23 અૅપ્રિલ 1995થી 26 માર્ચ 2013. “ઓપિનિયન”ની આ અઢાર વર્ષોની આ અક્ષર-અને-વિચાર યાત્રા. તેને કમ્પ્યૂટરની એક ક્લિકે જાળવી લેવાનો આ વીજળિક ઉપક્રમ. આ ઉપક્રમ રસ અને નિસબત ધરાવતા સૌને સારુ રમતો મૂકતાં “ઓપિનિયન” આનંદ અનુભવે છે.

આપણે જેને એક વાર “માન્ચેસ્ટર ગાર્ડિયન” તરીકે ઓળખતા હતા તે બ્રિટનના જાણીતા દૈનિક અખબાર “ધ ગાર્ડિયન”ના 1921 દરમિયાનના તંત્રી સી.પી. સ્કૉટને નામ એક અવતરણ સુખ્યાત છે : ‘Comment is free… but facts are sacred.’

“ઓપિનિયન”ને પાને વસ્તુિસ્થતિ, હકીકતના આધારે ડાયસ્પોરિક જનજીવનની કેટકેટલી નકરી માહિતી વિગતો આવરતી લેખમાળાઓ જોવાવાંચવા સાંપડે છે.

પ્રકાશ ન. શાહે, 24 માર્ચ 2010ના લખેલું તેમ, ‘દેશ બહાર, ઘણા બધા કિસ્સામાં તો દ્વિનિર્વાસન અને એમ નિરંતર પુનર્વસન શી લાંબી પ્રક્રિયામાંથી પસાર થયેલા અને થતા રહેતા લોકોનું પત્રકારણ એટલે કે આદાનપ્રદાનપૂર્વકનું અક્ષરજીવન કેવું હોય? દેશથી આવેલા હોવું અને સમૂહજીવનની લાયમાં ને ઘાઈમાં નાતજાત ઝટ છાંડવું કદાચ એટલું સહેલ નયે હોય. બલકે, નવી દુનિયામાં પુનર્વસન અને નવમૂલનની પ્રક્રિયામાં પહેલો ર્દુિનવાર તબક્કો વતનપ્રેમ ને સ્મૃિતઝંખનાના સાહિત્યનો હોય તેમ અન્યોન્ય સહકારી નાતજાતમંડળીનોયે હોય એ સમજી શકાય એમ છે. પણ નવા માહોલ સાથે રમતેજમતે (અને જામતે) કશુંક એવુંયે નીપજી તો શકે (અને નીપજવું પણ જોઈએ) જે નવું હોય. નકરું અવનવું નહીં પણ પરંપરા અને નવી ધરતી-નવી સંસ્કૃિત સાથેની સાર્થક આપલેમાંથી બની આવેલું નવું.

‘આ સંદર્ભમાં વિચારું છું ત્યારે ‘ગુજરાતી લિટરરી એકેડેમી’ (ગુજરાતી સાહિત્ય અકાદમી) અને “ઓપિનિયન” બેઉનો જે એક મોટો ગુણ મને વસે છે તે નાતજાતકોમરાષ્ટ્રથી હટી શકતી, ઊંચે ઊઠી શકતી, ઉફરાટે ચીલો ચાતરી શકતી ભૂમિકાનો છે. રાજેન્દ્ર શાહની પેલી રચનામાં આવે છે ને કે ઘર છોડી જનારને મળતી વિશ્વતણી વિશાળતા, એવું યે કાંક આ ભૂમિકામાં બીજરૂપ સંભાવનારૂપે રહેલું છે. લાૅંગિંગ અને બીલાૅગિંગની આ રમણા અને ઉપનિષદનાં ઋષિવચનો – ‘ભૂમાથી મોટું કોઈ સુખ નથી’ – બંને વચ્ચે મને હંમેશ એક વિલક્ષણ સામ્ય લાગ્યું છે. આરણ્યકને સારુ તો આજના જેવી યાતાયાતસુલભતા દુર્મિળ હતી એ જોતાં એને માટે ભૂમાસુખ તે આંતરિક અનુભૂતિની બાબત હતી. આપણો જે નવયુગી નિર્વાસિત નાયક, એને તો જૂનીનવી દુનિયાઓની – અહીંની તેમ તહીંની – એટએટલી અથડામણ અને એટએટલી ઐશ્વર્યસામગ્રી નસીબ હોઈ શકે છે કે સગવડો અગવડ લાગે અને અગવડો સગવડ લાગે! સંક્રાન્તિ, ઉત્ક્રાંતિ, ક્રાન્તિની આ સંમિશ્ર પરિસ્થિતિમાં એને સારુ ભૂમાસુખની સાધના એ કદાચ ઉપનિષદના ઋષિ કરતાં વધુ આકરો પડકાર છે.’

