એક્યાસી વરસનું સમૃદ્ધ એવું સહસ્રચંદ્રદર્શન પૂર્ણાયુષ ભોગવી એ ગયા. હમણે માંદા ચાલતા હતા – ગયા સપ્ટેમ્બરમાં ગૌરી લંકેશને ગયે વરસ થયું ત્યારે ‘મી ટુ અર્બન નક્સલ’ના હાંસડીપાટિયા સાથે એ હૉસ્પિટલમાંથી પરબારા હાજર થયા હતા. એટલે જવું અણચિંતવ્યું નહોતું. પણ ‘જબ તક સાંસ તબ તક આસ’ એ રીતે જોતાં જવું ખટકે તો ખરું; કેમ કે ન ઓલવાવા જેવા જે થોડાએક અવાજો, ગિરીશ કર્નાડ તે પૈકી હતા.

જો કે જે ઢબછબે એમના જવાના સમાચાર પ્રસર્યા અને ઉછળ્યા એ પણ હતું તો ખટકે એવું જ. ‘ઇન્ડિયા ટુ’એ  શરૂશરૂમાં જે ટીઝર (શું કહીશું, સળવળ સળવળ વલૂર વલૂર?) વેબડાવ્યું એ એવું હતું કે ‘ટાઈગર ઝિંદા હૈ’ના અભિનેતા કર્નાડ ગયા. એક સમૃદ્ધ જિંદગીને આમ ઓળખાવાતી હશે? હશે ભાઈ, આ તો આજનું હિંદ છે જ્યાં આવી ખતવણી એ કદાચ રાબેતો છે. મે ૨૦૧૪ પછી તરતના ગાળામાં અનંતમૂર્તિ ગયા, અને મે ૨૦૧૯ પછી તરતના ગાળામાં કર્નાડ ગયા. નકરા નવલકથાકાર કે નકરા નાટ્યકાર – કલાકારમાં એમને ખતવાય તો માસ મીડિયા અને માસિઝ બેઉને સવાલિયા દાયરામાં મૂકવાં રહે.

અનંતમૂર્તિ અને કર્નાડ, સવિશેષ કદાચ કર્નાડ વિષમ સંજોગોમાં પબ્લિક ઇન્ટેલેક્ચ્યુઅલ તરીકે બહાર આવ્યા અને એમણે પોતપોતાના કલાહુન્નરને કોઈ ચંદન મહેલ(આઈવરી ટાવર)માં નહીં ગોંધવતા લોકમોઝાર ‘નો સર’થી લઈ ‘ઈટ્‌સ નૉટ ડન’ની અકુતોભય ભૂમિકા લીધી. પ્રતિભાશાળી કર્નાડ ઇંદિરા ગાંધીના વારામાં પુણેની પ્રતિષ્ઠિત ફિલ્મ ઇન્સ્ટિટ્યૂટના ડિરેક્ટર હતા, પણ કટોકટીનું સમર્થન કરતી ફિલ્મ ઉતારવાની ‘વરધી’ આવી કે એમણે ચહીને ઊતરી જવું પસંદ કર્યું હતું. એ જ તરજ પરના પણ વધુ આકરા હોઈ શકતા વર્તમાન સંજોગોમાંયે એમની આ ભૂમિકા બરકરાર રહી.

મેધાવી એ અલબત્ત હતા. તેવીસ-ચોવીસના હશે અને ઑક્સ્ફર્ડ યુનિયનના અધ્યક્ષ ચુંટાયેલા ત્યારે સર્જનાત્મક આવિષ્કારો ઉપરાંત ર્‌હોડ્‌ઝ સ્કૉલરને નાતે ફિલસૂફી, રાજ્યશાસ્ત્ર, અર્થશાસ્ત્ર જેવા વિષયોના તેજસ્વી છાત્ર તરીકે સુપ્રતિષ્ઠ હતા. જે નાટક કે ફિલ્મમાં એમનું સુવાંગ સર્જન રહ્યું કે સિંહપહેલ રહી એમાં એક સમગ્ર દર્શનનો સૌને સાક્ષાત્કાર થતો. એમના ગુજરાત કનેક્શનને અમૂલખ્યાત ‘મંથન’થી વાજબી રીતે જે સંભારાય છે. પણ ૨૦૦૨થી વ્યથિત હોવું એ આ જોડાણને કંઈક ઓર જ ધાર, રિપીટ, ધાર અને આધાર સંપડાવે છે. નમોએ ટિ્‌વટ તો મોકાસર ને મજબૂત કીધું કે કર્નાડ પોતાને જે વિચારો યોગ્ય લાગે તે વિશે જિદ્દથી, રાગાવેશથી, પૅશનેટલી, બોલતા. અલબત્ત, આ માટે નિમિત્ત પૂરાં પાડતી રાજનીતિ અને મંડળી વિશે મોદીએ મલાજો પાળ્યો એ સમજી શકાય એવું છે.

