છેલ્લા કેટલાં ય સમયથી વેબ સિરીઝનું ફોર્મેટ ભારતમાં ડંકો વગાડી રહ્યું છે. ફિલ્મ અને સિરિયલનું વચ્ચેનું આ માધ્યમ દર્શકોને દસથી વીસ કલાકમાં જે મનોરંજન પીરસે છે તે ફિલ્મો કરતાં વધુ ઊંડાણભર્યું હોય છે અને સિરિયલ કરતાં ઓછું કંટાળાજનક. હવે તો તેનું ચલણ એ હદે વધી રહ્યું છે કે દર બીજા મહિને એક સારી કહી શકાય તેવી વેબ સીરિઝ વિવિધ સ્ટ્રીમિંગ વીડિયો સાઈટ પર ઉપલબ્ધ થાય છે. થોડા વખત અગાઉ જ 'કોટા ફેક્ટરી' નામની એક વેબ સિરીઝ રિલીઝ થઈ છે. આ સિરીઝમાં રાજસ્થાનમાં આવેલું એજ્યુકેશનલ હબ કોટામાં કેવી રીતે શિક્ષણનો બિઝનેસ ચાલે છે તેનું તાદૃષ્ય ચિત્ર દર્શાવવામાં આવ્યું છે. કોટા તો એક માત્ર દાખલો છે, આવા નાનાં-મોટાં એજ્યુકેશનલ હબ હવે દેશના અનેક શહેરોમાં ઊભા થયા છે, જે જ્ઞાનના કેન્દ્રો રહ્યાં નથી, બલકે તેમની ઓળખ હવે જ્ઞાનના નામે બિઝનેસ કરવાની જ છે! શિક્ષણ વ્યવસ્થા પર કટાક્ષ કરતી આ સિરીઝ અચૂક જોવા જેવી છે. …
શિક્ષણ વ્યવસ્થા પર કટાક્ષ કરતી અનેક ફિલ્મોનું નિર્માણ થયું છે, પરંતુ શિક્ષણ વિષય અંગે વાસ્તવિક ફિલ્મ તો લોકો પર ઊતરે છે, જ્યાં તેને દરેક પડાવે પીસાવાનું આવે છે. 'કોટા ફેક્ટરી'માં આરંભના જ દૃશ્યમાં તે સ્પષ્ટ થતું જાય છે કે કેવી રીતે આ ચક્રમાં વિદ્યાર્થીઓ અને તેનો પરિવાર ધીરે ધીરે ફસાય છે. આ બિઝનેસની પૂરી કથાનો આરંભ સિરીઝના શરૂઆતના જ દૃશ્યોમાં થાય છે, જ્યાં એક પિતા તેના પુત્ર(વૈભવ પાંડે)ના ‘આઈ.આઈ.ટી.’ના કોચિંગ માટે અહીં એડમિશન અર્થે આવે છે. જાણીતી એક ઇન્સ્ટિટ્યુટમાં પુત્રને એડમિશન તો મળતું નથી, પરંતુ કોટાની પૂરી કહાની બયાન કરનારો રિક્સાવાળો મળી જાય છે. જે કોટા શહેરના માહોલથી પરિચિત છે. કોટા કેવી રીતે ફૂલ્યું ફાલ્યું અને આજે ક્યાં જઈને પહોંચ્યું છે તેનો એક સંવાદ કંઈ આ રીતે તે રિક્સાવાળો પિતા-પુત્ર સામે બયાન કરે છે : “હમ તો યહાં તબ સે હૈ, જબ કોટા ફેક્ટરી નહીં પર શહર હુઆ કરતા થા. તબ કોચિંગ ક્લાસ કી યુનિફોર્મ નહીં હુઆ કરતી થી. ઓર યે સારા માહોલ એક છોટે સે મહોલ્લે વિજ્ઞાન નગર તક હી સીમિત થા.”
