાં. સોનાલીએ પ્રાપ્ત કરેલી સિદ્ધિઓની તેની માતા ગૌરવભેર વાત કરી રહી હતી. પિતાની આંખોમાં દીકરી પ્રત્યેનો પ્યાર નિતરતો જણાયો. દીકરો કૉલેજમાં અભ્યાસ કરવા શહેરમાં રહેતો હતો. તેમના ઘરમાં જે ઉષ્માનો અનુભવ થયો તેની શું વાત કરું. હૈયે ખૂબ શાતા વળી. ખરેખર 'ઘર' કોને કહેવાય તે જાણ્યું.

ઘરમાં સુસંગતા, ચોખ્ખાઈ વિષેની સભાનતા એ દરેક ઘરમાં રહેતી વ્યક્તિનું કર્તવ્ય છે. આપણા ભારતમાં અને હવે તો અમેરિકામાં નોકરોની છૂટ છે. છતાં પણ નોકર તેની રીતે સાફ સફાઈ કરે અને ઘરની વ્યવસ્થા તેમ જ આકર્ષક ઢબ એ દરેક વ્યક્તિ પર આધાર રાખે.

હવે જ્યારે ઘરની વાત કરીએ ત્યારે માત્ર સજાવટ નહીં ઘરમાં રહેતી દરેક વ્યક્તિનું એક બીજા સાથેનું વર્તન, ઘરના વડીલોનું આગવું સ્થાન એ પણ એટલાં જ મહત્ત્વનાં છે. સાચું કહું તો એ સહુથી અગત્યના છે. ઘરના વડીલોનું માન ન સચવાય એ ઘરને ઘર કહેવું શોભાસ્પદ નથી. ઘરમાં પ્રાણી, નોકર સમાય અને માતા પિતા ઘરડાં ઘરમાં ! જો ભૂલે ચૂકે સાથે રહેતાં હોય તો તેમને જેલમાં રહેવાનો અનુભવ થાય એવા ઘર પણ જોયાં છે.  ખેર, આ વિષય પર દસેક દિવસ પહેલાં એક મિત્ર સાથે વિચાર વિનિમય કર્યો.

'હવે જમાનો બદલાયો છે. ઘરડાં માબાપ ભારે પડે છે. તેમની સેવાચાકરી કરવાનો સમય નથી!'

મારાથી રહેવાયું નહીં, 'માબાપ ભારે પડે છે ? આપણે નાનાં હતાં ત્યારે માબાપે ઘણું કર્યું. કોઈ દિવસ તેમેને ભાર નહોતો લાગ્યો. પ્રેમ આપ્યો હતો'.

'હા, પણ' !

'પણ શું? તેમને સમયની ખેંચ નહીં લાગી હોય ? મારી મમ્મી પાંચ વાગ્યયામાં ઊઠીને ઘરના કામકાજમાં વ્યસ્ત રહેતી.'

'અરે, યાર, મૂકને માથાઝીક, સમય બદલાયો છે !'

'એ જ તો તારી ભૂલ છે. સમય કેવી રીતે બદલાયો છે મને સમજાવીશ, સાંભળ, દિવસ ૨૪ કલાકનો તેમાં ક્યાં ફેર પડ્યો છે ? '

'ના.'

'બરાબર, સૂરજ પૂર્વમાં ઊગે પશ્ચિમમાં આથમે છે રોજ !'

'યાર, સાચી વાત છે'.

'નદી પર્વતમાંથી નીકળી સમુદ્રને મળે.'

'હા, ભાઈ, હા,'

'એ ય, હું ભાઈ નથી, બહેન છું !  બન્ને જણા ખડખડાટ હસી પડ્યાં. વાત આગળ ચાલી. દરેક માતા બાળકને નવ મહિના ઉદરે સાચવે, દીકરો હોય યા દીકરી કોઈ ફરક પડતો નથી.'

'તો શું ?'