દાયકાઓ પર ‘હયવદન’ નાટક જોયું ત્યારે એ થોમસ માનની લઘુનવલ પરથી ભારતીય સંદર્ભમાં સરજાયાનું જાણ્યું હતું. પછી ખયાલ આવ્યો કે માને લખ્યું એનાં મૂળિયાં કથાસરિત્‌ સાગરમાં પડેલાં છે. ‘સંસ્કાર’, ‘વંશવૃક્ષ’ અંગ્રેજી સબટાઈટલો સાથે જોવા મળી. એક પટ પર આ બધું જોતી વેળાએ સમજાયું કે આપણો સહૃદય એટલો જ સ્વાધ્યાયપુત કળાકાર બૌદ્ધિક છે, સેક્યુલર છે, પણ એને સારું સંસ્કૃતિનિષેધ એ પોતે કરીને કોઈ મજહબ નથી. એ સંસ્કૃતિ સાથે સાતત્યપૂર્વક વળગી રહેનાર જીર્ણમતિ અલબત્ત નથી. એને રસ શોધનમાં છે, નવ્ય અર્થઘટનમાં છે. એટલે નાયપોલ જેવો મુસ્લિમદ્વેષ એને વાસ્તે અગરાજ છે. રાજાજીનાં ‘રામાયણ’ અને ‘મહાભારત’ વાંચેલાં … એથી કેળવાયેલ સંસ્કાર!

‘તુઘલક’ નાટકમાં આદર્શવાદી નેહરુ માટેના સહજ ખેંચાણ અને આશાવાદથી માંડી આગળ ચાલતાં અનુભવાયેલ નિરાશાનું એક સમીક્ષાચિત્ર અતીત નિમિત્તે વર્તમાન ટિપ્પણી રૂપ વરતાશે. દૂરદર્શનના પ્રસાર સાથે આર.કે. નારાયણના ‘માલગુડી ડેઝ’ના એક પાત્ર તરીકે એમની વ્યાપક ઓળખ બની. પણ ઉલ્લેખ કરવો જોઈએ યશપાલની સરળરોચક માંડણી સાથેની વિજ્ઞાનચર્ચા ‘ટર્નિંગ પોઈન્ટ’નો; એની પરિકલ્પના અને પ્રાયોજના કેવળ કર્નાડને જ સૂઝે. વિદ્યાર્થીઓ માટે વિજ્ઞાનપરિચયપોથી લખતા રવીન્દ્રનાથ કે રસળતી એવી જ અભ્યાસનીતરતી ભૂગોળ લખતા નાનાલાલ સાંભરે તમને. દર્શક આવી કામગીરીને કરુણાનું સાધારણીકરણ કહેતા. (એમનું એક પ્રિય ઉદાહરણ આનંદશંકરે ‘હિન્દુધર્મની બાળપોથી’ લખી એ હતું.)

કર્નાડ વિશે એક ટિપ્પણીમાં કહેવાયું કે આ એક મોટા સર્જક-કળાકાર છેલ્લા બે દાયકામાં કર્મશીલ તરીકે વધુ પંકાયા. અંદરબહારનો કોઈક ધક્કો જ એમાં કામ કરી ગયો હશે ને. આ ધક્કો પરિવારે પણ પ્રીછ્યો હોવો જોઈએ કેમ કે કર્ણાટક સરકારે રાજ્યસન્માન સાથે અંતિમવિધિનો જે વિવેક દાખવ્યો તે સાભાર – સવિનય નકારી એમણે સ્વજનો અને મિત્રોની ઉપસ્થિતિમાં અંતિમ સંસ્કાર કર્યા. અલબત્ત, ભીંત ફાડીને ઉગેલ જે પીપળો – અને અશ્વત્થ તો એની વિભૂતિ – કદી વિનષ્ટ થયો જાણ્યો નથી.

