There are continuous attempts from RSS camp to show that Mahatma Gandhi looked up to RSS with respect. The latest in this direction is the piece by RSS joint General Secretary Shri Man Mohan Vaidya. (The Mahatma and the Sangh, IE, 12 April 2019). Vaidya first tries to dissociate from Godse by stating that in the many discussions which he has attended on Gandhi within Sangh, Godse is not mentioned. Does that mean Godse had nothing to do with RSS? He was a Pracharak of RSS who later joined Hindu Mahasabha as its Secretary of Pune Branch. His brother Gopal Godse, Nathuram’s younger sibling and a co-conspirator in the assassination plot, in 1994, disclosed that his elder brother was anxious to protect the RSS, which had been "like a family to us" "[Nathuram] said in his statement that he left the RSS", Gopal continued. "He said it because… the RSS were in a lot of trouble after the murder of Gandhi. But he did not leave the RSS". Gopal denounced the "cowardice" of those disputing his brother's unbroken membership of the RSS. Corroborating Gopal's statement is the influential pro-RSS scholar Dr Koenrad Elst who, in his 2001 book Gandhi and Godse, wrote that "Nathuram contrived to create the impression that the RSS had little to do with him, simply to avoid creating more trouble for the RSS in the difficult post-assassination months."

Right in the beginning of the article Mr. Vaidya is forthright to point out his opposition to Gandhi, “…despite disagreeing with him and his surrender to the extremist and jihadi elements among Muslim community RSS had admired… (Gandhi)” This distortion of history is deliberate in keeping with Hindu nationalism espoused by Vaidya and his RSS While from within Muslims there were Muslim Nationalists, whom Gandhi abhorred, he wooed over large section of Muslims to Indian Nationalism. To call the Muslims who participated in freedom movement under the leadership of Gandhi extremist or jihadi is not only a travesty of truth; it is more a revelation of RSS worldview where Muslim is seen as alien, foreigner, aggressor and terrorist. It is this root of RSS ideology which prompted Godse to put three bullets in the chest of Mahatma.

Viadya does try to present as if RSS was part of freedom movement, by showing that RSS founder Dr. K. B. Hedgewar participated in 1921 non cooperation and 1930 civil disobedience movement.  On one side Hedgewar participated in Non cooperation movement on the other he is critical of the impact of the same,  ‘As a result of non cooperation movement of Mahatma Gandhi, the enthusiasm in the country was cooling down and the evils of social life, which that movement generated, were menacingly raising their head. ‘As per him ‘it is due to this movement that Brahmin–non Brahmin conflict was nakedly on view’. (C.P.Bhishikar in Keshav Sangh Nirmata, Pune 1979, p 7) Surely these participations by the RSS founder were purely in personal capacity and RSS never participated in any anti British movement as an organization. In 1930, (RSS was formed in 1925) Hedgewar discouraged those who wanted to participate in anti British Movement. And in 1942, his successor also forbade RSS volunteers to take part in 1942 Quit India movement. Golwalkar reminded the RSS that fighting against British is not a part of their agenda. This RSS ideologue clearly spells out that fighting against the British has not been part of their agenda, “We should remember that in our pledge we have talked of freedom of the country through defending religion and culture, there is no mention of departure of British from here.” (taken from Shri Guruji Samagra Darshan, vol. IV, page 40)

As far as Gandhi’s views on RSS are concerned there are some scattered observations, but these give an apt understanding of what he thought of about RSS. As far as Gandhi’s understandings about RSS is concerned there are authentic sources to tell us the real story. In Harijan on 9th August 1942, Gandhi writes, “I had heard of the Rashtriya Swayamsevak Sangh and its activities; and also know that it was a communal organization”, this was in response to the slogans and some speech against ‘other’ community, about which a complaint was made. In this Gandhi is referring to the drill of RSS volunteers, who shouted that this Nation belongs to Hindus alone and once the British leave we will subjugate the non Hindus. In response to the rowdyism indulged by communal organizations he writes, “I hear many things about RSS. I have heard it said the Sangh is at the root of all this mischief.”(Gandhi, xcviii, 320-322)