'તો મને કહે સમય ક્યાં બદલાયો છે. ૨૧મી સદીના માનવીની 'સોચ' બદલાઈ છે. સમયને બદનામ ન કર. માનવી સ્વાર્થમાં અને આધુનિકતાની દોડમાં અટવાયો છે. જેને કારણે ઘર અને ઘરમાં રહેતી વ્યક્તિઓનું મૂલ્યાંકન કરવામાં થાપ ખાઈ ગયો છે.

મને ખભે ઠપકારીને કહે, 'તારી વાતમાં દમ છે'.

દમને માર ગોલી. ઘર એ એવું સ્થાન છે જ્યાંથી દરેક માનવી બાળ સ્વરૂપે આવી જીવનની દોટમાં શામિલ થાય છે. મુસાફરીનો શુભારંભ ઘરમાંથી શરૂ થઈ પૂરા જગત ભરમાં વિસ્તરે છે. અંતિમ ક્ષણે તે પાછો ઘરના ઉંબરા પર આવીને પ્રાણ ત્યજવાની તમન્ના રાખે છે. ઘર પ્રત્યે માયા અને મમતા બંધાય છે. તેને લાગે છે, જગતમાં જો ક્યાં ય ખરેખર સ્વર્ગ હોય તો તે પોતાના ઘરમાં છે.

ઘરમાં પ્રવેશતા તેને 'હાશકારા'નો અનુભવ થાય છે. જો એ ઘરની ગૃહિણી અને બાળકો સુંદર સંસ્કારમાં ઉછર્યાં હશે તો ? બાકી ઘણી એવી વ્યક્તિઓનો સમાગમ થયો છે. કામ પરથી ઘરે જવાનું નામ આવે એટલે હાંજા ગગડી જાય. ઘરમાં મામલતદાર જેવી પત્ની આખા દિવસનો હિસાબ માગે !

અરે, ભાઈ કામે ગયા છે. બે પૈસા રળશે તો તમને જ જલસા છે. પછી ભલેને પત્ની, પતિને કારણે લાખોમાં ખેલતી હોય. પતિ જાણે પૈસા કમાવાનું મશીન કેમ ન હોય? તેની સાથે પ્રેમપૂર્વક વ્યવહાર કરવો એ ખૂબ ભારે કામ લાગે ! બાળકોની પ્રગતિની વાત કરવી. પત્ની પણ કમાતી હોય તો પોતાના દિવસભરના કાર્યની ચર્ચા કરવી. સાથે બેસી ચહાની મસ્તી માણવી. આ બધા સુખી ઘરનાં લક્ષણ છે. તેને માટે ઘરનું ક્ષેત્રફળ કેટલું છે તે કોઈ મહત્ત્વ ધરાવતું નથી !

ઘરમાં આવીએ ને મુખડું મલકે. સોફા પર બેસીએ ને દિવસ ભરનો થાક ગાયબ. આ છે સુખી ઘરની નિશાની. એમાં પતિ શું કમાય છે તે મહત્ત્વનું નથી. ઘરમાં પ્રેમભર્યું, ઉષ્માસભર વાતાવરણ અગત્યનું છે.

હવે ભલેને ઘરમાં બધું જ હોય, છતાં પણ એ 'ઘર' પ્રત્યે અનાસક્તિ રાખવી તે પણ ખૂબ મહત્ત્વ ધરાવે છે. સનાતન સત્ય છે, જે જીવ આ ધરતી પર પદાર્પણ કરે છે તેને એક દિવસ, વહેલાં કે મોડાં વિદાય થવાનું છે. જેટલી ઘર પ્રત્યે આસક્તિ વધારે તેટલી દુનિયા ત્યજતી વખતે યાતના વધારે. આ દુનિયા મુસાફરખાનું છે. સહુએ અહીંથી ઉચાળા ભરવાના છે. મને કે કમને એ અગત્યનું નથી.

'જબ તક સાંસ તબ તક આશ'. જ્યાં સુધી આ જીવન છે. ઘરમાં શાંતિથી જીવીએ છીએ. જીવન યથાર્થ બનાવીએ છીએ. ત્યાં સુધી આ 'ઘર' આપણને પ્યારું છે. રહેશે તે હકીકત સ્વીકારી તેનો ખુલ્લા દિલે એકરાર કરીએ.

