૧

બસ એકવાર જિંદગી સવળી લઉં જરા
આવ્યું કરાલ દુ:ખ તો કકળી લઉં જરા

અંધારને કહો, ઘડી રોકાય દ્વાર પર,
હું ડંખતા ઉજાસને મસળી લઉં જરા

વરસાદ ધોધમાર, ને છત્રી નથી કને
કોઈ ઘરે નહીં વઢે પલળી લઉં જરા

બચપણ વિશે સવાલ કરવો છે? ઊભા રહો!
માટીની એક કાંકરી ચગળી લઉં જરા

રસ્તો ય સૂમસામ, ને મંજિલ નથી કને
ટોળાપણું ખિસે ભરી રઝળી લઉં જરા

૨

પૂર્ણમાંથી પૂર્ણને, લે, બાદ શા માટે કરું?
ભાંજગડમાં આયખું બરબાદ શા માટે કરું?

ઊંઘ આવે રોજ થાકેલા ફકીર જેવી મને,
બોલ, પંડિત, હું હવે વિખવાદ શા માટે કરું?

નગ્ન બાળક દેખ, ઓ ધર્મી, પછી બોલીશ તું,
વસ્ત્ર કાજે વ્યર્થમાં જેહાદ શા માટે કરું?

તોડશે જોજો જુલમગારો ય મારી જંજીરો
હું જ કેવળ જાતને આઝાદ  શા માટે કરું?

હું જ છું, હા, મારી ભીતર, છેક ઊંડે હું જ છું,
તો મને હું, ભીતરેથી બાદ શા માટે કરું?

મૃગ વિશે ને રણ વિશે રણના વળી વ્યાપન વિશે
સૂર્ય નામે ઝાંઝવે ઉન્માદ શા માટે કરું?

૩

લાગણી આજે હવા લાગે, કે પછી હું પી ગયો છું
આદમી કેવળ પ્રથા લાગે કે પછી હું પી ગયો છું

સાવ મેલી બાળકીને સ્પર્શ્યા પછીથી એક ઘટના
કાચમાં ઊભી વ્યથા લાગે, કે પછી હું પી ગયો છું

લાલ લીલો શ્વેત કાળો તો રંગબેરંગી કદી છે
એક માણસ, પણ ઘણા લાગે, કે પછી હું પી ગયો છું

હાથમાં ભાઠા પગે છાલા હાંફ હૈયામાં ઊત-રચડ
બૂંદમાં થોડી જગા લાગે, કે પછી હું પી ગયો છું