Amongst the recorded opinions about Gandhi’s evaluation of RSS, the most authentic is the one of his secretary Pyarelal. Pyarelal narrates an event in the wake of 1946 riots. A member of Gandhi’s entourage had praised the efficiency, discipline, courage and capacity for hard work shown by RSS cadres at Wagah, a major transit camp for Punjab refugees. Gandhi quipped back, ‘but don’t forget, even so had Hitler’s Nazis and Fascists under Mussolini’ Gandhi characterized RSS as a communal body with a totalitarian outlook’ (Pyarelal, Mahatma Gandhi: The Last Phase, Ahmadabad, page 440)

After independence, in the context of Delhi violence (Rajmohan Gandhi, Mohandas, page 642), Gandhi confronted the RSS chief Golwalkar, with reports of the RSS hand in Delhi violence, Denying the allegations Golwalkar also said that RSS did not stand for killing the Muslims. Gandhi asked him to say so publically. Golwalkar said Gandhi could quote him on this. Gandhi did this in his prayer talk that evening, but he told Golwalkar that statement ought to come from him. Later he told Nehru that he did not find Golwalkar convincing.’

So today when point is being made about choice between Gandhi and Godse, what is being pleaded is that the choice is between inclusive Indian nationalism of Gandhi and exclusive Hindu nationalism being propounded by RSS progeny BJP, Godse is synonym of Hindu nationalism, the agenda of RSS Combine!

Manmohan Vaidya, Joint General Secretary of RSS, puts in a herculean effort through his article – “The Mahatma and the Sangh” (Indian Express – 12th April 2019) to seek wider social legitimacy for the RSS misusing Mahatma Gandhi’s name. Vaidya tries to make out a case that though there were differences between Sangh and the Mahatma, the Sangh has kept Mahatma’s ideals alive “through its work on rural development, organic farming, cow conservation and protection, social equality and harmony, imparting education in one’s own language and swadeshi economy and lifestyle”. He then attempts to make out a case that the Mahatma recognized Sangh’s work, particularly as members of the untouchable community were also admitted in the Sangh. Finally, he seeks wider legitimacy on the ground that the Mahatma approvingly mentioned the name of the second Sarsanghchalak of RSS – M. S. Golwalkar in his prayer meeting in Delhi in the year 1947.

To make his points, Vaidya extensively quotes from Golwakar’s speech published in his collected works. In one of his speeches Golwalkar claims that the Mahatma took his (Golwalkar’s) name during his prayer meeting in 1947 for which he considers himself fortunate. Golwalkar had last met Gandhiji in 1947, when Delhi was experiencing riots. Golwalkar claimed in his speech, “Even those who were non-violent by tradition had become cruel, rogue and heartless”. Golwalkar’s explanation to Mahatma as to what was happening is interesting. Golwalkar told Mahatma, “This is our misfortune. British used to say when we leave; you people will slit each other’s throat… It is bringing disrepute to us in the whole world.”

Rajmohan Gandhi in his counter (What Gandhi Really Said) gives Matama’s account of the incident, which is quite different. Rajmohan Gandhi reports with references that the Mahatma wanted Golwalkar to give a public appeal that the RSS did not stand for killing of Muslims. Golwalkar did not want to and asked the Mahatma to speak on his behalf. R. Gandhi writes, that the Mahatma believed that the hands of the RSS were steeped in blood.

In his attempt to shake off the image that no one from the Sangh participated in the freedom struggle, Vaidya recalls that K B Hedgewar, the first Sarsanghchalak of RSS participated in the non-cooperation movement in 1921 and civil disobedience movement in 1930 for which he served two prison sentences. RSS was formed in 1925 and so in 1921, Hedgewar could not have participated in the movement as RSS. In order to participate in the civil disobedience movement in 1930, Vaidya omits to inform us that Hedgewar first resigned from the RSS.