લંડનમાંથી છેલ્લાં વીસ વર્ષથી, આરંભના અઢાર વરસ પ્રગટ થતાં અને પછી વેબસાઇટે પલોંઠ લગાવતાં  “ઓપિનિયન” સામયિકની વાચકોમાં લોકપ્રિયતા વધતી જાય છે. આ સામયિકમાં ટૂંકી વાર્તાઓ, કાવ્યો, હાસ્યલેખો, વિવિધ પર્વ પ્રસંગના વિશેષ લેખો વગેરે જેવી અનેક માહિતીનો સમાવેશ કરવામાં આવે છે. નવોદિત લેખકો પણ તેમાં પોતાના લેખ મોકલી શકે છે.

અભ્યાસીઓ ઉપરાંત, સવિશેષ તો, વિચાર અને કર્મની પરસ્પર શોધનકારી જુગલબંધી માટે તેમ તે વાટે મથતી બિરાદરીને દશા-અને-દિશા-બોધ સારુ આ ડિજિટલ સોઈ (માત્ર લેખક અને શીર્ષક એટલી જ શોધજોગવાઈ છતાં) ઉપયોગી થઈ પડશે તેવી ઉમેદ છે.

અશોક કરણિયાની હોંશ-પહેલ-ઉમેદથી શક્ય બનેલ આ ડિવિડી [DVD] સંસ્કરણના નિર્માણમાં, દિવંગત રતિલાલભાઈ ચંદરિયાની શુભ આશિષ અને આગેવાની હેઠળ, ‘આર્નિયૉન ટેકનૉલોજી’એ, અને ખાસ કરી ‘ગુજરાતીલેક્સિકૉને’, તેમ જ સમય સમય પરે પદ્મા જાદવ, સુમૈયા વહોરા, મૈત્રી શાહ, દેવળ તલાટી, શ્રુતિ પટેલ, કૈયૂર બ્રહ્મભટ્ટ, ભૌમિક ઉપાધ્યાય, હિતેશ ચાવડા, હિતેન્દ્ર વાસુદેવ, કાર્તિક મિસ્ત્રી સરીખાં સરીખાં સાથીદારોએ દાખવેલા ઊલટ અને ઉઠાવેલી જહેમત માટે “ઓપિનિયન” સહૃદય આભારી છે.

26 જુલાઈ 2015

'ગુજરાતી સાહિત્ય અકાદમી'ની 'મનુભાઈ પંચોળી 'દર્શક' નગર ખાતે, વેમ્બલીમાં, 29-30 અૉગસ્ટ 2015ના દિવસોમાં, બેસેલી નવમી ભાષા-સાહિત્ય પરિષદમાં, અતિથિ વિશેષ પ્રકાશ ન. શાહના વરદ્દ હસ્તે વિમોચિત થયેલી આ ડી.વી.ડી. ચિત્રમાં (ડાબેથી) પ્રકાશ ન. શાહ, વિપુલ કલ્યાણી તેમ જ આ પરિષદના અધ્યક્ષ અદમ ટંકારવી દ્રષ્ટિમાન છે.