૪

તું નથી તું, વૉર્ડ નંબર સિક્સમાં
બાકી બધ્ધું, વૉર્ડ નંબર સિક્સમાં

પથ્થરો વચ્ચે રહું પથ્થર બની
તો ય ધબકું, વૉર્ડ નંબર સિક્સમાં

સ્વર્ગ ભ્રામક કલ્પના, સ્વીકાર, પણ
નર્ક વસતું, વૉર્ડ નંબર સિક્સમાં

સાવ સીધી સોડ તાણી આમ મેં
તો ય કણસું, વૉર્ડ નંબર સિક્સમાં

કોણ વ્હારે આવશે તારી હવે
વિશ્વ સઘળું, વૉર્ડ નંબર સિક્સમાં

૫

બની ટોળું બધી બાજુ સતત આજે ધસે માણસ
વગર કામે, વગર ઠામે, અહીં ઠાલો મરે માણસ

ઉપાડે જાગવાનો બોજ બસ આખો દિવસ એ તો
વળી રાતે ફરીથી ભાર છાતીનો સહે માણસ

પડે છે રાત ને સાપોલિયું થઈ શહેરને સૂંઘે
સવારે તો ય લ્યો, માણસ સમો પાછો બને માણસ

ન મળશે મૂળ ચ્હેરો સો પ્રયાસો શોધવાના કર
હવે તો સાવ ધડ પર આયનો મૂકી ફરે માણસ

e.mail : umlomjs@gmail.com

ભારતના ચૌદમા કોમ્પ્ટ્રોલર એન્ડ ઓડિટર જનરલ (કેગ) તરીકે ગિરીશ ચન્દ્ર મૂર્મુની નિમણૂકને કારણે ‘કેગ’ની કામગીરી અંગે ચર્ચા ઊઠી છે. ૧૯૮૫ની બેચના ગુજરાત કેડરના આઈ.એ.એસ. અધિકારી (હવે નિવૃત્ત) મૂર્મુ વડા પ્રધાન અને ગૃહ પ્રધાનના માનીતા અધિકારી હોઈ તેમની ‘કેગ’તરીકે નિમણૂકથી આ બંધારણીય સંસ્થાની તટસ્થતાને ઘસરકો લાગવાની ભીતિ વ્યક્ત થઈ રહી છે. વળી મૂર્મુની નિમણૂક વરિષ્ઠતા અને યોગ્યતાને તડકે મૂકીને થઈ હોવાની પણ દલીલો થાય છે. ઈન્ડિયન ઓડિટ એન્ડ એકાઉન્ટ સર્વિસના સાત અધિકારીઓની વરિષ્ઠતાને બાજુમાં રાખીને હાલની વરણી થયાનું કહેવાય છે. દિલ્હીમાં ગાંધીજી અને ડો. બાબાસાહેબ આંબેડકરની પ્રતિમાની માન-વંદના કરી નવી જવાબદારી સંભાળનાર મૂર્મુ ઓડિશાના સંથાલ આદિવાસી પરિવારનું સંતાન છે. ૨૧મી નવેમ્બર ૧૯૫૯ના રોજ તેમનો જન્મ થયો હતો. ઓડિશાની પ્રતિષ્ઠિત ઉત્કલ યુનિવર્સિંટીમાંથી તેમણે રાજ્યશાસ્ત્રમાં એમ.એ. કર્યું છે અને યુનાઇટેડ કિંગ્ડમની બર્મિંઘમ યુનિવર્સિંટીના એમ.બી.એ. છે. ૧૯૮૫થી ગુજરાતમાં આઈ.એ.એસ. અધિકારી તરીકે કાર્યરત મૂર્મુએ કેગ બનતાં પૂર્વે ગુજરાતના મુખ્ય મંત્રી કાર્યાલયમાં સચિવ, ભારત સરકારના નાણાં મંત્રાલયમાં સચિવ અને જમ્મુ કશ્મીરના પ્રથમ ઉપરાજ્યપાલ તરીકે કામ કર્યું છે. ઉચ્ચ શૈક્ષણિક યોગ્યતા અને દીર્ઘ વહીવટી અનુભવ ધરાવતા મૂર્મુની સત્તાપક્ષ તરફની નિકટતા ‘કેગ’ની કામગીરી દરમિયાન સરાણે ચઢવાની છે.