અંતમાં, 'ઘરને ઘર જેવું બનાવીએ ! જેમાં પ્યારનો પવન વાતો હોય. આનંદનો અવધિ લહેરાતો હોય.  મિત્રતાની મહેક ફેલાતી હોય. પ્રગતિનાં પગથિયાં પર પ્રયાણ હોય. ઉન્નતિના ઊંચા મીનારા હોય. અતિથિને આદર મળતું હોય. વડીલો વહાલ પામતાં હોય. પતિ અને પત્નીમાં પાવન રિશ્તો હોય. બાળકો બધાંને સંવારતા હોય' !

e.mail : pravina_avinash@yahoo.com

અશ્લીલતા પર પ્રતિબંધ મૂકવાથી સમાજ શીલવાન બને છે, ફાંસી જેવી બહુ આકરી સજા કરવાથી સમાજ અપરાધમુક્ત બને છે, વ્યસનો પર પ્રતિબંધ મૂકવાથી સમાજ વ્યસનમુક્ત બને છે અને શસ્ત્રો દ્વારા સવાયા બનવાથી જગતમાં શાંતિ સ્થપાય છે એ માન્યતાઓ મિથ છે. આમાં સત્ય તો બાજુએ રહ્યું, સત્યાંશ પણ નથી

અશ્લીલતા પર પ્રતિબંધ મૂકવાથી સમાજ શીલવાન બને છે, ફાંસી જેવી આકરી સજા કરવાથી સમાજ અપરાધમુક્ત બને છે, વ્યસનો પર પ્રતિબંધ મૂકવાથી સમાજ વ્યસનમુક્ત બને છે અને શસ્ત્રો દ્વારા સવાયા બનવાથી જગતમાં શાંતિ સ્થપાય છે એ ચાર માન્યતાઓ મિથ છે. આમાં સત્ય તો બાજુએ રહ્યું, સત્યાંશ પણ નથી. આમ છતાં જગતના શાસકો આવી ચેષ્ટા કરતા રહે છે, કારણ કે એ માનવસભ્યતાની ચિંતાનો વિષય છે અને એની જરૂરિયાત પણ છે. શીલવાન અને વ્યસનમુક્ત સમાજ તેમ જ શાંતિની વિશ્વને જરૂર છે.

આજે છઠ્ઠી ઑગસ્ટ છે. બરાબર ૭૦ વર્ષ પહેલાં ૧૯૪૫ની છઠ્ઠી ઑગસ્ટે અમેરિકાએ જપાનના હિરોશિમા નગર પર સવારે સવાઆઠ વાગ્યે અણુબૉમ્બ ફેંક્યો હતો. આટલા પ્રચંડ પ્રમાણમાં સામૂહિક નરસંહારની એ પહેલી ઘટના હતી. ગણતરીની મિનિટોમાં ૭૦થી ૮૦ હજાર લોકો માર્યા ગયા હતા. જપાનમાં હાહાકાર મચી ગયો હતો તો યુરોપના મિત્રદેશોમાં અને અમેરિકામાં પ્રજા ચિચિયારીઓ પાડીને સામૂહિક હિંસાની ઘટનાને વધાવતી હતી. માણસની જાત છે.

પીડા જોઈને કરુણા પણ એ જ વરસાવે છે અને પીડા પણ એ જ આપે છે. ગણતરીની મિનિટોમાં એક લાખ જેટલા માણસનો સંહાર એ માનવઇતિહાસની સૌથી વિકૃત ઘટના હતી અને મોતના સમાચાર સાંભળીને પાડવામાં આવેલી ચિચિયારીઓ એનાથી મોટી વિકૃત પ્રતિક્રિયા હતી. માનવસભ્યતાની વિકૃતિની દાસ્તાન અહીં પૂરી નથી થતી. હિરોશિમા પર અણુબૉમ્બ ફેંકવા છતાં જપાન શરણે આવ્યું નહીં ત્યારે નવમી ઑગસ્ટે નાગાસાકી શહેર પર અમેરિકાએ બીજો હુમલો કર્યો હતો.