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 16 જૂન 2019; પૃ. 16

ભગવદ્ ગીતામાં સાંખ્યયોગ છે, કર્મયોગ છે, योग: कर्मषु कौशलम्થી શરૂ કરીને योग: चित्तवृत्ति निरोध: સુધીનું સમગ્ર યોગદર્શન છે, ભક્તિયોગ છે, જ્ઞાનયોગ છે, સાધનાયોગ છે, ભગવાન કૃષ્ણએ વિરાટનું એટલે કે પોતાનું દર્શન કરાવ્યું છે, મનુષ્યની પામરતા બતાવી છે અને એ સાથે જ મનુષ્ય તરીકે સર્વોચ્ચ શિખરે પહોંચવાના સામર્થ્યની વાત કરાઈ છે એમ બધું જ છે.

મનુષ્ય પામર છે. તે વિરાટ સામે ન-જેવો અણુ છે, પરંતુ તે વિરાટનો અણુ છે એટલે કે અખંડનો હિસ્સો છે. મનુષ્ય સ્વભાવ ધર્મ અને ફરજથી બંધાયેલો છે એટલે તે તેનાથી ભાગી ન શકે, તેણે જરૂર પડ્યે યુદ્ધ કરવું જ જોઈએ. મનુષ્ય કર્મફળથી બંધાયેલો છે, પરંતુ ફળ પરત્વે અનાસક્ત રહીને સન્યાસવૃત્તિથી કર્મ કરી શકે છે. મનુષ્ય પરમ જ્ઞાની બનીને મુક્ત થઈ શકે છે, પરંતુ એની કાથાકૂટ પડ્યા વિના જો તે ભક્ત બનીને મારા શરણે આવે તો પણ તે મુક્ત થઈ શકે છે. મને (ભગવાનને) ભક્ત વધારે વહાલો છે. એમ દરેક પ્રકારનાં પ્રથમ નજરે વિરોધાભાસી જણાતાં ઉપદેશો ભગવાન ગીતામાં આપે છે.

જે અભ્યાસી સમગ્રમાં ગીતાને પકડવાની કોશિશ કરે એ ચકરાવો ખાઈ જાય, પરંતુ એ જ ગીતાના ઉપદેશોને પામવાનો ઉત્તમ માર્ગ છે. વ્યાસ મૂર્ખ નહોતા અને નબળા સર્જક પણ નહોતા કે જ્યાંથી જે તત્ત્વજ્ઞાન મળ્યું તેનું પડીકું વાળી દીધું. માણસ અખંડનો હિસ્સો છે અને છતાં સ્થળ-કાળ-ફરજ-સ્વભાવનાં કર્મ પરિબળોથી બંધાયેલો છે માટે ખંડિત છે. તે ખંડિત છે અને છતાં અખંડિત છે. આ બધા પહેલી નજરના વિરોધાભાસોને સમજવા પડશે.

દુર્ભાગ્યે આપણે ત્યાં ગીતાને તપાસવામાં બે મુશ્કેલીઓ નજરે પડી રહી છે. આદિ શંકરાચાર્ય પછી ભારતીય દાર્શનિક પરંપરા દ્વૈત-અદ્વૈતમાં અને હજુ આગળ વધીને પેટા સંપ્રદાયોમાં વિભાજીત થઈ હોવાથી જે તે શાખાના આચાર્યો અને પછીના અનુવર્તી ટીકાકારો ગીતાનું પોતાના સંપ્રદાયને માફક આવે એ રીતે અર્થઘટન કરતા આવ્યા છે. હજુ આજે પણ આ જ માર્ગ અપનાવામાં આવે છે. બીજી મુશ્કેલી કહેવાતા ચિંતકોની છે જે કોઈ સંપ્રદાયને વરેલા નથી હોતા એ ખરું, પરંતુ શ્રોતાઓ કે વાચકથી એટલા ડરેલા હોય છે કે તેઓ તેમનું રંજન કરવા એક વિચારને પકડીને વિચાર-વિસ્તાર કરે છે. અર્જુને કરવા જોઈતા યુદ્ધની વાત કરે તો એટલા રંગમાં આવી જાય કે ભગવાને કહેલા કર્મ-સંન્યાસની વાત જ ભૂલી જાય.