સરકારી નાણાંનું અન્વેષણ (ઑડિટ) કરનારી બંધારણીય સંસ્થા ‘કેગ’ સરકારી પૈસાનો પાઈ પાઈનો હિસાબ રાખે છે. કેન્દ્ર અને રાજ્ય સરકારો, જાહેર સાહસો અને અન્ય સરકારી સંસ્થાઓની નાણાંકીય બાબતોની દેખરેખ, નિરીક્ષણ અને અન્વેષણની મહત્ત્વપૂર્ણ જવાબદારી તે નિભાવે છે. સમગ્ર દેશમાં ૧૩૩ પ્રાદેશિક કચેરીઓ સાથે તે ૫૮,૦૦૦ અધિકારીઓ-કર્મચારીઓ ધરાવે છે. છેક અંગ્રેજોના જમાનામાં ‘કેગ’ની રચના થઈ હતી. ૧૮૫૭ના પ્રથમ સ્વાતંત્ર્ય સંગ્રામ કે બળવા પછીના વરસે ઈસ્ટ ઈન્ડિયા કંપની પાસેથી અંગ્રેજ સરકારે ભારતનો વહીવટ સંભાળ્યો ત્યારથી જ હાલના ‘કેગ’ જેવી સરકારી નાણાંના ઓડિટની વ્યવસ્થા ઊભી કરવામાં આવી હતી. ૧૯૧૯માં કાયદા દ્વારા ઓડિટરના આ પદને સરકારી નિયંત્રણથી મુક્ત કરી વૈધાનિક દરજ્જો અપાયો હતો. ૧૯૩૫ના ગવર્નમેન્ટ ઓફ ઈન્ડિયા એકટમાં તેને વધુ શક્તિશાળી બનાવવામાં આવ્યું હતું. આઝાદી પછી ભારતના બંધારણના અનુચ્છેદ ૧૪૮થી ૧૫૧માં ‘કેગ’ સંબંધી જોગવાઈઓ કરવામાં આવી છે. ૧૯૭૧માં નિયંત્રક અને મહાલેખા પરીક્ષક (ફરજો, સત્તાઓ અને સેવાની શરતો) અધિનિયમ ઘડાયો છે. તે મુજબ ‘કેગ’ની નિમણૂક રાષ્ટ્રપ્રમુખ કરે છે. તેની મુદ્દત છ વરસ કે ૬૫ વરસની વય એ બેમાંથી જે વહેલું હોય તે નિર્ધારિત કરી છે. ‘કેગ’ને તેમના પદ પરથી  ન્યાયાધીશોની જેમ સંસદ ઈમ્પીચમેન્ટથી દૂર કરી શકે છે. અને તેઓ નિવૃત્તિ કે રાજીનામા પછી કોઈ સરકારી વહીવટી પદ સ્વીકારી શકતા નથી. આ બધી જોગવાઈઓ કેગના પદ અને કામગીરીને સ્વતંત્ર, સ્વાયત્ત અને તટસ્થ બનાવવા માટે કરી છે..

નિયંત્રક અને મહાલેખા પરીક્ષક કચેરીની કામગીરી નાણાકીય વરસ પૂરું થતાં શરૂ થાય છે. તેના કાર્યક્ષેત્ર હેઠળની કચેરી-સંસ્થાઓમાં તે જે ઓડિટ કરે છે, તેમાં વિધાનગૃહોએ અંદાજપત્રમાં મંજૂર કરેલ રકમનો, વધારે કે ઓછો, સંબંધિત બજેટ હેઠળ જ ખર્ચ થયો છે કે નહીં વળી યોજનાનો હેતુ આ ખર્ચથી કેટલો બર આવ્યો છે તેની ચકાસણી કરી ઓડિટ અહેવાલ આપે છે. સંસદ કે વિધાનસભાના સત્ર શરૂ થાય તે પહેલાં જ ‘કેગ’ તેનો ઓડિટ રિપોર્ટ આપી દે છે પરંતુ કેન્દ્ર અને રાજ્ય સરાકારો તે સમયસર રજૂ કરતાં નથી, સત્રના અંતિમ દિને રજૂ કરે છે અને તેના પર ચર્ચા થવા દેતા નથી. એક અભ્યાસમાં જાણવા મળ્યું છે કે વર્તમાન મોદી સરકારના કાર્યકાળમાં એટલે ૨૦૧૪થી ૨૦૧૯ સુધીમાં કેગના ઘણાં રિપોર્ટ લોકસભામાં વિલંબથી રજૂ થયા છે. ૨૦૧૪માં ૩૨માંથી ૮, ૨૦૧૫માં ૩૧માંથી ૬, ૨૦૧૬માં ૪૭માંથી ૨,૨ ૦૧૭માં ૩૮માંથી ૧૦, ૨૦૧૮માં ૧૭માંથી ૮ અને ૨૦૧૯માં ૨૧માંથી ૭ કેગ રિપોર્ટ સરેરાશ ૯૦ દિવસના વિલંબથી લોકસભામાં રજૂ થયા હતા. કેગ વિપક્ષી નેતાના અધ્યક્ષપદ હેઠળની જાહેર હિસાબ સમિતિના મિત્ર અને માર્ગદર્શકની ભૂમિકા ભજવે છે પરંતુ વિધાનગૃહોમાં રજૂ થયા પછી જ જાહેર હિસાબ સમિતિ અને જાહેર સાહસોની સમિતિ તેના પર ચર્ચા કરી શકે છે. પરંતુ સરકાર વિલંબ કરીને ચર્ચાને આંતરે છે.