અણુબૉમ્બની તાકાત એટલી પ્રચંડ હતી અને એણે એટલી ગરમી પેદા કરી હતી કે હિરોશિમા સ્ટેશન પરનો લોખંડનો ફુટઓવર બ્રિજ ઓગળી ગયો હતો અને તળાવનું પાણી ઊકળવા લાગ્યું હતું. જે લોકો ગરમીથી બચવા તળાવમાં કૂદી પડ્યા હતા તેઓ ઊકળતા પાણીમાં બફાઈને મરી ગયા હતા. આ તો એ સમયે થોડા કલાકો દરમ્યાન લોકોએ અનુભવેલી યાતના છે. એનાથી મોટી યાતના એ છે કે બીજા લાખો માણસો કાયમ માટે રેડિયેશનનો ભોગ બની ગયા હતા અને તેમણે રિબાઈ-રિબાઈને જીવન પૂરું કર્યું હતું. હજી આનાથી મોટી યાતના એ છે કે હિરોશિમા અને નાગાસાકીની ત્રીજી પેઢી રેડિયેશનની અસર સાથે જન્મે છે અને રિબાય છે. માણસજાત આને પ્રગતિ કહે છે અને જગતઆખામાં અણુકાર્યક્રમનો મહિમા કરવામાં આવે છે. અણુકાર્યક્રમ ધરાવતા દેશો વિકસિત કહેવાય છે. વિડંબના એ છે કે બે વિશ્વયુદ્ધ અને હિરોશિમા અને નાગાસાકીની ઘટના માનવીયતાને નવી ઊંચાઈ આપનારા શાંતિના ફરિસ્તા મહાત્મા ગાંધીની હયાતીમાં બની હતી.

અણુઊર્જા‍ સસ્તી પડે છે અને ઓછું પ્રદૂષણ પેદા કરે છે એવું અણુના શાંતિમય હેતુ માટેના ઉપયોગનું એક મહિમામંડિત તર્કશાસ્ત્ર ઊભું કરવામાં આવ્યું છે. આમાં અણુભઠ્ઠીમાં ગમે ત્યારે થઈ શકનારા સંભવિત અકસ્માતના નુકસાનને ગણતરીમાં લેવામાં આવતું નથી. અમેરિકામાં નેવાડા અને રશિયામાં ચેર્નોબિલમાં અકસ્માત થઈ ચૂક્યા છે જેણે કરેલા નુકસાનની વિગતો જાહેર કરવામાં આવતી નથી. બે વર્ષ પહેલાં જપાન પર ત્રાટકેલી સુનામીને કારણે અણુભઠ્ઠીને નુકસાન પહોંચ્યું હતું.

માનવભૂલ અને કુદરતી આફત એ બે ચીજની કોઈ ખાતરી હોતી નથી. એ ગમે ત્યારે થઈ શકે છે. વાસ્તવમાં અણુનો શાંતિમય ઉપયોગ એ બહાનું છે. એક વાર યુરેનિયમને એનરિચ્ડ કરવાની ટેક્નૉલૉજી હાથ લાગી ગઈ એ પછી ગણતરીના કલાકોમાં અણુબૉમ્બ બનાવી શકાય છે અને એ જ અણુના કહેવાતા શાંતિમય ઉપયોગના બહાના પાછળનો અસલ હેતુ છે.

અમેરિકા અને રશિયા બન્ને પાસે અણુશસ્ત્રો હતાં એટલે બે મહાસત્તાઓ વચ્ચે સીધું યુદ્ધ નહોતું થયું અથવા ત્રીજું વિશ્વયુદ્ધ નહોતું થયું એવી દલીલ કરવામાં આવે છે. બે મહાસત્તાઓ વચ્ચેના એ સંઘર્ષમય દિવસોને શીતયુદ્ધ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. એ શીતયુદ્ધ પ્રત્યક્ષ યુદ્ધમાં ન પરિણમ્યું એનું શ્રેય અણુશસ્ત્રોને આપવામાં આવે છે. આ વાત કંઈક અંશે સાચી છે. અણુશસ્ત્રોના ભયને કારણે અમેરિકા અને સોવિયેટ રશિયા વચ્ચે સીધું યુદ્ધ નહોતું થયું, પરંતુ એવો કોઈ દાયકો વીત્યો છે કે જગતમાં કોઈ સ્થળે યુદ્ધ જ ન થયું હોય?