Mahatma’s Hinduism vs. Hindutva political ideology

Vaidya is less than honest as he tries to misappropriate Mahatma’s legacy to seek legitimacy for the Sangh. To compare Gandhiji’s inclusive Hinduism with Hindutva which is a communitarian, authoritarian and exclusivist political ideology is to compare chalk and cheese. Gandhiji would never have in any way legitimized the Sangh’s political ideology. The foundation of Sangh’s ideology – Hindutva – is vilification of, what they describe as ‘foreign religions’, mainly, Islam and Christianity. Hindutva ideology is in essence adaptation of racist ideology of the Nazis and giving it a “Hindu” colour by invoking certain selective traditions prevalent in India, particularly from Manusmriti. Golwalkar approves, rather praised the genocide and inhuman massacre of Jews undertaken by Hitler as measure “To keep up the purity of the Race and its culture.” He terms Nazism as “Race pride at its highest”, and wants “Hindusthan to learn and profit by” it. (Golwalkar, 1939, pp. 87-88). In contrast, Mahatma’s Hinduism stands for non-violence as a creed and even transcends nationalism, placing its faith in vasudhaiv kutumbakam (entire world is one family).

Golwalkar in his essay, “We or Our Nationhood Defined” (1939), propounds what is nationalism, defines its enemies and finally, lays out the road map to achieve it – all three extensively quoting western political scientists in support. In doing so, he is charting a path opposed to the one that people of India chose in the course of freedom struggle under the leadership of Indian National Congress. To him, joining hands with Muslims, whom he describes as “old invaders and foes” of Hindus isn’t being national nor it is fighting for freedom. To call the platform where Hindus and Muslims joined hands for freedom as a “national” platform is “outlandish”. What would be achieved through such a platform through non-violence would not be “freedom”. These, according to him, were “wrong notions of democracy”. Golwalkar’s path is that of war “at once with the Moslems on the one hand and Britain on the other.” (1939, p. 56).

Golwalkar’s concept of nationalism was incomplete with merely geographical territory which was widely accepted by the freedom movement. The freedom movement led by Congress had accepted that India was a nation in making and all those who lived within the territory of India shared the common history and culture were Indian nationals even though they followed diverse religions, spoke diverse languages and followed diverse traditions and customs. The freedom movement gave the slogan of ‘unity in diversity’ and the unity rested in common history and common struggle for independence and on mutual respect for each other’s religion, culture, language, customs and traditions. The diversity did pose some challenge but the challenge had to be overcome. For Golwalkar, nationalism has five essential factors fused into one indissoluble whole. The five factors were – geographical territory or country, race, religion, culture and language. (1939, p. 61).

The Hindu national, as opposed to Indian national, had to belong to one religion, one culture, one language and one race. Those who did not belong Hindu ‘race’, ‘culture’, ‘language’ and religion, were therefore not Hindu nationals. Golwalkar writes, “Our Race-spirit is a child of our Religion and [al]so with us[,] Culture is but a product of our all comprehensive Religion, a part of its body and not distinguishable from it.” (1939, p. 67). Therefore, freedom for Golwalkar and the Hindu nationalists did not mean independence from the British rule and recognition of liberties of individuals. “Freedom” for Golwalkar meant pursuit of perpetuation of Hindu race-spirit, religion, language and culture and enforcement of these factors on all individuals. This would entail a war with Muslims (and by implication, with Christians as well and all those who, according to them do not belong to Hindu race/nation).

It is this war with Muslims and Christians which is continuing through communal violence in Gujarat, Kandhamal, and several other big and small riots, attacks on prayer meetings of Christians, several instances of mob lynching, partisan response of the state to communal violence and lynching. Discrimination of minorities and attack on their cultural symbols, be it demolition of Babri Masjid, changing names of places that represent or remind of Mughal past, demand to disenfranchise the Muslims are all steps in the war.

Religion for Golwalkar is much more than just a relation between the individual and her creator. Religion encompasses, controls and determines every aspect of individual behaviour, actions and thoughts. Religion, culture and race-spirit are all fused into one. An individual simply submits to the race-spirit. Golwalkar writes:  “Guided by this Religion in all walks of life, individual, social, political, the Race evolved a Culture, which despite the degenerating contact with the debased “civilizations” of the Mussalmans and the Europeans, for the last ten centuries, is still the noblest in the world.” (1939, p. 95) The Indian nationals belonging to other religions, whom he calls foreign elements have the only one of the two option – “either to merge themselves in the national race and adopt its culture, or to live at its mercy so long as the national race may allow them to do so and to quit the country at the sweet will of the national race. That is the only sound view on the minorities problem.” (1939, p 104).