જાહેર નાણાંનો દૂરુપયોગ અને ભ્રષ્ટાચાર ’કેગ’ના રિપોર્ટથી ઉજાગર થાય છે. છેલ્લા પાંચ વરસોમાં ન.મો. સરકારની યોજનાઓની ઘણી સારી-નરસી બાબતો ‘કેગ’ના રિપોર્ટને કારણે જાહેર થઈ શકી છે. સામાજિક ન્યાય અને અધિકારિતા મંત્રાલય હેઠળની કેન્દ્ર અનુદાનિત અનૂસૂચિત જાતિના વિદ્યાર્થીઓ માટેની પોસ્ટ મેટ્રિક સ્કોલરશીપનું  ૨૦૧૨થી ૨૦૧૭ સુધીના પાંચ વરસોનું કેગે ઓડિટ કર્યું હતું. કર્ણાટક, મહારાષ્ટ્ર, ઉત્તરપ્રદેશ, પંજાબ અને તમિલનાડુ –  એ પાંચ રાજ્યોના આ યોજનાના ઓડિટમાં એવી ચોંકાવનારી વિગત જાણવા મળી કે દલિત બાળકોની સ્કોલરશીપના ૭૧ ટકા નાણાં વણવપરાયેલા રહ્યા હતા !. મહારાષ્ટ્ર, તમિલનાડુ અને ઉત્તર પ્રદેશમાં આ પાંચ વરસોમાં મંજૂર થયેલી સ્કોલરશીપના રૂ. ૩૭૫.૩૦ કરોડ ચુકવાયા જ નહોતા. ૨૦૧૩-૧૪માં આવક મર્યાદા વધારીને રૂ.૨.૫ લાખ કરી હોવા છતાં મોટા ભાગના રાજ્યોએ વધેલી આવક મર્યાદા મુજબના વધુ વિધાર્થીઓને તેનો લાભ આપ્યો નહોતો. ૨૦૧૬-૧૭ અને ૨૦૧૭-૧૮ના વરસના ઉજ્જ્વલા ગેસ યોજનાનું ઓડિટ જણાવે છે કે સરકારનો ૮ કરોડ લાભાર્થીના લક્ષ્ય સામે ૭.૧૯ કરોડ ગેસ કનેકશન અપાયાનો દાવો હતો. પરંતુ યોજનામાં ઘણી ખામીઓ ‘કેગ’ના રિપોર્ટમાં દર્શાવાઈ હતી. આ યોજનાનો ભળતા જ લોકો લાભ લેતા હતા. જેમાં પુરુષ, સગીર કે એક જ પરિવારની અનેક વ્યક્તિઓના નામે, ભળતા નામે અને બી.પી.એલ. ન હોય તેવી વ્યક્તિઓના નામે કનેકશન હતા. એક મહિનામાં ૪૧ ગેસ સિલિન્ડર રિફિલ થયાનું તો આ વરસોમાં બિનઉજ્જવલા યોજનામાં સરેરાશ ૭.૫થી ૬.૭૩ અને ઉજ્જવલામાં ૩.૨૯થી ૨.૯૮ જેટલા ઓછા ગેસ સિલિન્ડર રિફિલ થયાનું નોંધાયું હતું.