આગળ કહ્યું એમ વ્યાસ મૂર્ખ નહોતા અને નબળા સર્જક પણ નહોતા. તેમણે જ્યારે દરેક પ્રકારની મનુષ્ય-વૃત્તિઓને મહાભારતની કથામાં વણી લીધી અને મનુષ્યની મુક્તિના દરેક માર્ગો અને વિચાર-પ્રવાહો એક જગ્યાએ વણી લીધા તો તેની પાછળ કોઈ હેતુ હોવો જોઈએ. પણ આને સમજવા માટે વિવેક કરવો પડે. સાંપ્રદાયિક પક્ષાપક્ષીથી કે પછી શ્રોતાને આંજી દેવાની આસક્તિથી પણ મુક્ત થવું જોઈએ. આગળના લેખમાં કહ્યું હતું એમ અનાસક્ત વિવેક ગીતાનું રહસ્ય છે.

વ્યાસે બધા જ પ્રકારની પહેલી નજરે વિરોધાભાસી જણાતી વાત કર્યા પછી આ બધાની કલગીરૂપ વાત કરી છે. જેમ દોઢસો વર્ષનો રાષ્ટ્ર-વિમર્શ બંધારણમાં પરિણમ્યો છે, એમ કૃષ્ણાર્જુન વિમર્શનો નીચોડ ગીતામાં સ્થિતપ્રજ્ઞ લક્ષણની વાતમાં જોવામાં મળે છે અને એ પણ બીજા જ અધ્યાયમાં. જે કહેવું જોઈએ એ બધું જ બીજા અધ્યામાં લગભગ આવી જાય છે. જે માણસ ગીતાનો બીજો અધ્યાય સમજી લે એ જીવન સમજી લે એવો મારો નમ્ર અભિપ્રાય છે. જેની પ્રજ્ઞા સ્થિર થઈ ગઈ છે એ જ્ઞાન, કર્મ, ભક્તિ, સાધના એમ દરેક વાતે વિવેક કરી શકે. કોઈની ભૂમિકા નકારે નહીં અને કોઈને વરેલો રહે નહીં. વરેલો રહે માત્ર પ્રજ્ઞાને, એવી પ્રજ્ઞા જે  અનાસક્ત વિવેક દ્વારા સ્થિર થયેલી હોય.

વિનોબા ભાવેએ ‘સ્થિતપ્રજ્ઞ દર્શન’ નામના તેમના ગ્રંથમાં કહ્યું છે કે આ શબ્દ ગીતાનો ખાસ શબ્દ છે. ગીતાની આગળના ગ્રંથોમાં આ શબ્દ જોવા નથી મળતો અને ગીતાની પછીના ગ્રંથોમાં આ શબ્દ ખૂબ વપરાતો જોવા મળે છે. ગીતા પહેલાનાં ગ્રંથોમાં કર્મયોગી, જીવનમુક્ત, યોગારૂઢ, ભગવદ્-ભક્ત, ગુણાતીત, જ્ઞાનનિષ્ઠ આદિ શબ્દો જોવા મળે છે અને તેમાંના કેટલાક ગીતામાં પણ વપરાયેલા જોવા મળશે; પરંતુ સ્થિતપ્રજ્ઞમાં આ બધાં જ લક્ષણો આવી જાય છે. આનો અર્થ એ થયો કે ભગવાન વ્યાસે વિચાર અને અભિગમોની સાધક-બાધક ચર્ચા કર્યા પછી તેને સ્થિતપ્રજ્ઞનાં લક્ષણો બતાવી તેમ તેને વિરામ આપ્યો છે.