To conclude, One of the most revered by the Sangh – Golwalkar who is always referred with suffix “Guruji” (leader, teacher, ideologue and philosopher) lays down members belonging to the Hindu race/nation have to submit/confirm to the race-spirit and non-Hindu foreign elements have to adopt or merge in the national (Hindu) race or live at the sweet will and mercy of national race and expect no rights or privileges. The national race would be at war with the foreign elements and would learn from how Germany under Hitler treated their minorities (Jews during holocaust). Democracy is not a suitable political arrangement as it is western in its origin, but more importantly, recognizes equal rights of all citizens, irrespective of their religion, gender, race, culture, caste, language, or place of birth. It recognizes fundamental rights of all citizens, right to life and that all individuals are born with the fundamental rights which are inalienable. The laws of Hindu race were written by their ancestors, more particularly in Manusmriti and that needed to be enforced by the state.

Gandhiji’s approach

Mahatma’s approach is radically different. His idea of swaraj was incomplete without Hindu-Muslim unity and removal of untouchability. “Swaraj for India must be an impossible dream without an indissoluble union between the Hindus and the Muslims of India… It cannot be based upon mutual fear. I tmust be a partnership between equals…” (Young India: 6 October 1920). Religion itself for Gandhiji was neither fused with culture nor defining race or nationality, nor something that was to be enforced. Swaraj was freedom for everyone, “the smallest among us, to do as he likes without any physical interference with his liberty…” He wrote – “Christians and Jews in India are not foreigner, nor are Parsis. We must go out of our way to be friendly to them and to serve and help them above all, to protect them from harm from ourselves.” (Young India: Nov. 24, 1921).

Gandhiji put the burden on Hindus to disprove through their conduct that they and Muslims are two nations. (Harijan: August 3, 1947). Quite contrary to Golwalkar and Sangh’s ideology, according to Gandhiji, “Hindustan belongs to all those who are born and bred here… Therefore, it belongs to Parsis, Beni-Israels, to Indian Christians, Muslims and other non-Hindus as much as to Hindus. Free India will be no Hindu Raj, it will be Indian Raj based not on the majority of any religious sect or community, but on the representatives of the whole people without distinction of religion… Religion is a personal matter which should have no place in politics.” (Harijan: Sept. 8, 1946).

For Gandhiji, religion was not a source of law but source of morals. Soul of all religion is one, but is encased in a multitude of forms (Young India: Sept. 18, 1924). Hindus and Muslims lived in peace among themselves during the Muslim rule (Young India: Feb. 26, 1925). He regarded Islam to be a religion of peace in the same sense as Christianity, Buddhism and Hinduism were (Young India: Jan. 20, 1927).

From the above, it must be clear that the two approaches were completely different as chalk and cheese are. Either Vaidya is dishonest to give an impression that Gandhiji appreciated and respected the Sangh or Gandhiji was a fool hardy to believe in non-violence as a creed and religion as a source of moral behaviour, serving the poorest and most marginalized and at the same time appreciate the Sangh. The former seems to us to be more appropriate conclusion. For Gandhiji, pursuit of truth was pursuit of God and all religions were true.

Vaidya uses Gandhiji and Gandhiji’s popular appeal with the people of India even today to dishonestly seek legitimacy for the Sangh. Does the Sangh feel so insecure? One needs a lot of moral courage to be on righteous path and to carry on the Mahatma’s legacy. Sangh may have patronage of the power that be, it has not inherited the Mahatma’s legacy.

—

Director, Centre for Study of Society and Secularism

 મનસુખભાઈ શાહ શનિવાર ને 20 ઍપ્રિલ 2019ના રોજ, છ્યાશી વરસને આરે, પાછા થયા અને લંડન માંહેનાં બેઠકઊઠકનાં થાનકને નામ, મારે સારુ, વધુ એક મીંડું મુકાયું. એમનો અસાંગરો તેથીતો હચમચાવી મૂકનારો સાબિત થવાનો, તે નક્કી. … વારુ, જાન્યુઆરી 2009માં મુંબઈથી પ્રકાશિત થતાં “જન્મભૂમિ-પ્રવાસી”માં અને તે પછી, “ઓપિનિયન”માં પ્રગટ થયેલો આ લેખ અહીં અંજલિરૂપે સાદર કરું છું. દોસ્ત મનસુખભાઈને મનસા-વાચા-કર્મણા વિદાય વંદના હજો ! 