આ ઉપરાંત નાનાં-નાનાં યુદ્ધો, ગણતરીપૂર્વકનો નરસંહાર, કારગિલ જેવાં સ્થાનિક અને મર્યાદિત યુદ્ધો થતાં જ રહે છે. ભારત અને પાકિસ્તાન બન્ને પાસે અણુશસ્ત્રો હોવા છતાં કારગિલની ઘટના બની હતી અને સરહદે શાંતિ હોય એવું એક પણ વર્ષ વીત્યું નથી. અમેરિકા પાસે અણુશસ્ત્રો હોવાં છતાં ઈરાને અમેરિકન એલચીકચેરીના કર્મચારીઓને દોઢ વર્ષ સુધી બાન પકડી રાખ્યા હતા. ફ્રાન્સિસ્કો ફ્રાન્કો (સ્પેન), પૉલ પોટ (કમ્બોડિયા), કર્નલ કદ્દાફી (લિબિયા), સદ્દામ હુસેન (ઇરાક), ઈદી અમીન (યુગાન્ડા), પિતા-પુત્ર કિમ જૉન્ગ (ઉત્તર કોરિયા) જેવા ગાંડા શાસકો અણુશસ્ત્રોની શોધ થયા પછી અને એના હોવા છતાં પેદા થયા છે.

બટ્રાર્‍ન્ડ રસેલે તેમના ‘પાવર’ નામના નાનકડા પુસ્તકમાં લખ્યું છે કે ગાંડો અને વિકૃત માણસ સત્તા સુધી નહીં જ પહોંચી શકે એવું માનવામાં જોખમ છે. લોકશાહી માર્ગે પણ એવો માણસ સત્તા સુધી પહોંચી શકે છે જે રીતે હિટલર પહોંચ્યો હતો. ઇઝરાયલના શાસકો લોકશાહી માર્ગે ચૂંટાઈને, ઇઝરાયલની યહૂદી પ્રજાની સંમતિ સાથે પૅલેસ્ટીનની પ્રજા પર જુલમ ગુજારે છે. વિવેકની કોઈ શાશ્વતી ન હોય ત્યારે જોખમો પેદા કરવામાં જોખમ છે.

આખું જગત પાકિસ્તાનનાં અણુશસ્ત્રો ત્રાસવાદીઓના હાથમાં તો નહીં આવેને એ વાતે ભયભીત છે. આવી પણ શકે છે. મ્યાનમાંથી તલવાર ગમે ત્યારે નીકળી શકે છે, બંદૂકનો ઘોડો ગમે ત્યારે દબાઈ શકે છે અને અણુવિસ્ફોટ ગમે ત્યારે થઈ શકે છે. શસ્ત્રો પેદા કરી શકાય છે, વિવેક પેદા કરવાનું વિજ્ઞાન વિકસ્યું નથી અને વિકસવાનું નથી. એટલે બીજા કરતાં સવાયા શક્તિશાળી હોવાથી શાંતિ જળવાય છે એ માન્યતા ખોટી છે.

સૌજન્ય : ‘કારણ-તારણ’ નામક લેખકની કોલમ, “ગુજરાતી મિડ-ડે”, 06 અૉગસ્ટ 2015

http://www.gujaratimidday.com/features/columns/features-columns-6-8-2015-6

We tell the untold story of the women and children from the Indian subcontinent who came to Britain in the 1950s and 1960s. Many remember arriving with little more than £3 in their pockets because of currency restrictions imposed by their governments back home. Kavita Puri hears the story of the pioneer women of this three-pound generation: their first impressions of Britain, the unlikely friendships, and their struggles at work. And we learn how in 1966 when England won the World Cup, these women were more excited by Miss India winning Miss World; which they said, put Indian women on the map!