કેગના રિપોર્ટનો રાજકીય ઉપયોગ પણ થાય છે. યુ.પી.એ.-૨ના ગાળાનો બહુ ગાજેલો ટુજી સ્પેક્ટ્રમ ગોટાળો અને કોલસા કૌભાંડ કેગના રિપોર્ટ થકી જાહેરમાં આવ્યાં હતાં. પરંતુ તત્કાલીન સંચારમંત્રી અને અધિકારીઓ કોર્ટ દ્વારા નિર્દોષ જાહેર કરાયા ત્યારે સમજાયું કે કેગે જે નુકસાનીના આંકડા આપ્યા હતા તે વાસ્તવિક નહીં અંદાજિત હતા. તો હાલની સરકારના રાફેલ ગોટાળાને કેગે જ  ક્લીન ચીટ આપી હતી. આ બંને બાબતો રાજનીતિપ્રેરિત મનાય છે. એટલે ‘કેગ’ની નિમણૂકની વર્તમાન પદ્ધતિ બદલીને વધુ તટસ્થ અને સર્વસંમત પદ્ધતિ અપનાવવી જોઈએ, જેથી’ કેગ’ જેવી બંધારણીય સંસ્થાઓની સ્વતંત્રતા અબાધિત રહે. વર્તમાન ‘કેગ’ની નિમણૂકને રાજનીતિપ્રેરિત ગણનારા ટીકાકારો અને વિપક્ષો આવાં પદો પરની નિયુક્તિની પદ્ધતિ બદલીને તેને તટસ્થ કે સર્વસંમત પદ્ધતિ બનાવવા વિચારશે નહીં, ત્યાં સુધી તેમની સ્વતંત્રતા અને સ્વાયત્તતા સામે ખતરો રહેવાનો.

(તા.૨૬-૦૮-૨૦૨૦)

e.mail : maheriyachandu@gmail.com

એકની એક દીકરી અનુને જ્યારે ડોક્ટરે ઈનહેલર વાપરવાની સલાહ આપી ત્યારે રાખાલબાબુ ચિંતામાં પડી ગયેલા. ડોક્ટર મિત્રએ હસતાં હસતાં કહેલું, ‘રાખાલ, દીકરી ત્રીસ વરસની થવા આવી. પરણી ગઈ હોત તો તું નાનો પણ બની ગયો હોત. હવે તો એની ફિકર કરવાનું ઓછું કર! શહેરના પોલ્યુશનને કારણે કેટલા ય દરદીઓને પંપ લેવો પડે છે ને એનાથી કંઈ નુકસાન નથી થતું.’ અનુ કલકત્તામાં જ જન્મી, ઊછરી, ભણી અને હવે નોકરીએ પણ અહીં જ લાગી. ઉંમરલાયક દીકરીને મા-બાપ મુરતિયા બતાવી બતાવીને થાક્યાં પણ અનુનું મન હજી સુધી એક્કેમાં માન્યું નહોતું.

રાખાલબાબુએ એક દિવસ એને બાજુમાં બેસાડીને કહ્યું, ‘જો બેટા, હવે અમારી ઉંમર પણ વધતી જાય છે અને ચિંતા પણ વધતી જાય છે કે કાલ સવારે અમે નહીં હોઈએ ત્યારે …’ ‘પપ્પા, મને ઈમોશનલી બ્લેકમેલ કરવાનું છોડીને મૂળ મુદ્દાની વાત કરો.’

‘સારું ચાલ, સીધી જ વાત કરું તો મારી ઑફિસમાં સુકેતુ કરીને છોકરો કામ કરે છે. મારી નજરમાં એ તારે માટે વસી ગયો છે. અત્યારે ભલે એના ઘરની પરિસ્થિતિ સાધારણ છે પણ એ એટલો મહેનતુ છે કે, મને એના ઉજ્જવળ ભવિષ્યની ખાતરી છે.’