जयप्रकाश / रामधारी सिंह दिनकर

झंझा सोई, तूफान रुका,
प्लावन जा रहा कगारों में;
जीवित है सबका तेज किन्तु,
अब भी तेरे हुंकारों में।
दो दिन पर्वत का मूल हिला,
फिर उतर सिन्धु का ज्वार गया,
पर, सौंप देश के हाथों में
वह एक नई तलवार गया।
’जय हो’ भारत के नये खड्ग;
जय तरुण देश के सेनानी!
जय नई आग! जय नई ज्योति!
जय नये लक्ष्य के अभियानी!
स्वागत है, आओ, काल-सर्प के
फण पर चढ़ चलने वाले!
स्वागत है, आओ, हवनकुण्ड में
कूद स्वयं बलने वाले!
मुट्ठी में लिये भविष्य देश का,
वाणी में हुंकार लिये,
मन से उतार कर हाथों में
निज स्वप्नों का संसार लिये।
सेनानी! करो प्रयाण अभय,
भावी इतिहास तुम्हारा है;
ये नखत अमा के बुझते हैं,
सारा आकाश तुम्हारा है।
जो कुछ था निर्गुण, निराकार,
तुम उस द्युति के आकार हुए,
पी कर जो आग पचा डाली,
तुम स्वयं एक अंगार हुए।
साँसों का पाकर वेग देश की
हवा तवी-सी जाती है,
गंगा के पानी में देखो,
परछाईं आग लगाती है।
विप्लव ने उगला तुम्हें, महामणि
उगले ज्यों नागिन कोई;
माता ने पाया तुम्हें यथा
मणि पाये बड़भागिन कोई।
लौटे तुम रूपक बन स्वदेश की
आग भरी कुरबानी का,
अब "जयप्रकाश" है नाम देश की
आतुर, हठी जवानी का।
कहते हैं उसको "जयप्रकाश"
जो नहीं मरण से डरता है,
ज्वाला को बुझते देख, कुण्ड में
स्वयं कूद जो पड़ता है।
है "जयप्रकाश" वह जो न कभी
सीमित रह सकता घेरे में,
अपनी मशाल जो जला
बाँटता फिरता ज्योति अँधेरे में।
है "जयप्रकाश" वह जो कि पंगु का
चरण, मूक की भाषा है,
है "जयप्रकाश" वह टिकी हुई
जिस पर स्वदेश की आशा है।
हाँ, "जयप्रकाश" है नाम समय की
करवट का, अँगड़ाई का;
भूचाल, बवण्डर के ख्वाबों से
भरी हुई तरुणाई का।
है "जयप्रकाश" वह नाम जिसे
इतिहास समादर देता है,
बढ़ कर जिसके पद-चिह्नों को
उर पर अंकित कर लेता है।
ज्ञानी करते जिसको प्रणाम,
बलिदानी प्राण चढ़ाते हैं,
वाणी की अंग बढ़ाने को
गायक जिसका गुण गाते हैं।
आते ही जिसका ध्यान,
दीप्त हो प्रतिभा पंख लगाती है,
कल्पना ज्वार से उद्वेलित
मानस-तट पर थर्राती है।
वह सुनो, भविष्य पुकार रहा,
"वह दलित देश का त्राता है,
स्वप्नों का दृष्टा "जयप्रकाश"
भारत का भाग्य-विधाता है।"

अगस्त क्रांति के नायक जयप्रकाश जब १९४६ में जेल से छूट कर आये तब पटना के गांधी मैदान में दिनकर ने जयप्रकाश के स्वागत में यह कविता सुनाई थी। ५ जून १९७४ को उसी मैदान में आयोजित जिस विशाल सभा में जयप्रकाश ने 'संपूर्ण क्रांति' का आवाहन किया तब फणीश्वरनाथ रेणु ने इस कविता को उस मंच से सुनाया था। दिनकर अपनी बीमारी की वजह से मद्रास में भर्ती थे।

દીનદયાળ ઉપાધ્યાય-શ્યામાપ્રસાદ મુખરજીના મૃત્યુ માટે કોંગ્રેસ તરફ આંગળી ચીંધનારા હવે કેમ સત્ય બહાર લાવતા નથી?