વિનોબા આ મુજબ ક્રમ બતાવે છે. યોગ-બુદ્ધિનું પહેલું સ્વરૂપ છે કર્તવ્ય-નિશ્ચય. કર્તવ્ય-નિશ્ચય થયા વિના સાધનાનો આરંભ ન થઈ શકે. નિશ્ચય પછી એકાગ્રતા એટલે કે સાધનામાં તન્મયતા, ફળ ઉપર ધ્યાન આપ્યા વિના સાધનામાં લીન થવાની વૃત્તિ. આ બીજી મંજિલ છે. એની આગળની મંજિલ ચિત્તની નિર્વિકાર દશા અથવા સમતા, અર્થાત્‌ સમાધિ. એ જ્યારે સ્થિર, અચલ થઈ જાય, હવાના ઝોંકાથી પણ દીવાની જ્યોત ડગે નહીં એવી થઈ જાય એને સ્થિતપ્રજ્ઞાવસ્થા પ્રાપ્ત થાય છે. એ એવી અવસ્થા હોય છે જેના પર વિકારોની, વિચારોની, અરે વેદ-વચનોની પણ સત્તા રહેતી નથી એટલે કે તે તેને પ્રભાવિત કરી શકતાં નથી. આમ યોગ-બુદ્ધિની ચાર મંજિલ છે : ૧. સાધન-નિશ્ચય, ૨. ફળ-નિરપેક્ષ એકાગ્રતા, ૩. સમતા અથવા સમાધી અને ચાર. સ્થિર સમાધિ – અખંડ, નિશ્ચલ અને સહજ. આનું નામ સ્થિતપ્રજ્ઞાવસ્થા. વિનોબા ભાવેએ પૂર્વ-ભૂમિકારૂપે ચાર મંજિલ બતાવ્યા પછી સ્થિતપ્રજ્ઞ લક્ષણના ૧૯ શ્લોકોનું ૧૮ પ્રકરણમાં વિવેચન કર્યું છે. 

પ્રારંભ આ રીતે થાય છે : અર્જુન ભગવાનને પૂછે છે : स्थितप्रज्ञस्य का भाषा समाधिस्थस्य केशव I स्थितधी: किं प्रभाषेत किमासीत व्रजेत किम I I અર્થાત્ સ્થિતપ્રજ્ઞના લક્ષણો શું છે? એ કેવી રીતે બોલે છે, કેવી રીતે રહે છે, કેવી રીતે ફરે છે એ બધું મને કહો. એ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં ભગવાને એ પછીના ૧૮ શ્લોકમાં સ્થિતપ્રજ્ઞનાં લક્ષણો બતાવ્યાં છે.

ગીતા પરની ચર્ચા પૂરી કરતાં પહેલાં મારી વાચકોને આગ્રહપૂર્વકની એક વિનંતી છે. ગીતાનો બીજો અધ્યાય પુનઃ પુનઃ વાંચો. પહેલી નજરે જાડું ભાસતું વણાટકામ મુલાયમ થતું જશે. મારી બીજી વિનંતી એવી છે કે બને ત્યાં સુધી કોઈ સંપ્રદાયીક ગુરુના ગ્રંથોનો આશ્રય ન લેવો. શ્રોતા કંટાળીને ભાગી ન જાય એવા ડરીને રંજન કરનારા પ્રવચનકારો કે લેખકો તો જરા ય કામના નથી. આ બન્ને પ્રકારના લોકોને પોતાને જ આસક્તિથી મુક્ત થવાનું બાકી છે. તમારી જાતે વાંચો. પુનઃ પુનઃ વાંચો અને જરૂર પડ્યે વિનોબા જેવા સ્વતંત્ર દાર્શનિકની સલાહ લો. ભગવદ્ ગીતા કામધેનું જેવો ખૂબ લાભકારી ગ્રંથ છે.

[‘દૂધનું દૂધ, પાણીનું પાણી’ નામક લેખકની સાપ્તાહિક કટાર, ‘સંસ્કાર’ પૂર્તિ, “સંદેશ”, 09 જૂન 2019]

પદ્મશ્રી સન્માનિત થિમ્માક્કાએ બે દિવસ પહેલાં કર્ણાટકમાં વૃક્ષછેદનનો વિરોધ કર્યો છે, પડધરીના વિજયભાઈએ રાજકોટના લોકોને વિનામૂલ્યે છોડ વાવી આપવાની જાહેરાત કરી છે …

