'અમને જળની ઝળહળ માયા
ધરતી ઉપર નદી સરોવર દળવાદળની છાયા

લીલાં લીલાં વૃક્ષ નદીમાં ન્હાય નિરાંતે
અકળવિકળનું ગીત લઈને સદીઓની સંગાથે
ચકળવકળ આ લોચન નિરખે પળપળના પડછાયા

વસંતનું આ ગીત લઈને કયો ઉમળકો છલકે?
સુખની ભીની સોડમ લઈને મન મોજીલું વલખે
અલકમલકનાં રૂપઅરૂપ કાંઈ પાંપણમાં પથરાયાં'

કવયિત્રી: પન્ના નાયક

સ્વરકાર: ગાયક: અમર ભટ્ટ

આલબમ: વિદેશિની

આ ગીત ક્યારે લખાયું એવા મારા પ્રશ્નના જવાબમાં પન્નાબહેને કહ્યું કે 1985ના અરસામાં – એમણે, કવિ સુરેશ દલાલે અને નટવર ગાંધીએ વૉશિંગ્ટનમાં, લિંકન સેન્ટર પાસે, પોટૉમેક નદીના કિનારે, ઘાસ પર બેસી, વાસંતી વૈભવ માણતાં માણતાં કાવ્યો લખેલાં. એ વખતે પન્નાબહેને આ ગીત લખ્યું હતું.

અમેરિકામાં સખત ઠંડી પછી વસંત – સ્પ્રિંગ – ખૂબ માણવા લાયક હોય છે – પાનખરની જેમ જ. એમાં ય વોશિંગ્ટનમાં જાપાનની જેમ ચૅરી બ્લોસમ જોવા મળે.

નદીમાં ન્હાતાં વૃક્ષો હોય, ધરતી પર જ જળતત્ત્વ મળે ને વાદળ જ્યાં છે તે આકાશની છાયા મળે. અરૂપ એવો વાસંતી પવન અનુભવાય અને આવા વાતાવરણમાં અંદરના અગ્નિનું શું? આમ જ મને આ પાંચે તત્ત્વો આ ગીતમાં સહજ આવેલાં દેખાયાં.

સુંદરમ્‌નું એક ગીત હું શાળામાં શીખેલો –

'અમને રાખ સદા તવ ચરણે'

અહીં પ્રથમ શબ્દ 'અમને' હોવાથી ને લય એ ગીતને મળતો હોવાથી પ્રથમ પંક્તિનો ઢાળ એ જ લીધો છે. બીજા અંતરામાં બસંતબહાર રાગના સ્વરો તો તમે નોંધશો જ.

— અમર ભટ્ટ

શાસકો દેશવ્યાપી લૉક ડાઉનના એકંદરે સફળ અમલીકરણ બદલ યોગ્ય રીતે ખુશી અનુભવી રહ્યા છે. પણ લૉક ડાઉનની સાથે, બદકિસ્મત સ્થળાંતરિત મહેનતકશોની થયેલી દુર્દશાએ, લાંબા સમયથી ધ્યાન બહાર રહેલી એક મહત્ત્વની સમસ્યાને ઉજાગર કરી છે. શ્રમિકોની હાલતે સવાલોની હારમાળા સર્જી છે.

એક સવાલ એ છે કે સ્થળાંતરિત શ્રમિકોની વ્યાપકતાનો આગોતરો અંદાજ કેમ ન બાંધી શકાયો? તેમણે વેઠેલો ભૂખમરો અને તેની સામેનો આક્રોશ મીડિયામાં દેખાયો છે. વળી, રોજની કમાણી અટકી જતાં સ્થળાંતરિતોની ઘરવાપસીની સ્વાભાવિક તાલાવેલી પ્રત્યે સરકારની જડતાની વાત પણ મીડિયામાં મોટા પ્રમાણમાં આવી છે. જોકે કોવિડ-૧૯ પહેલાં પણ સ્થળાંતરિત શ્રમજીવીઓની જે હાલત રહી છે તેની પાયાની ચર્ચા માધ્યમોમાં થઈ નથી.