ઈશુના વર્ષ ર૦૧૬માં પશ્ચિમ બંગાળ વિધાનસભાની ચૂંટણીઓ આવી રહી છે. એના પાઈલટ-પરાક્રમ તરીકે બબ્બે વાર કૉંગ્રેસ અધ્યક્ષ રહેલા નેતાજી સુભાષચંદ્ર બોઝ તથા તાશ્કંતમાં ભારત-પાક મંત્રણા વખતે મૃત્યુ પામેલા વડાપ્રધાન લાલબહાદુર શાસ્ત્રીનાં રહસ્યમય મોત પરથી પડદો ઊંચકવા માટેની ગાજવીજ ભારે છે. સ્વરાજ મેળવવામાં ક્યારે ય સક્રિય ભૂમિકા નહીં ભજવનારાઓનાં સંગઠનો અને એમનાં રાજકીય ફરજંદોએ ભૂતકાળમાં ગાંધીજી-નેહરુની નેતાગીરીથી દુભાયેલા કૉંગ્રેસી કે બીજા નેતાઓને પોતીકા ગણાવવાનાં – પ્રજાને પ્રભાવિત કરવાનાં નિતનવાં અભિયાન આદર્યાં છે. કૉંગ્રેસના સૌથી મજબૂત નેતા રહેલા સરદાર વલ્લભભાઈ પટેલને ઍન્કૅશ કર્યા પછી હવે નેતાજી બોઝ અને લાલબહાદુર શાસ્ત્રીનો વારો છે.

સુભાષના પરિવાર સાથે સંબંધ જોડીને વર્તમાન સમયમાં મતનું રાજકારણ ખેલી લેવાની વૃત્તિ-પ્રવૃત્તિ  સોળે કળાએ ખીલેલી જણાય છે. ભા.જ.પ.ને ઉધારીનાં ‘આઇકન’ (પ્રતીકો) મેળવવામાં સવિશેષ રસ હોવાની પરંપરા એના પૂર્વઅવતાર જનસંઘની સ્થાપનાના વખતથી ચાલતી આવી છે. મૂળ કૉંગ્રેસી ધારાસભ્ય અને પછીથી પાકિસ્તાનવાદી ફઝલુલ હકની બંગાળ સરકારમાં નાણાંપ્રધાન રહેલા અખિલ ભારતીય હિંદુ મહાસભાના અધ્યક્ષ અને નેહરુ સરકારના ઉદ્યોગપ્રધાન એવા ડૉ.શ ્યામાપ્રસાદ મુખરજીને જનસંઘના સંસ્થાપક અધ્યક્ષ બનાવાયા હતા. તેમાં તત્કાલીન સંઘ-સરસંઘચાલક માધવ સદાશિવ ગોળવલકર(ગુરુજી)ની પ્રેરણા હતી.

ગુરુજી તરફથી જનસંઘની બાંધણી માટે અને દેશભરના સ્વયંસેવકોનો સહકાર મળી રહે એ માટે એમને પંડિત દીનદયાળ ઉપાધ્યાય જેવા પ્રચારક આપવામાં આવ્યા હતા. શ્યામાપ્રસાદ અને દીનદયાળ બેઉનાં રહસ્યમય સંજોગોમાં મૃત્યુ થયાં હતાં. આજે ભા.જ.પ. કે સંઘ પરિવાર થકી સુભાષ અને શાસ્ત્રીના મૃત્યુનાં રહસ્યને ખોલવા ઊહાપોહ મચાવાય છે, પણ જનસંઘના બબ્બે અધ્યક્ષોનાં મૃત્યુનાં રહસ્ય ખુલે એ દિશામાં અનેક રાજ્યો અને કેન્દ્રમાં સત્તાસ્થાને બેઠેલા ભા.જ.પ. અને સંઘના અગ્રણીઓ મૌન સેવે છે અથવા તો જાણી જોઈને એની વિસ્મૃિત કરવાનું પસંદ કરે છે.

દીનદયાળ સ્મૃિત મંચનાં અધ્યક્ષા અને પંડિતજીની ભત્રીજી મધુ શર્માએ વડાપ્રધાન નરેન્દ્ર મોદીને અનુરોધ કરેલો છે કે દીનદયાળની હત્યાનું વણઉકલ્યું રહસ્ય જાણવા દીનદયાળ પરિવાર આતુર છે. એટલે એની તપાસ આદરવામાં આવે. ભા.જ.પ. તરફથી દીનદયાળની હત્યાને કોંગ્રેસી કાવતરું લેખાવાય છે, પરંતુ પંડિતજીના નિકટના સાથી અને જનસંઘના અધ્યક્ષ રહેલા પ્રા. બલરાજ મધોકે દીનદયાળની હત્યામાં સંઘ પરિવારની જ સામેલગીરી હોવાનું આત્મકથામાં નોંધ્યું છે. રપ સપ્ટેમ્બર, ૧૯૧૬ના રોજ ચંદ્રભાણ-મથુરામાં જન્મેલા દીનદયાળની આવતા વર્ષે જન્મશતાબ્દીની ઉજવણી પહેલાં એમની હત્યાનું રહસ્ય ઉકેલાય એ અપેક્ષિત છે.