અમદાવાદ મ્યુનિસિપલ કૉર્પોરેશને દસ લાખ ઝાડ વાવવાની આનંદદાયક જાહેરાત કરી છે. પર્યાવરણ દિને મુખ્યમંત્રીએ તેમ જ કેટલીક સંસ્થાઓએ પણ વૃક્ષારોપણ કર્યું. ચુંવાલીસ અંશ તાપમાનમાં વાવેલાં આ છોડ ટકી રહે તેની તકેદારી રાખવી અલબત્ત જરૂરી બને. જંગી સંખ્યામાં છોડ તો વાવવામાં આવે છે, પણ તેમાંથી ઝાડ તરીકે બહુ ઓછાં ટકે છે.

મસમોટાં વ્યવસ્થાતંત્રોની બેદરકારી અને મોટા ભાગના નાગરિકોની સંવેદનહીનતાની વચ્ચે, એકલા હાથે સેંકડો ઝાડ ઉછેરી પોતાના વિસ્તારોને હરિયાળા રાખનારા એકલવીર વૃક્ષપ્રેમીઓ વિરોધાભાસ અને પ્રેરણા બંને પૂરાં પાડે છે. કર્ણાટકનાં 106  વર્ષનાં થિમ્માકા એમાંનાં જ એક છે. આ વર્ષે માર્ચ મહિનામાં તેમને પદ્મશ્રી સન્માન એનાયત કરવામાં આવ્યું. થિમ્માક્કાએ ગયાં પાંસઠ વર્ષમાં આઠ હજાર ઝાડ ઊછેર્યાં છે, જેમાં 384 જેટલાં વડનાં ઝાડનો પણ સમાવેશ થાય છે. થિમ્માકા બેંગલોરથી સિત્તેરેક કિલોમીટર પર આવેલાં હુલિકલ ગામમાં રહે છે. અહીંથી  ચાર કિલોમીટર પર આવેલાં કુદુર ગામની વચ્ચેના રસ્તાની બંને બાજુએ તેમણે વાવેલાં વડથી લીલી કમાન બની ગઈ છે. આ શીતળ રસ્તો ય થોડાંક વર્ષો પહેલાં જેમને આકરો લાગતો હતો તેવા વૃક્ષશત્રુઓએ કેટલાંક વડ કાપવા માટેની હિલચાલ શરૂ કરી, જેનો ગામના સભાન નાગરિકોએ વિરોધ કર્યો, પોલીસ ફરિયાદ થઈ, માધ્યમોમાં વાત ઝળકી અને થિમ્માક્કાનું કામ કર્ણાટકમાં કંઈક જાણીતું થયું. અત્યારે તેઓ દુનિયાભરમાં જાણીતાં છે. બી.બી.સી.એ 2016માં થિમ્માક્કાનો વિશ્વનાં સહુથી પ્રભાવશાળી અને પ્રેરણાદાયી એવી સો મહિલાઓની યાદીમાં સમાવેશ કર્યો. ઉપરાંત તેમને દેશ અને દુનિયાનાં અનેક સન્માનો મળી ચૂક્યા છે. રાષ્ટ્રપ્રમુખે તેમને પદ્મશ્રી સન્માન આપ્યું ત્યારે તેમણે રામનાથ કોવિંદને માથે હાથ મૂકીને આશીર્વાદ આપ્યા. દેશના ઇતિહાસમાં આવો આ પહેલો જ કિસ્સો હતો. કોવિંદે તેમની ટ્વિટમાં આ મતલબનું લખ્યું : ‘પદ્મ પુરસ્કારના સમારંભમાં ભારતની સહુથી ઉત્તમ અને સુપાત્ર વ્યક્તિઓને માન આપવાનો વિશેષાધિકાર રાષ્ટ્રપતિને હોય છે. પણ આજે દેશનાં સૌથી મોટી ઉંમરના પદ્મ સન્માનિત વ્યક્તિ એવાં, કર્ણાટકનાં 107 વર્ષનાં પર્યાવરણવિદ્દ સાલુમરદા થિમ્માક્કાએ મને આશીર્વાદ આપવાનું ઉચિત માન્યું તે વાત મને સ્પર્શી ગઈ છે.’ થિમ્માક્કાને કન્નડામાં લોકો ‘સાલુમરદા’ એટલે કે ‘વૃક્ષોની હરોળ વાવનાર’ તરીકે ઓળખે છે. તેમના ગૌરવ માટે વપરાતા બીજા કેટલાક શબ્દો છે ‘વનમિત્ર’, ‘નિસર્ગરત્ન’, ‘વૃક્ષશ્રી’, ‘પરિસરમાતા’ અને ‘વૃક્ષમાતા’.