°

ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદ પ્રકાશિત ‘ગુજરાતી સાહિત્યનો ઇતિહાસ’, જેને ભાષાશૈલી અને મિજાજની રીતે, ઝવેરચંદ મેઘાણીના કુળવારસ ઠેરવે છે, તે મસ્ત પ્રકૃતિ અને શૈલીના કવિ, કરસનદાસ માણેકનો કાવ્યસંગ્રહ, ‘રામ, તારો દીવડો !’ 1964માં પ્રગટ થયેલો. તેમાંનું આ કાવ્ય વખણાયું છે :

જીવન અંજલિ થાજો,
           મારું જીવન અંજલિ થાજો !
ભૂખ્યાં કાજે ભોજન બનજો, તરસ્યાનું જળ થાજો;
દીનદુખિયાનાં આંસુ લ્હો’તા અંતર કદી ન ધરાજો !
                                મારું જીવન અંજલિ થાજો !

આશરે છએક દાયકાઓથી લંડનમાં વસવાટ કરતાં એક દંપતીનું જીવન અને કવન નીરખીએ તો કોઈને ય એમ થાય કે કવિ ‘વૈશંપાયન’ની આ મનીષા આ બંનેએ જીવતરમાં રગેરગ ઊતારી જાણી છે.

આ દંપતી એટલે મહાનગર લંડનના પશ્ચિમિયા ઉપનગર એજવેરમાં હાલ વસતાં દયાબહેન અને મનસુખલાલ ભગવાનજી શાહ. બીજાના મનનું સુખ વધારનારાં અને ચોમેર દયા પ્રસરાવનારાં તરીકેની બંનેની ગણના, હવે પ્રસ્થાપિત થઈ ચૂકી છે.

દયાબહેનના દાદા અમરશી ગોવારજી શાહ, સન ૧૮૬૨ના અરસામાં, વતન માંડવીથી, આફ્રિકે કમાવા ધમાવા ગયા હતા. દોઢસો ઉપરાંતના વરસો પહેલાંની એ વાત બને છે. ત્યારે ન હતાં વિમાન, કે ન હતી આગબોટ. હોડકે બેસીને બીજા અનેકોની પેઠે અમરશીભાઈ પણ રોજગારી કાજે પરદેશ સિધાવ્યા હશે. ઝાંઝીબાર ટાપુમાં આ સાહસિક માડુ આખરે ઠરીઠામ થયા. વળી, તેમનો ઘરવટ અને સંસાર પણ ત્યાં જ ઊભો થયો. અમરશીભાઈના દીકરા નારણજીભાઈ કુંવરબાઈને પરણ્યા અને તેમનું ત્રીજું સંતાન એટલે આપણા આ દયાબહેન. તેમનાથી બે મોટા ભાઈઓ અને તે પછી બીજો સાતનો વિસ્તાર. ટૂંકામાં, દયાબહેનને સંસ્કાર વારસો માંડવીથી ખસતો ખસતો ઝાંઝીબારમાંથી જ પ્રાપ્ત થયો. ત્યાં એ ઉછર્યાં અને ત્યાં જ તેમનું લાલનપાલન થયું.

બીજી પાસ, મૂળ ભૂજના વતની ભગવાનજીભાઈ શાહ ૧૮૯૯ના અરસામાં, હજુ કદાચ મૂછનો ય દોરો ફૂટ્યો નહીં હોય તેવડી ચૌદ વરસની કાચી વયે, આફ્રિકાની વાટે નીકળી પડેલા. કેન્યાના કાંઠા વિસ્તારમાં નસીબ અજમાવતા રહ્યા અને પછી દેશના કાપસા બેટ નામક પીઠપ્રદેશમાં ય નસીબ અજમાવાને સારુ આંટોફેરો કરી આવેલા, પરંતુ, છેવટે ઇતિહાસપ્રસિદ્ધ બંદરી શહેર મોમ્બાસામાં જ ઠરીઠામ થયા. ભગવાનજીભાઈએ ભચીબાઈ સાથે સંસાર માંડ્યો. અને સન ૧૯૩૩ની ૧૨ માર્ચે આપણા આ મનસુખભાઈનો મોમ્બાસા ખાતે જન્મ થયો. એમનાથી એક નાના ભાઈ શાંતિચંદ્ર શાહ. વકીલાતની સનદ્દ ધરાવતા શાંતિભાઈએ ૧૯૬૫થી કેનેડામાં વસવાટ કર્યો છે અને ત્યાં ય માનસ્થાન જમાવ્યું છે.