ભા.જ.પ.-જનસંઘના આરાધ્યપુરુષો ડો. શ્યામાપ્રસાદ મુખરજી અને પંડિત દીનદયાળ ઉપાધ્યાયનાં મૃત્યુનાં રહસ્ય હજુ વણઉકલ્યાં જ રહ્યાં છે. શ્યામાપ્રસાદનું મૃત્યુ ર૩ જૂન, ૧૯પ૩ના રોજ જમ્મુ-કશ્મીરના તત્કાલીન વડા શેખ અબદુલ્લાની જેલમાં થયાથી દોષનો ટોપલો શેખના મિત્ર પંડિત નેહરુ પર પણ નાખવામાં આવતો રહ્યો છે. ડો. મુખરજીના અંતરંગ સાથી, સંઘના વરિષ્ઠ પ્રચારક અને તે વખતે છ સપ્તાહ પહેલાં જ જનસંઘના અધ્યક્ષ બનેલા પંડિત દીનદયાળનું આકસ્મિક મૃત્યુ મુગલસરાય (ઉત્તરપ્રદેશ) પાસે ટ્રેનમાંથી ફેંકી દેવાયાથી ૧૦ ફેબ્રુઆરી, ૧૯૬૮ના રોજ થયું. સી.બી.આઇ. તપાસમાં પંડિત ઉપાધ્યાયનો સામાન ચોરનાર બે જણે ચાલુ ગાડીએ તેમને ધક્કો મારી દીધાનું તારવ્યું અને જસ્ટિસ યશવંત ચંદ્રચૂડ તપાસપંચે પણ એ હાસ્યાસ્પદ વાત માની લીધી હતી. ભા.જ.પ.નું વલણ હત્યાનો દોષ કોંગ્રેસને આપવાનું કાયમ રહ્યું. એટલે તેમના મૃત્યુનું રહસ્ય પણ હજુ વણઉકલ્યું છે.

ભા.જ.પ. અને સંઘ પરિવારનાં પ્રકાશનોમાં ડો. મુખરજી અને પંડિત દીનદયાળ ઉપાધ્યાયનાં મૃત્યુ અંગે પ્રશ્નો ઉઠાવાયા. હવે જ્યારે સંઘના સ્વયંસેવકોની કેન્દ્ર સરકાર હોય ત્યારે તેમના પક્ષ ભા.જ.પ. તરફથી સુભાષબાબુ અને લાલબહાદુર શાસ્ત્રીનાં મૃત્યુનાં રહસ્ય ખોલવાની આગ્રહભરી વાત થતી હોય, પણ પોતીકા એવા ડો. મુખરજી અને ‘એકાત્મ માનવવાદ’ના પ્રણેતા દીનદયાળનાં મોત વિશે મૌન સેવાય ત્યારે અજુગતું લાગવું સ્વાભાવિક છે. અત્યારે રાજ્યપાલ તરીકે કાર્યરત તથાગત રાય ડો. મુખરજીની જીવનકથા લખે કે હરીશચન્દ્ર અને પદ્મિની શ્યામાબાબુનાં સંસ્મરણોનો ગ્રંથ પ્રગટ કરે ત્યારે જનસંઘના સંસ્થાપક અને અધ્યક્ષ રહેલા બલરાજ મધોકને અવશ્ય અધિકૃતપણે ટાંકે છે.