માતા બનવાની નારીસહજ ઝંખનામાંથી થિમ્મક્કા વૃક્ષમાતા બન્યાં. ગરીબ પશુપાલક પતિ બિક્કાલ્લા ચિક્કૈય્યા સાથે છૂટક મજૂરી કરનાર થિમ્માક્કાને પેટે વર્ષો લગી સંતાનનો જન્મ ન થયો. એટલે આ દંપતીએ છોડને પોતાનાં છોકરાં બનાવ્યાં. પહેલાં વર્ષે ચોમાસામાં પોતાનાં ઘર પાસેના રસ્તે વડની દસ કલમો વાવી અને પછી તો સંખ્યા વધતી જ રહી. વડની સાથે પીપળ, કણજી, આંબા, ઉંબર પણ વાવતાં ગયાં. મહેનત પણ ખૂબ લેતાં. ચિક્કૈય્યા કાવડમાં સાથે થિમ્મક્કા માથે ને કેડે બેડાં લઈને દૂરથી પાણી લાવીને છોડને પીવડાવતાં, એક છોડનો ત્રણ-ચાર દિવસે વારો આવતો. માવજતને કારણે ભાગ્યે જ કોઈ છોડ કરમાય, અને ક્યારેક એમ બને તો  ચિક્કૈય્યા નવો રોપો ઊગાડી દેતા.

ચિક્કૈય્યાનું 1994માં અવસાન થયું, પણ થિમ્માક્કાએ કામ ચાલુ જ રાખ્યું. તે કહે છે : ‘દરેક ઝાડ મારા માટે સંતાન સમું છે. તે મોટું થાય ત્યાં સુધી હું તેને ઉછેરું છું.’ ઝાડની દેખભાળ કરવા માટે, નવાં છોડ વાવવા માટે તેમ જ અનેક જગ્યાએ વૃક્ષારોપણના આમંત્રણ નિમિત્તે થિમ્માક્કા દર મહિને સેંકડો કિલોમીટર ફરે છે. ઉંમરને કારણે આવેલી નબળાઈ અને આંખે ઝાંખપ છે. સત્તર વર્ષ પહેલાં દત્તક લીધેલ ઉમેશ તેમની સંભાળ રાખે છે. ટુકડો જમીન છે, રહેવા માટે સાવ નાનું ઘર છે. તેમાં પ્રમાણપત્રો, ચંદ્રકો, સન્માનચિહ્નો ઠીક જગ્યા રોકે છે.

‘આ બધાં સન્માનોને હું ખાઈ નથી શકતી’, એવું કહેવાનો વારો થિમ્માક્કાને આવ્યો તેનું કારણ નજીવી સરકારી સહાય છે. સંસ્થાઓ નાની-મોટી આર્થિક મદદ કરતી રહે છે. તેમાંથી પણ થિમ્માક્કા પોતાનાં અંતરિયાળ અને ગરીબ ગામમાં હૉસ્પિટલ બનાવવાની કોશિશો માટે કંઈક રકમ ખરચી રહ્યાં છે. જો કે ગામ લોકોની મદદથી થિમ્માક્કા વરસાદી પાણીના સંગ્રહ માટેની વ્યવસ્થા ઊભી કરી શક્યાં છે. આઘાતજનક વાત તો એ છે કે થિમ્મક્કાનાં ગામને પ્રાથમિક આરોગ્ય કેન્દ્ર પણ ન આપનાર સરકાર હવે તેમણે વાવેલાં ઝાડ કાપવા નીકળી છે. આ લખાય છે ત્યારે સમાચાર એ છે કે બેંગલોર પાસેનાં સૂચિત બાગેપલ્લી હલાગુરુ ધોરી માર્ગ યોજના માટે  તેમણે વાવેલાં ઝાડ કાપવામાં આવશે એવા સમાચાર મળતાંની સાથે થિમ્મ્માકા મુખ્ય મંત્રીને મળવા ગયાં હતાં. કર્ણાટકના કુદરત પ્રેમીઓ પણ વિરોધની તૈયારીમાં છે ! થિમ્માક્કાએ કહ્યું : ‘મારાં વાવેલાં વડ હું નહીં કપાવાં દઉં ….’  