Suresh Grover's family came to the UK from Kenya in 1966 for a better life and a British education. But what he saw and heard growing up in the 1970s changed him. (This article contains language that some readers might find offensive.)

Suresh was a child when he arrived. His father was highly educated and had worked in the civil service. But in Nelson, in Lancashire, the only job available to Asians was factory work, which he did in shifts – day and night.

And there were plenty of moments of overt racism.

"Our woodwork teacher would openly call us wogs. All the kids laughed," says Suresh. He went to the local comprehensive where he was known as Billy.

"Suresh was a foreign name and they didn't want to call me by it."

Suresh Grover grew up in Lancashire in the 60s and 70s

Suresh remembers how his schoolmates reminded him of his difference on a daily basis.

"Somebody would pick a fight and everybody would surround you and so you had no option but to defend yourself. Every break time, there'd be a sense of a fight."

And every journey home contained the potential of trouble.

"They knew you'd be passing, you'd be surrounded and again you'd have to fight. My first reaction was to be totally frightened. I would try and argue with them that I am a Hindu and I don't fight because of Mahatma Gandhi."

He lets out a belly laugh as he recalls the scene. "It's ridiculous. They just laughed and smacked me one."

Suresh believes that he never became "anti-white" as there were always small gestures of kindness throughout his childhood.

One act of solidarity sticks out clearly in his mind. Suresh recollects a long period of time when no-one would sit next to him in class.

One day three white girls came up to his desk asking to sit next to him. He was shocked by their action. Then one of them asked if he'd like to go out with her.

"I said why do you want to go out with a Paki? So I reacted in a bad way. I understood her act of kindness but I was too angry to think – do you really want to go out with a Paki? Which is, are you really willing to suffer the consequences?"

He never took her up on her offer. "No I didn't go out with her. I will always remember her and I wish I would meet her again because I want to thank her for it."

When the early pioneers from the Indian subcontinent came over to post-war Britain many remember being met with curiosity. Kulwant Sehli arrived in 1954 with £3 – the maximum amount you could bring from India because of strict currency controls.

Children seeing Kulwant's turban would affectionately call him the Maharaja. He says racist incidents were extremely rare in the 1950s. But by the 1970s they occurred almost every time he left the house.

In the early 1950s there were around 43,000 South Asians in Britain. But by the beginning of the 1970s the numbers had increased to around half a million – because of family reunions and Asians fleeing East Africa. Immigration became a politically charged issue. And around the UK, the National Front were on the rise.

Suresh Grover pinpoints 1973 as a time when things got worse in Nelson, as the skinheads arrived. He recalls vividly his encounter with them one Saturday night when he and his nephew were at the cinema to watch the latest Clint Eastwood movie.

A gang of skinheads came up to the pair, broke his nephew's jaw, and stabbed Suresh. He went to the police station and saw a senior officer. Suresh says no incident report or statement was taken and the policeman never followed up the attack. "I knew I was different and I knew they would not accept me. You realise your lives are very cheap and that burns you inside and it actually hurts you and it makes you angry."

A photo taken shortly after Suresh was attacked

Suresh's father had lived through the violence of partition in 1947 which divided India and saw the birth of Pakistan. His first reaction was that Suresh – a Hindu – must have been stabbed by a Muslim. "My father could never understand why a British person would stab me, he would think it was another Asian person. He believed in British people – he knew that was not true but he had to believe it to survive in a place like Nelson."

Suresh had enough and left Nelson for good. He went to college for a year in Burnley and then moved to Southall, West London.

He was shocked by the number of Indians there. But then an event occurred which changed his life. His political awakening occurred in a busy part of Southall's High Street.

On 4 June 1976, Suresh, then aged 22, came across a pool of blood on the pavement. He asked a police officer standing by it what had happened and was told someone had died the previous night – he remembers his exact words – it was just an Asian.

Suresh was furious at the policeman's dismissive attitude. He went to get a piece of red cloth to cover the blood. He put bricks around it so no-one would walk on it, as a sign of respect. He erected a makeshift sign saying someone had died.