જો કે જનસંઘમાંથી તગેડી મૂકાયેલા બલરાજ મધોકલિખિત આત્મકથાના તૃતીય ખંડ ‘જિંદગી કા સફર-૩, દીનદયાળ ઉપાધ્યાય કી હત્યા સે ઇન્દિરા ગાંધી કી હત્યા તક’(દિનમાન પ્રકાશન, દિલ્હી, ર૦૦૩)માં ઇતિહાસના આ પ્રાધ્યાપકે જે રહસ્યોદ્દઘાટન કર્યાં, એ પછી સંઘ-જનસંઘ-ભા.જ.પ.ના કોઈ પણ નેતાની હિંમત શ્યામાબાબુ અને દીનદયાળની હત્યાઓના રહસ્ય પરથી પડદો ઊંચકવાની થઈ શકે તેમ નથી. કારણ? નેહરુઘરાના પર દોષારોપણ કરવાની ચાલતી રહેલી પરંપરાથી વિપરીત બલરાજ મધોકે રજૂ કરેલાં તથ્યો પોતીકાઓની જ સંડોવણી ભણી અંગુલિનિર્દેશ કરે છે. વર્ષ ર૦૦૩થી આજ લગી ઉપલબ્ધ મધોકની આત્મકથા સામે ભા.જ.પ. કે સંઘ કે બીજી કોઈ વ્યક્તિઓએ બદનક્ષીનો દાવો કર્યાનું સાંભળ્યું નથી; ભલે એમાં સંઘના સરસંઘચાલક રહેલા બાળાસાહેબ દેવરસ,વરિષ્ઠ પ્રચારક રહેલા નાનાજી દેશમુખ અને દેશના વડાપ્રધાન રહેલા અટલબિહારી વાજપેયીના નામોલ્લેખ સાથે હત્યાના ષડ્‌યંત્રનાં વિશદ વર્ણન કરાયાં હોય.

બલરાજ મધોકે નવેમ્બર, ૧૯૭૦માં વિદેશપ્રવાસેથી પાછા ફરીને લોકસભામાં છેલ્લું ભાષણ કરતાં રાજકીય હત્યાઓના મુદ્દે કાંઈક આવું કહ્યું હતું ઃ ‘આ દેશમાં ગાંધીજીની હત્યા થઈ, એ વિશે એક ટ્રિબ્યુનલ બેસાડાયું અને ચુકાદો આવ્યો. નેતાજી સુભાષચંદ્ર બોઝ લાપતા થયાનાં વીસ વર્ષ પછી એ વિશે તથ્યોની તપાસ થઈ રહી છે. પરંતુ ડો. મુખરજીની હત્યા અંગે કોઈ તપાસ નથી થઈ. લાલબહાદુર શાસ્ત્રીના મૃત્યુ અંગે તપાસની માગણી થઈ રહી છે. દીનદયાળ ઉપાધ્યાયની પણ હત્યા થઈ, પરંતુ એ વિશે પણ ઢાંકપિછોડો કરાવાય છે. જ્યાં સુધી નિષ્પક્ષ તપાસને અંતે એ સાબિત નથી થતું કે લાલબહાદુરજીનું મૃત્યુ કુદરતી કારણોથી જ થયું હતું, ત્યાં સુધી અમને એને હત્યા કહેવાનો અધિકાર છે.’

અત્યારે ૯૫ વર્ષની વયે દિલ્હીમાં વસતા અને વડાપ્રધાન મોદીને આશીર્વાદ આપનાર પ્રા. મધોકે રાજકીય હત્યાઓનાં રહસ્યો બહાર લાવવામાં ઇંદિરાજીને અવરોધ ગણાવ્યાં હતા અને એમની હત્યા સાથે એ રહસ્ય પણ ધરબાઈ ગયાનું નોંધ્યું છે. હવે તો જનસંઘ-ભા.જ.પ.ના મોદી સત્તાસ્થાને છે અને લોકપ્રિયતાની ટોચ પર બિરાજે છે, ત્યારે સુભાષ અને લાલબહાદુરનાં મોતનાં રહસ્યની સાથે મુખરજી અને દીનદયાળના રહસ્યમય મૃત્યુ પરથી પડદો હટે અને સત્ય બહાર એવી તેમના ચાહકોની પણ અપેક્ષા ખરી.

હરિ દેસાઈ લેખક સરદાર પટેલ સંશોધન કેન્દ્રના નિયામક અને જાણીતા પત્રકાર છે

e.mail : haridesai@gmail.com

http://www.divyabhaskar.co.in/news/ABH-what-about-mysterious-death-of-these-leader-5134237-NOR.html