આ રિક્સાવાળો કોટા શહેરના માહિતી સુધી જ સીમિત નથી રહેતો. તે અહીંયાના ક્લાસિસ કેવી રીતે ચાલે છે તેનું પણ જ્ઞાન આપતાં પિતા-પુત્રને કહે છે : “યે શહર નહીં હૈ, બલકે એક બહુત બડાં હોસ્ટેલ હૈ. યહા લડાઈ ઇસ બાત કી નહીં હૈ કી કોચિંગ આઈ.આઈ.ટી. કા સોલ્યુશન દે પાઈ યા નહીં. બલકે ઇસ બાત કી હૈ કિ કિસ કોચિંગ ને સબસે પહલે દી. યહા સબ પાગલ હૈ સર, હર તરફ બસ યહી બાત હોતી હૈ કિ કૌન સે ઇન્સ્ટિટ્યુટને ટોપર્સ સે ફીસ લી. કિસ ઇન્સ્ટિટ્યુટને સહી મેં ઉસ કો શિક્ષા દી ઔર કિસને સીધા રેન્ક હી ખરીદ લીયા. કૌન સા ટીચર કિસને ખરીદા. કૌનસા ફેકલ્ટી ઇન્સ્ટિટ્યુટ છોડકર અપના અલગ ઇન્સ્ટિટ્યુટ ખોલ રહા હૈ. બસ, યહી સબ બિગ બોસ ચલતા રહતા હૈ.”
શિક્ષણમાં ચાલી રહેલી આટલી મોટી રમતને એક રિક્સાવાળાના મુખે કેટલી સરસ રીતે કહેવાઈ છે. આ રીતે કુલ પાંચ એપિસોડની આ સીરિઝની આ પ્રથમ સિઝન છે. આ સિઝનના પ્રથમ એપિસોડમાં જ કોટા શહેરનો એક ઓવરવ્યૂ દર્શકને મળે છે. વાર્તા આનાથી આગળ વધે છે ત્યારે પિતા-પુત્ર એક અન્ય પ્રોડોજી ઇન્સ્ટિટ્યુટના વહિવટકાર પાસે એડમિશન માટે જાય છે અને ત્યાં વૈભવ પાંડેને એડમિશન મળે છે. અહીંયા પણ જે સૌથી અગત્યનું એક કેરેક્ટર પ્રવેશે છે અને તે છે જીતુભૈયા. આ જીતુભૈયાની ઓળખ છે કોટાના નંબર વન ફિઝિક્સ ટીચર તરીકેની. તેઓની વિશેષતા એ છે કે તે ફિઝિક્સ હિંદીમાં સરળ રીતે વિદ્યાર્થીઓને સમજાવી શકે છે. આ કેરેક્ટરનો આરંભથી જ ચાર્મ વર્તાય છે અને તે વૈભવ પાંડેને જે શિખામણ આપે છે, તે પણ દરેક વિદ્યાર્થીએ ગાંઠે બાંધવા જેવી છે : “તુમ જૈસો કી ફીસ સે રેન્કર્સ કો સુવિધા મિલતી હૈ. ઔર મેરે જૈસો કા ઘર ચલતા હૈ. ઔર તુમ જૈસે જો ચલે આતે હૈ ના કોટા, નાઈન્થ મેં પોકોમન, ટેન્થ મેં પબજી, ઇલેવન્થ મેં કોટા. ક્યોં? બાજુવાલેં શર્માજી પૂછેંગે તો બતાયેંગે કી કોટા મેં આઈ.આઈ.ટી., નીટ કી તૈયારી કર રહે હૈ. કુલ લગતા હૈ. ફેશન હૈ. યે જો અખબારોં મેં ઇશ્તહાર દેખકર, હોર્ડિંગ દેખકર, હન્ડ્રેન્ડ પર્સેન્ટ સિલેક્ટેટ ગેરન્ટી, હમ ભી બોલતે હૈ હન્ડ્રેન્ડ પર્સન્ટ સિલેક્શન ગેરન્ટી. યે દેખકર જો તુમ ચલે આતે હો ના. પર યહાં કોઈ ગેરન્ટી નહીં હૈ.”
આવા તો અનેક સંવાદ છે જે શિક્ષણ આપતી આવી ઇન્સ્ટિટ્યુટની મર્યાદાઓ આપણે સામે મૂકે છે. પણ બીજા એપિસોડમાં જે સૌથી અગત્યનું છે તે જીતુભૈયાના ક્લાસ છે, જે વિદ્યાર્થીઓને મજાથી ફિઝિક્સ તો શિખવાડે છે, પણ સાથે સાથે કોટામાં કેવી રીતે રહેવું, કેવી રીતે કોટામાં પ્રશ્નોનો સામનો કરવો તે પણ ખૂબ સરળતાથી પોતાના જ દાખલા આપીને શિખવાડે છે. એક વખત પછી તો એવું થઈ આવે કે જીવનના આરંભના જ તબક્કે જો જીતુભૈયા જેવાં શિક્ષક મળી જાય તો કેટલા ય વિદ્યાર્થીઓનો બેડો પાર થઈ જાય!