Suresh didn't even know at that point who it was. But by the evening everyone knew the victim's name. Gurdip Singh Chaggar. The 18-year-old student had been murdered by racists. Suresh and hundreds of his generation took to the streets in protest. The blood on the pavement had still not been cleared.

Asian community leaders head a procession through Southall after the stabbing of Gurdip Singh Chaggar, 1976

"It was the first time young people – mainly Asians but with a sprinkling of African-Caribbean people from Southall – took to the streets and organised themselves as a youth movement against racial violence and police harassment in Southall," says Suresh. "The older generation were totally bewildered and fearful of what we were capable of. They were really frightened of what the police would do to us."

Many from the first generation had kept their heads down when confronted with abuse. Gurhurpal Singh, a second-generation migrant, grew up in Leicester. He was at school and university in the 1970s and is now a professor at SOAS in London.

"I think the first generation were generally not very reactive. They were inclined to be unresponsive to acts of violence and discrimination or take it in their stride. They felt that they were visitors in this country."

When Chaggar died, Kulwant Sehli had been living in England for 22 years, well over half his life. He says his generation had to be "deaf and dumb to racist abuse", but he understood why his children's generation reacted as they did to violence and abuse and fought back. "Why should they be told go home? This is their home."

After Gurdip Singh Chaggar's death Suresh Grover became one of the founding members of the Southall Asian Youth Movement. Similar groups sprung up across the country.

Their slogan was: "Come what may, we are here to stay."

"We were British Asians with black politics and we wanted to unite people to combat the issue of racism," says Suresh. He remembers at that time there were no divisions between the South Asian community. "We realised religion, ethnicity, identity had no role or significance in what we were doing, so those issues didn't come up."

Suresh found himself at the centre of events again three years later when, weeks before the 1979 General Election, the National Front decided to hold a meeting in Southall's town hall.

Thousands – mainly Asians – but also anti-racist supporters took to the streets in protest. Suresh was in the middle of it all.

He witnessed a white priest defending an old woman with an umbrella who had been hit by a policeman with a truncheon. "The priest got charged with threatening behaviour," says Suresh.

But the death of one man, a New Zealand-born teacher – Blair Peach – protesting against the National Front, would become iconic. Gurhurpal Singh was watching these events on television as a university student.

……………………………………………………………………………………………

Blair Peach's death

Blair Peach's coffin being carried during his funeral

• Clement Blair Peach (1946-1979) was a white New Zealand-born teacher who was killed during an Anti-Nazi League demonstration against the National Front in Southall

• Died from injuries to the head, and a jury recorded verdict of death by misadventure; his partner, Celia Stubbs campaign for many years for public inquiry into his death

• In 2010 a Metropolitan Police report admitted that one of its officers was probably responsible for Peach's death

…………………………………………………………………………………………..

He believes the events in Southall following the death of Gurdip Singh Chaggar and Blair Peach were a turning point for South Asian communities across the country.

"The significance of 1976 and 1979 is extremely important because Southall was one area where the Asian community was settled in large numbers and right-wing groups were deliberately intent on provoking a reaction and that reaction came in a very strong way, in response, to the death of Blair Peach and it also drew a red line – we won't take this."

For Suresh these were pivotal events not only for him but also many of his generation. He is now a prominent anti-racism campaigner.

Back in the late 1970s he came to a conclusion which still guides him.

"We are likely to die in this country. We don't have a place we can call home like our elders, which is going back to India, Pakistan, Bangladesh or Sri Lanka. We want to live as equal citizens. So if it means staying and fighting that's what we have to do and we're not going to give an inch to that."

Suresh's and other stories can be heard in Three Pounds In My Pocket (series two) at 11:00 BST on 5, 12, and 19 August on BBC Radio 4.

Producer Smita Patel

Editor Bridget Harney.

http://www.bbc.co.uk/programmes/b03ws7gm

http://www.bbc.co.uk/programmes/b03xgslp

http://www.bbc.co.uk/programmes/b03y3kgl

courtesy : BBC Radio 4, Three Pounds In My Pocket