આફ્રિકાવાસી અનેક પરિવારોમાં બનતું આવ્યું છે તેમ, મનસુખભાઈને માધ્યમિક શિક્ષણ પછી, આગળ ભણવા, મુંબઈની પહેલાં ખાલસા અને પછી રૂઈઆ કૉલેજમાં પ્રવેશ મળેલો. થોડોક અભ્યાસ કર્યો, ન કર્યો, અને ૧૯૫૧ના અરસામાં, મુંબઈમાં માતા ભચીબાઈનું અવસાન થતાં, શિક્ષણને તિલાંજલિ આપીને પિતાની પડખે હાથવાટકો બનવાનો મનસુખભાઈને માથે જવાબદારીઓ આવી પડી. ૧૪ નવેમ્બર ૧૯૫૪ના શુભ ચોઘડિયે જંગબારી દયાબહેન અને મોમ્બાસાવાસી મનસુખભાઈ લગ્નગ્રંથિએ જોડાઈ ગયાં. પિતા ભગવાનજીભાઈનું ૧ જુલાઈ ૧૯૫૯ના રોજ દેહાવસાન થયું. અને પછી સન ૧૯૬૧ વેળા, આ દંપતીએ નસીબ અજમાવવાને સારું વિલાયતની વાટ પકડી.

આફ્રિકાના વસવાટ દરમિયાન, મનસુખભાઈ વેપારવણજમાં પાવરધા બનતા રહ્યા હતા. એમણે પ્રેમચંદ ધરમશી શાહની, જાણીતી વેપારી પેઢીનો વહીવટ કેન્યામાં રહીને નિષ્ઠાએ જમાવ્યો ય હતો. વિલાયતમાં આવ્યા બાદ, નામું લખવાનો વ્યવસાય મનસુખભાઈએ ખીલવી જાણ્યો. તેમાં એ વિકસીને જ રહ્યા. તેમાં આગળ વધતા રહ્યા અને નિવૃત્ત થયા ત્યારે લંડનમાં હિસાબનીસોની એક ખ્યાતનામ યહૂદી પેઢીમાં અગ્રગણ્ય અધિકારીપદે ય એ હતા. અનેક જાણીતા અને માનીતા શહેરીઓના માર્ગદર્શક હિસાબનીસને નાતે તેમને ઘણાને તારી ય જાણ્યા હતા.

દયાબહેન – ભત્રીજો, રવિ શાહ તથા મનસુખભાઈ શાહ

જગતને ચોક કોઈ પણ આદમીનું હોય તેવું જ આ દંપતીનું ય તદ્દન સામાન્ય જીવન. પરંતુ અજવાળું થતાંની સાથે કમળની પાંખડીઓ જેમ ખૂલવા માંડે, ખીલવા માંડે છે અને વાતાવરણ પ્રફુલ્લિત બની જાય છે, તેમ આ દંપતીનો વિકાસ આ મુલકે વૃદ્ધિ પામતો ગયો અને અનેકોને પ્રસન્ન કરતો રહ્યો. મનસુખભાઈ ધારત તો એ ખુદ ધંધોધાપો ખીલવી શક્યા હોત; પણ, ના, એમણે મનપસંદ નોકરી કરી અને બાકીનો સમય અનેક ક્ષેત્રે સમાજને પદાર્પણ કરવાનો રાખ્યો. એમણે ગુજરાતી સાહિત્યની આરંભિક સંસ્થામાં જેમ સમયદાન દીધું તેમ દિવંગત કુસુમબહેન શાહનાં વડપણ હેઠળના “ગુજરાત સમાચાર”માં લેખો લખીને, પત્રકારત્વ વાટે સમાજના સવાલોને એ સતત ગજાવતા રહેલા. પોતાના વિસ્તારની સ્થાનિક સ્વરાજ્યની સમિતિઓ પરે ય સક્રિય ફાળો આપતા રહેલા. વર્ણીય સંબંધક સંસ્થાઓમાં એમનું યોગદાન આજે પણ અનેકો સંભારે છે. મનીષ મોદી દીધો, અલ્લામા મુહમ્મદ ‘ઈકબાલ’નો એક શેર સહજ સાંભરે છે :