મુંબઈ કે દિલ્હી જેવાં મહાનગરોના અરધા લોકો ઝૂંપડપટ્ટીઓમાં અને ખોરડાંમાં રહે છે એ હકીકત જાણીતી છે. બધી સરકારો આ લોકોની જિંદગી સુધારવા માટેના પ્રયાસ કરે છે. કોવિડ લૉક ડાઉનના બે-ત્રણ દિવસની અંદર જ દિલ્હીના ઝૂંપડાવાસીઓને છ અઠવાડિયાનું અનાજ વિના મૂલ્યે આપવામાં આવ્યું, મહિલાઓને પૈસા મળ્યા અને પેન્શનરોનાં ખાતાંમાં બમણી રકમ જમા થઈ. જેમને જમવાનાં સાંસાં હતાં તેમને લૉક ડાઉન જાહેર થયાં પછીના 48 ક્લાકમાં બે ટંકનું ગરમ ભોજન મળતું થયું. ત્યારથી અત્યાર લગી દિલ્હીની સરકાર વીસ લાખ લોકોને (એટલે કે પટણા શહેરની વસતિ જેટલા લોકોને) દરરોજ જમવાનું પૂરું પાડે છે.

તો પછી આપણને ટેલિવિઝન પર સેંકડો ભૂખ્યા-તરસ્યા સ્થળાંતરિતો શા માટે જોવા મળે છે ? સર્વોચ્ચ અદાલતે સરકારને લૉક ડાઉન દરમિયાન દરેકને રેશન કાર્ડ આપવાની સૂચના શા માટે આપવી પડી? શું ઝૂંપડપટ્ટીમાં રહેનારા અને સ્થળાંતરિતો વચ્ચે ફેર છે? શું સ્થળાંતરિતોમાં પણ મોસમી (સિઝનલ) અને કાયમી (પરમેનન્ટ), સ્થાયી (સેટલ્ડ) અને અટવાયેલાં (સ્ટ્રૅન્ડેડ)—એવા અલગ અલગ પ્રકાર છે?

આ સમજવા માટે આપણે બંધારણીય જોગવાઈઓ અને રાજકીય અર્થકારણને ઘડનારી નીતિઓ સમજવી પડશે. રાજકીય અર્થકારણને આકાર આપતી નીતિઓ સ્થળાંતરિતોને આર્થિક કારણોસર સ્વીકારે છે, પણ તેમને રાજ્યના અન્ન સુરક્ષા છત્ર નીચે આવરી લેતી નથી. બંધારણ મુજબ શહેરી વિકાસ એ સ્થાનિક, મ્યુનિસિપલ વહીવટી તંત્રની જવાબદારી છે અને સ્થળાંતરનું વ્યવસ્થાપન એ જવાબદારીનો હિસ્સો છે. શહેરી વિકાસ અંગે કેન્દ્ર નિર્દેશો આપી શકે, પણ એને લગતા કાયદા ઘડવાની સત્તા રાજ્યો પાસે છે. અલબત્ત, બીજી ઘણી બધી બાબતોની જેમ શહેરી વિકાસમાં પણ નીતિઓ રાજકીય ફાયદા મુજબ નક્કી થાય છે. 

લોકકલ્યાણ યોજનાઓમાં સ્થળાંતરિતોને રાજ્યના રહેવાસીઓને સમકક્ષ ગણવામાં આવતા નથી. લઘુતમ વેતનનું નિયમન હોય, આવાસ યોજના હોય કે રાજકીય સામેલગીરી હોય — કશામાં સ્થળાંતરિતોને સ્થાન હોતું નથી. વર્લ્ડ બૅન્કના એક અભ્યાસમાં આખા દેશમાં જોવા મળતી ‘માઇગ્રન્ટ અનફ્રેન્ડલી’ (સ્થળાંતરિત-વિમુખ) નીતિઓનો ઉલ્લેખ છે. દરેક રાજ્ય એના પોતાના નાગરિકો માટે સરકારી નોકરીમાં અને શિક્ષણમાં અનામત બેઠકોની જોગવાઈ કરે છે, અનાજવિતરણનાં લક્ષ્યાંકો રાખે છે અને સમાજક્લ્યાણની યોજનાઓ ઘડે છે. આ બધું રાજ્યના પોતાના નાગરિકો માટે જ છે. સ્થળાંતરિતોને પ્રોત્સાહન આપવું રાજ્યો માટે આત્મઘાતી ગણાય છે, કારણ કે તેનાથી રાજ્યના મૂળ નાગરિકો કે જેમનો રાજ્યાધારિત લાભો પર પહેલો અધિકાર હોય છે તે નારાજ થાય છે. ‘મરાઠી માણૂસ’ નામનું પ્રદેશવાદી સામુદાયિક લક્ષણ તેનો સચોટ દાખલો છે. વળી સ્થળાંતરિતો જે રાજ્યમાં વસ્યા છે તે રાજ્યના મતદારો ન હોવાથી રાજકીય પક્ષો માટે પણ તેમને આગળ લાવવાનું સરળ અને ફાયદાકારક હોતું નથી. સ્થળાંતરિતોને રાજ્યની હૉસ્પિટલોની સારવારનો લાભ મળે છે, પણ રાજ્યની આવાસ યોજનાઓમાં તેમને આવરી લેવામાં આવતા નથી.