જીવનમાં કેટલાંક પ્રશ્નો એવાં આવતાં હોય છે તેનું કોઈ સોલ્યુશન નથી અને વિદ્યાર્થીકાળમાં તો આવાં પ્રશ્નો આવે છે ત્યારે તેના સામે ટકવાનું ઓર પડકારભર્યું હોય છે. પણ તેનું ય સોલ્યુશન અહીંયા આપ્યું છે. જે વિદ્યાર્થીઓ મેસમાં જમતાં હશે તેઓને ખ્યાલ હશે કે મેસમાં જમવું પણ એક પડકાર છે. તે માટે ઇન્સ્ટિટ્યુટનો એક બંદો વૈભવ પાંડે અને તેની મંડળીને સલાહ આપે છે કે : “દાલ, સબજી, રોટી બનાની પડતી હૈ, તો ગલતી કા સ્કોપ હૈ, ઔર સ્કોપ દીયા તો મેસવાલે ગલતી કરેંગે હી. ઇસિલિએ વો ખાઓ જો યે નહીં બનાતે, જૈસે સલાડ, અચાર, પાપડ, દહી ચીની.” આવા નાના ફન્ડાથી વૈભવ પાંડે કોટામાં સેટ થાય છે અને ‘આઈ.આઈ.ટી.’માં તૈયારી કરવા માટે પૂરી રીતે તૈયાર થાય છે. આ સીરિઝનું કેન્દ્રિય પાસું શિક્ષણ હોવા છતાં તેનું મજાનું પાસું દોસ્તી પણ બને છે.
હવે થોડું કોટાના શિક્ષણ વિશે જાણીએ તો અહીંયા ચાળીસથી વધુ મોટી કોચિંગ ક્લાસ આવેલી છે, જ્યાં વર્ષે દહાડે બે લાખથી વધુ વિદ્યાર્થીઓ સ્પર્ધાત્મક પરીક્ષાની તૈયારી કરવા આવે છે. ઇવન, શહેરનું અર્થતંત્ર પણ આ એજ્યુકેશનલ એક્ટિવિટીથી જ ઊભું છે અને આ ઇન્ડસ્ટ્રીનું અંદાજિત વાર્ષિક ટર્નઓવર 1,500 કરોડનું છે. કોટા આજે શિક્ષણનું કેન્દ્ર બની ચૂક્યું છે પણ તેની શરૂઆત વિનોદકુમાર બંસલ નામની વ્યક્તિથી થઈ હતી, જેમણે પછીથી બંસલ ક્લાસિસ પ્રાઈવેટ લિમિટેડ નિર્માણ કર્યાં. આ ક્લાસિસની અનેક ફેકલ્ટીઝ આજે કોટામાં પોતાની ઇન્સ્ટિટ્યુટ ધરાવે છે. વિદ્યાર્થીની વાત આવે ત્યાં કારકિર્દીની પણ વાત આવે, અને જ્યારે સ્પર્ધાત્મક પરીક્ષામાં સફળ થવાનું હોય ત્યારે તેનું માનસિક દબાણ વિદ્યાર્થી પર વિશેષ અનુભવાય છે. અને એટલે જ કોટાનું જે ગંભીર પાસું છૂટી જાય છે તે એ કે નેશનલ ક્રાઈમ રેકોર્ડ્સ બ્યુરો મુજબ અહીંયા 2014માં 45 વિદ્યાર્થીઓએ આત્મહત્યા કરી હતી અને 2015માં પણ આ આંકડો 17નો હતો. આમ, કારકિર્દીના લ્હાયમાં અનેક વિદ્યાર્થીઓ આ શહેરમાં આવીને જીવનનો અંત પણ લાવે છે. આ ઉપરાંત, અનેક પ્રાઈવેટ શાળાથી પણ કોટામાં જ્યાં-ત્યાં વિદ્યાર્થીઓ નજરે ચઢે છે.
કોટા ફેક્ટરીની આ પ્રથમ સિઝનમાં આવેલાં પાંચ એપિસોડમાં વૈભવ પાંડેનો અભ્યાસ ચાલે છે, દોસ્તો બને છે, તેને રોમાન્સ પણ થાય છે અને તે જીવનનાં પાઠ પણ શીખે છે. આમ જીવનના બધા જ રંગ પરોવીને આ સીરિઝ મસ્ટ વોચ સીરિઝમાં સ્થાન પામે છે.
e.mail : kirankapure@gmail.com
(સૌજન્ય : ‘ઇન સાઈડ આઉટ સાઈડ’ નામક લેખકની સાપ્તાહિક કટાર, ’રવિવારીય પૂર્તિ’ – “ગુજરાતમિત્ર”, 19 મે 2019)