આફ્રીનશ સે સરાપા-નૂર તૂ, જુલ્મત હૂ મૈં
ઇસ સિયાહ-રોજી પે લેકિન તેરા હમ-કિસ્મત હૂઁ મૈં

મહાકવિ, જાણે કે, કહે છે : ‘સમયના આરંભ કાળથી, તમે જ મૂર્તિસ્વરૂપે પ્રકાશ છો. આ કમનસીબ દહાડે હું અંધકારમાં રહ્યો છું. અને છતાં, તમે અને હું એક જ નાવમાં જોડાજોડ છીએ.’ આવી આવી એ દિવસોની વસાહતીઓની પરિસ્થિતિ આ મુલકે હતી. એમાં ટટ્ટાર બનીને, પોતીકા સારુ નહીં, બલકે સમાજને સારુ, આ દંપતી ન્યાયોચિત ઝઝૂમતું રહેલું, તેમ જાણ્યું છે. પહેલવહેલાં, કેન્યામાંથી અને ત્યાર બાદ યુગાન્ડામાંથી, અનેક ભારતીયોની હકાલપટ્ટી થઈ, ત્યારે જે બહોળો વર્ગ વિલાયત ભણી આવ્યો તેમને થાળે પાડવાનાં ગંજાવર કામોમાં આ દંપતીએ પાછું વાળીને જોયું નથી. ‘યુગાન્ડા રિસેટલમેન્ટ બૉર્ડ’ના નેજા હેઠળ, સ્વયંસેવક તરીકે, નોકરીએથી પાછા ફરીને દરરોજ સાંજે, અને શનિવાર – રવિવારે, દયાબહેન અને મનસુખભાઈએ પોતાનો સારો ય ફાજલ વખત શરણાર્થીઓની છાવણીઓમાં જઈને થોકબંધ સેવાકાર્યમાં જ ગાળ્યો હતો. અનેક લોકોને માર્ગદર્શન આપવામાં અને તેમને થાળે પાડવામાં એમણે તન, મન અને ધન ખરચી જાણી સહાયતા આપી છે. આટલું કમ હોય તેમ, સરકારી સમિતિઓમાં જઈને આ લોકોની જરૂરિયાતો વિશે બેધડક ધા નાંખી છે. રેડિયો, ટીવીનાં માધ્યમ માધ્યમોનો ય એમણે ઉપયોગ કરી જાણેલો.

ધની પ્રેમ, વિષ્ણુ શર્મા, પ્રાણલાલ શેઠ, ઇન્દુબહેન શેઠ જેવાં જેવાં અનેક આગેવાનોની જોડાજોડ આ શાહ દંપતીએ પણ તે દિવસોમાં રંગ રાખેલો. કેન્યામાંનાં અનેક પરિચિતોનાં સંતાનોને ઘેર સાચવીને આ દંપતીએ ઉચ્ચ ભણતરમાં, વળી, સક્રિય સહાયટેકો ય આપ્યો છે. આવાં અનેકો સાથેનો આ દંપતીનો આજે પણ હૂંફાળો સ્નેહસંબંધ જોયોજાણ્યો છે.