નવો સ્થળાંતરિત શ્રમિક શહેરમાં આવે એટલે સહુથી પહેલાં તો તે રાત્રે સૂઈ શકાય એટલી જગ્યા મેળવવાની કોશિશ કરે છે. સમય જતાં તે શહેરમાં એક જગ્યાએ નિવાસ બનાવીને ગમે તેમ કરીને તે એક સરનામું મેળવે છે, જેના થકી તે ઇલેક્શન કાર્ડ અને રેશન કાર્ડનો હકદાર બને છે.  

દાયકાઓથી દરરોજ હજારેક સ્થળાંતરિતો પુરાની દિલ્હી સ્ટેશન પર ઊતરે છે. શરૂઆતમાં તે કાકા-મામા નેટવર્ક પર આધાર રાખીને કામ શોધે છે. કેટલાંક વર્ષો બાદ તે પરિવારને લઈ આવે છે. દરેક પક્ષના મુખ્ય મંત્રીઓએ સ્થળાંતરિતોને ‘આ અમારો પ્રશ્ન નથી’ એવા દૃષ્ટિકોણથી જોયા છે. મોટા ભાગના સ્થળાંતરિતો તેમનાં મૂળ રાજ્યોમાં રેશન કાર્ડ ધરાવે છે. માત્ર ચૂંટણી આવે ત્યારે તેમને સ્થાનિક ચૂંટણી ઓળખ કાર્ડ (ઇલેક્શન કાર્ડ) અને રેશન કાર્ડ મેળવવામાં મદદ મળે છે. પણ આ દસ્તાવેજો ન મળે ત્યાં સુધી તેઓ રાજ્યની કલ્યાણ યોજનાઓમાંથી બાકાત રહે છે.

ભારતમાં 2011થી 2016 દરમિયાન રાજ્ય-રાજ્ય વચ્ચેના સ્થળાંતરિતોનો વાર્ષિક આંકડો 90 લાખ ગણાયો છે. 2011 ની વસ્તી ગણતરી મુજબ રાજ્ય-રાજ્ય વચ્ચે અને રાજ્યમાં અંદરઅંદરના સ્થળાંતરિતોની સંખ્યા 1 કરોડ 40 લાખ હતી. કેટલાક અભ્યાસો મુજબ, સ્થળાંતરિતો શ્રમશક્તિનો 10 ટકા હિસ્સો છે અને તે દેશના જી.ડી.પી.માં નોંધપાત્ર વધારો કરે છે.

ભારતના બંધારણે નાગરિકોને દેશમાં કોઈ પણ જગ્યાએ રહેવાનો અને સ્થાયી થવાનો અધિકાર આપ્યો છે. તેથી દેશમાં ગમે ત્યાં જવા માટે અને વસવાટ કરવા માટે કોઈ મંજૂરીની જરૂર પડતી નથી. આ વસવાટ મોટે ભાગે જાહેર જગ્યાઓ પર રાજકીય અને વહીવટી સત્તાધારીઓની છૂપી મંજૂરીથી થતો હોય છે.