આવો પડકાર થિમક્કાએ હમણાં બે દિવસ પહેલાં જ કર્ણાટકમાં વૃક્ષો બચાવવા માટે ફેંક્યો, તો એ જ અરસામાં,પડધરીના વિજય ડોબરિયાએ રાજકોટના લોકોને વૃક્ષો વાવવાં માટે હાકલ કરી. તેમણે આ મતલબની જાહેરાત કરી છે : ‘તમારે ફક્ત એક ફોન કરવાનો રહેશે, એટલે અમારા સ્વયંસેવકો તમારાં આંગણે તમને મનગમતું વૃક્ષ વાવી જશે. એટલું જ નહીં પણ વૃક્ષનાં રક્ષણ માટેનું લોખંડનું એક પિંજરું પણ આપશે. આ પિંજરાની ફરતે ગ્રીન નેટ પણ બાંધશે. આ તમામ સેવા મફત છે. તમારે બસ આ છોડ વાવ્યાં પછી તેને પાણી જ પાવાનું રહેશે.’

વિજયભાઈ પડધરી તાલુકાના 54 ગામોને 2.62 લાખ વૃક્ષો વાવીને હરિયાળાં બનાવી ચૂક્યા છે. આ તાલુકાનું ફતેપુર ગામ વિજયભાઈનું વતન છે. તેમણે 5 જૂન 2014ના પર્યાવરણદિને નિશ્ચય કર્યો કે તેમનાં પંથકના ગામોને છાંયડા વિનાના નથી રહેવા દેવાં. ત્યારથી તે દિવસરાત એક કરી દરરોજનાં સિત્તેર જેટલાં રોપા ઊગાડતા રહ્યા. આ કામ સહેલું ન હતું. પાણીનો સવાલ તો ખરો જ, પણ જમીને ય કાઠી. એટલે ઊંડા ખાડા ખોદવા પડતા, તેમાં બીજેથી સારી માટી લાવીને નાખવી પડતી. એક છોડ વાવવાનો ખર્ચ ત્રણસો ચાળીસ રૂપિયા જેટલો થતો. કુદરતી ખાતરનો ભાગીદારીમાં વ્યવસાય કરનાર વિજયભાઈને ખેડૂતોની મદદ પણ મળતી રહી છે. કેટલાંકે રોકડ રકમ આપી તો કેટલાકે પોતાના બોરમાંથી પાણી આપ્યું છે. સાડત્રીસ વર્ષના વિજયભાઈ હવે રાજકોટને હરિયાળું બનાવવાનો ઉદ્યમ હાથ પર લીધો છે. માનવ સેવા ટ્રસ્ટના નેજા હેઠળ વૃક્ષારોપણ કરતાં રહેલા વિજયભાઈનો અભિગમ બહુ હકારાત્મક છે. લોકોને કે તંત્રને દોષ દેવાને બદલે તે કહે છે : ‘ શહેરમાં રહેતા ઘણા લોકોને સમયનો અભાવ હોય છે. વળી તો વૃક્ષના રોપા ક્યાંથી મળે એ બધી બાબતો વિશે કદાચ સામાન્ય માણસને ખ્યાલ પણ ન હોય.’ રાજકોટમાં વૃક્ષારોપણ માટે વિજયભાઈએ જાહેર કરેલો મોબાઈલ નંબર છે 6354802849. તેમણે ખુદ દસ હજાર લોકોને ફોન કરીને હાકલ કરી છે.

ધરતીમાતાને થિમ્માક્કા અને વિજયભાઈ જેવાં સંતાનોની બહુ જરૂર  છે.

++++++

06 જૂન 2019

પ્રગટ : ‘ક્ષિતિજ’ નામક લેખકની સાપ્તાહિક કટાર, “નવગુજરાત સમય”, 07 જૂન 2019