રાજકારણ, અર્થકારણ, દેશાંતરગમન, રંગભેદ, વર્ણભેદ, ઓળખ અંગેના સવાલો બાબત તેમ જ ધર્મ ક્ષેત્રે પણ દયાબહેન અને મનસુખભાઈનું યોગદાન સીમિત રહ્યું નથી. આફ્રિકામાંની આપણી વસાહતના અનેક પાસાંઓ અંગેનું એમનું જ્ઞાન અમર્યાદ છે. વસાહતની ઢગલાબંધ ઇતિહાસમાન્ય વિગતમાહિતીઓ એકઠી કરીને તેનો સતત ઉપયોગ પણ કરતા રહે છે. વળી, જૈન સમાજમાં એમણે નિષ્ઠા અને જોમ સાથે જેમ અહીં કામો નિપટાવ્યાં છે અને સ્થાનમાન અંકે કર્યું છે, તેમ જગત ભરના જૈન આગેવાનો સાથે મીઠો નિજી સંબંધ કેળવતા કેળવતા નિર્ભીકપણે વિચાર માર્ગદર્શન આપ્યાં કર્યું છે. લેસ્ટરસ્થિત જૈન સમાજમાં, લંડનસ્થિત મહાવીર ફાઉન્ડેશનમાંનાં મનસુખભાઈ શાહનાં યોગદાનનો, ભલા, જોટો મળે ખરો ? પરંતુ, હવે દયાબહેન અને મનસુખભાઈ એ સ્તરેથી ય ખસી ગયાં છે તથા પાયાગત માનવીય મૂલ્યો જળવાતાં હોય તેવાં વિવિધ કામોમાં ખૂંપી ગયાં છે. બંને ખૂબ વાંચે છે, વિચારે છે અને ફાજલ સમયે મનસુખભાઈ લેખનકામ પણ કરે છે. સાંસદો સુધી સમાજની વાતો રજૂ કરવા સારુ લોકમત જગવવા સક્રિય સંપર્ક જાળવતા ય રહે છે.

હવે પાનખરે ઉજાસ બેઠો છે. હાકલ થઇ હોય અને દયાબહેન મનસુખભાઈ અદબ વાળી બેઠાં હોય તેમ આજે ય બનતું નથી. અનેકોની નબળી પળોમાં હજુ આજે ય હૂંફટેકો આપવામાં આ દંપતી હાજરાહજૂર રહ્યું છે. અને સાથોસાથ, પોતાના વિધવિધ અનુભવોનાં મીઠાં ફળોની, લગીર છવાઈ જવાની ભાવના સભાનપણે સંકોરતાં સંકોરતાં, આ દંપતી સતત લ્હાણી કરતું રહ્યું છે. એમનું જીવન આમ ખરા અર્થમાં અંજલિ રૂપ બની ગયું છે.

પાનબીડું :

In reality, there is, perhaps, no one of our natural passions so hard to subdue as pride. Disguise it, struggle with it, beat it down, stifle it, mortify it as much as one pleases, it is still alive, and will every now and then peep out and show itself; you will see it, perhaps, often in this history; for, even if I could conceive that I had completely overcome it, I should probably be proud of my humility.

—Benjamin Franklin

હકીકતમાં, આપણા સઘળા પ્રકૃતિદત્ત મનોવિકારોમાં, કદાચ, ગર્વને વશમાં રાખવાનું સૌથી આકરું છે. તેને ઢાંકી દેજો, તેને પડકારતા રહેજો, તેને મહાત કરજો, તેને ગૂંગળાવી નાંખજો, અનુકૂળ હોય ત્યાં લગી તેનું દમન કરજો, અને તે પછી ય તે જો જીવંત રહે, તેમ જ વારે ઘડિયે બહાર નીકળી આવી ડોકાયા કરે; તો તમે ઇતિહાસને પાને જોયું હશે, તે મુજબ, તમને લાગે કે મેં તેને સંપૂર્ણપણે કાબૂમાં રાખવા શક્ય તમામ પ્રયાસો કરી જોયા છે, તો પછી, જાણવું કે નિરભિમાનિતાને જ શરણે જવાનો, એક માત્ર, માર્ગ મારી સામે પડ્યો છે.

— બેન્જામિન ફ્રેન્કલિન

(૧૭૦૫ – ૧૭૯૦; અમેરિકાના એક સંસ્થાપક રાષ્ટ્ર ઘડવૈયા)

(લખાયું : ૨૨ ડિસેમ્બર ૨૦૦૮)

[સંવર્ધિત લેખ; 22 ઍપ્રિલ 2019] 

e.mail : vipoolkalyani.opinion@btinternet.com