આ પ્રકારના વસવાટ પર જાહેર હિતને ધ્યાનમાં લઈને ધોરણસરનાં નિયંત્રણ મૂકતા કાયદા ઘડવાની રાજ્યોને સત્તા છે. છતાં રાજ્યોએ સ્થળાંતરિતોના વસવાટનું નિયમન કરવાનું ટાળ્યું છે. એક વાર સ્થળાંતરિતો ગોઠવાય એટલે પછી તે રાજ્યના એટલા મહત્ત્વના ઘટક બને છે કે જેના વિના રાજ્યને ચાલી ન શકે. તેમ છતાં સામાન્ય સંજોગોમાં તો રાજ્ય સ્થળાંતરિતોને મદદ ન આપી શકાય તેવા જ ગણે છે. મહામારીમાં મીડિયાએ એવી ખરાબ પરિસ્થિતિ પર પ્રકાશ પાડ્યો છે કે જેને કલ્યાણરાજ્યના સિદ્ધાંત પર ચાલતો કોઈ દેશ નજરઅંદાજ કરી ન શકે. સ્થળાંતરિતોના વસવાટ તરફ બેધ્યાન રહીને અને તેમને તેમના ભરોસે છોડી દેવાથી જાહેર આરોગ્ય પર એવાં જોખમો ઊભાં થશે કે જે આખા દેશના લોકોને મુશ્કેલીમાં મૂકશે. ઝૂંપડપટ્ટીઓ અને ગંદકીના સતત વિષચક્રે ગીચ વસ્તીઓમાં ચેપ કેવી રીતે પગપેસારો કરે છે તે બતાવી આપ્યું છે. આ પાઠ શીખવવા માટે કોવિડ-૧૯ કરતાં સારો અથવા ખરાબ શિક્ષક બીજો કોઈ ન હોઈ શકે.

સરકારે હવે સ્થળાંતરિતોની નોંધણી કરવી જોઈએ. તેમને આપવા જોગ સગવડોનું અને અધિકારોનું સાચું પ્રમાણ નક્કી કરવા માટેનો એક માત્ર રસ્તો તેમની નિયમિત વસતિ ગણતરી છે. જો કે નોંધણી તો પહેલું પગથિયું છે. ત્યાર પછી સ્થળાંતરિતોને માટે સંસાધનો ઊભાં કરવાની વાત તો હચમચાવી મૂકે એવી છે. નોંધણી પણ બહુ મોટો પડકાર છે. તેના માટેની કાર્યવાહી સાદી, પારદર્શક અને સસ્તી નહીં હોય તો તેમાંથી ઘણાં બાકાત રહી જશે અને ઘણાંનું તેમાં શોષણ થશે. સ્થળાંતરિતોની નોંધણીનો પ્રારંભ આધાર કાર્ડથી થઈ શકે. શ્રમજીવીઓને આકર્ષવાની વધારે ક્ષમતા ધરાવતાં રાજ્યોએ તેમનાં આવાસ અને વિકાસની જવાબદારી પણ સ્વીકારવી પડશે. રાજ્ય સરકારો માનવતાથી પ્રેરાઈને આવું ન કરે અને પોતાના નાગરિકોનાં સ્વાસ્થ્યના રક્ષણની જવાબદારી માટે કરે તો પણ ગનીમત છે.

[લેખિકા પૂર્વ સચિવ અને દિલ્હીનાં પૂર્વ મુખ્ય સચિવ છે.]

સૌજન્યઃ ‘ઇન્ડિયન એક્સપ્રેસ’, અનુવાદઃ સંજય શ્રીપાદ ભાવે

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક” − ડિજિટલ આવૃત્તિ; 23 મે 2020

Lately when India is undergoing the massive crisis of the Corona epidemic and the offshoots of its mishandling, we have also seen the pandemic being used to demonise a particular community in India. These hate mongers, operating through powerful medium of TV, and widespread social media which also has resorted to Fake news has intensified the Hate against religious minority. In this vast phenomenon, it seemed that all is lost as far as amity between people of different religions is concerned. Despite this broad generalisation one feels happy when one comes to know of few incidents where religious communities come forward to help each other.

The most touching such incidence of amity came forward in the form of story of Amrit and Farooq. They were travelling in a truck from Surat to UP. On way Amrit, a worker, fell sick and most other travellers, asked him to leave the truck in the middle of the night. As he was offloaded, he was not alone. His friend Farooq, another worker, also came down with him. Farooq put the sick Amrit in his lap and cried for help which caught the attention of others and an ambulance landed up to take Amrit to hospital!

In another incidence one worker, who had an differently able child, took the bicycle of another person, leaving a touching letter of apology, saying that he was helpless as he has to travel with his children and there is no other means. Many a people reported it as a theft of the bicycle while the owner of the bicycle, Prabhu Dayal took it in a stride. The one who took away the bicycle was Mohammad Iqbal Khan. In Sewri Mumbai, Pandurang Ubale, a senior citizen died due to age related and other problems. Due to lock down his immediate relative’s could not organize the funeral. His Muslim neighbours came forward and did his last rites as per the Hindu customs.  Similar cases are reported from Bangalore and Rajasthan. In TIhar jail, the Hindu inmates joined the Muslim in keeping the Roza (fasting). While mosque in Pune, (Azam Campus) and a Church in Manipur has been offered as a place for quarantine. In another lovely incident a Muslim girl takes shelter in a Hindu home and the host gets up early in morning to prepare and give her food for Sehri, a pre morning meal before Rosa begins.

One can go on and on. Surely what is reported must be a tip of the iceberg as many such incidents must be going on unnoticed and un reported.  The feeling one was getting after the section of media jumped to communalise spread of Corona, coined words like Corona bomb, Corona jihad, one felt the efforts to break the mutual trust between Hindus and Muslims may succeed totally after all. The deeper inherent humanism of communities has ensured that despite the Hate being manufactured and propagated by communal forces for their political agenda, the centuries old amity and the fraternity promoted by freedom movement will sustain itself somewhere, though it is suffering deep wounds due to the religious nationalists.

India’s culture has been inherently syncretic, synthesising the diversity in various forms. The medieval period which is most demonized, and as many of the sectarian ideologues are presenting it as a period of suffering of Hindus, the fact is that it is during this period that Bhakti tradition flourished and literature in Indian languages progressed during this period. Even Persian, which was used in the court of kings interacted with Awadhi and produced the Urdu, which is an Indian language. It is in this period when the most popular story of Lord Ram was written by Goswami Tulsidas. Tulsidas himself in his autobiography Kavaitavali writes that he sleeps in a mosque. As far literature is concerned many an outstanding Muslim poets wrote wonderful poetry in praise of Hindu Gods, one can remember Rahim and Raskhan’s brilliant outpourings in praise of Lord Shri Krishna.

The food habits, the dress habits and social life emerged with components from these two major religions. The sprinkling of Christianity in different aspects of Indian life is as much visible. It was the symbol of deep interaction of Hindus and Muslims that Muslims followed the Bhakti saints like Kabir and many a Hindus visit the Sufi Saint Dargahs (Shrines). This interactive element is vibrantly visible in Hindi films. Here one can see the outstanding devotional songs in praise of Hindu gods composed by Muslims. One of my favourite’s remains, ‘Man Tarpat hari Darshan ko Aaj’ (My soul is longing to see Hari). This song was written by Shakil Badayuni, composed by Naushad Ali and sung by Mohammad Rafi. The latter must have sung innumerable devotional songs.

Our freedom movement, despite the divisive role of British, the Muslim communalists and Hindu communalists, brought together people of all religions, in the struggle against colonial powers. Many a literary people painted the beautiful interaction of diverse communities. During freedom movement, and in the aftermath as communal violence flared up, the likes of Ganesh Shankar Vidyarthi, and towering above all Mahatma Gandhi tried to douse the fire of violence through exemplary efforts, efforts in which Muslims and Hindus both reciprocated despite the hate spread by the communal forces.

One recalls here the efforts of those friends, who laid down their lives to combat the fire of Hate. In Gujarat the names of Vasant Rao Hegiste and Rajab Ali will always be remembered as they laid down their lives, as a team, to restore sanity. This interaction is very deep and the present Government cannot tolerate the impact of Islamic-Muslim component in our culture. That’s precisely the reason that attempts are on to change the names of cities (Faizabad-Ayodhya, Mughal Sarai-Deen dayal Upadhyay etc)

The deeper interaction of communities is present in all facets of our society. The examples during Corona crisis have again brought to fore the fact that Indian culture is essentially a product of synthesis of different aspects of many religions prevalent here.