‘ક્યાં રહે છે?’

‘એનું કુટુંબ તો દુર્ગાપુર રહે છે એટલે એ અહીં પેઈંગગેસ્ટ તરીકે રહે છે.’

‘બાપ રે દુર્ગાપુર ! ના બાબા ના, મને કલકત્તા છોડીને એવા ગામડામાં ન ફાવે.’

‘પણ તારે ક્યાં ત્યાં કાયમ રહેવાનું છે? નોકરી અહીં કરે છે એટલે એ તો અહીં જ સેટલ થવાનો. એક વાર એને મળ તો ખરી! પ્લીઝ, મારે ખાતર.’ રાખાલબાબુની ઇચ્છા સામે એમની લાડકીને ભલે ઝૂકવું પડ્યું પણ મુલાકાતને અંતે પોતાનો ફેંસલો સંભળાવતાં એણે કહ્યું, ‘ઠીક છે, છોકરો સારો છે પણ પાપા, એ શહેરમાં રહેતા છોકરાઓ જેવો સ્માર્ટ નથી લાગતો.’

શનિવારે સાંજે હિંચકે બેસીને બાપ-દીકરી વચ્ચે આ સંવાદ થયો અને રવિવારે સાંજે તો રાખાલબાબુ અનંતની સફરે ઊપડી ગયા. હત્પ્રભ થઈ ગયેલાં મા અને દીકરીને સંભાળી લેવામાં સુકેતુ સૌથી પહેલો હતો. ડેથ સર્ટિફિકેટ લેવું, એમ્બ્યુલંસ માટે તજવીજ કરવી, સગાં વ્હાલાઓને ફોન કરવા, એવાં બધાં કામ એણે સહજતાથી ઉપાડી લીધેલાં. રાખાલબાબુની ઓચિંતી વિદાયને કારણે મૂઢ થઈ ગયેલી અનુને વારંવાર ઈનહેલરની જરૂર પડવા માંડેલી. સુકેતુએ મનોમન એની નોંધ લીધી હતી. એક દિવસ એણે ધીર ગંભીર અવાજે અનુને કહેલું, ‘જુઓ, મને તમારા પપ્પા માટે ખૂબ પ્રેમ અને આદર હતા. મારે માટે સાવ અજાણ્યા આ શહેરમાં શરૂઆતમાં તેઓ જ મારો આધાર બન્યા હતા. એમની ગેરહાજરીમાં તમારી સંભાળ લેવાની ફરજ સમજીને કહું તો ખરાબ ન લગાડશો કે હવે તમારે તમારાં મમ્મીને પણ સંભાળવાનાં છે. કંઈ નહીં તો એમને ખાતર પણ તમારે તબિયતનું ધ્યાન રાખવું  પડશે.’

તે દિવસે અનુએ વિચાર્યું કે પપ્પાએ બહુ વિચારપૂર્વક મારે માટે સુકેતુની પસંદગી કરી હશે. એની પરિપક્વતા જોઈને લાગે છે કે એનાથી વધુ યોગ્ય પાત્ર મને નહીં મળે. એની સંમતિ જાણીને માને પણ હાશકારો થયો. ઉતાવળે અને સાવ સાદાઈથી લેવાયેલાં લગ્ન સમયે સુકેતુના ઘરેથી કોઈ હાજર ન રહી શક્યું પણ માને પગે લાગવા વરઘોડિયાં તરત જ દુર્ગાપુર પહોંચ્યાં. ગામડાના નાનકડા ઘરમાં આટલાં બધાં લોકોને એક સાથે રહેતાં જોઈને અનુ તો ડઘાઈ જ ગઈ. એને થયું, થોડા દિવસ પણ અહીં શી રીતે રહેવાશે?

માને પગે લાગી ત્યારે એમણે સ્નેહથી એને ગળે વળગાડી અને જૂની ફેશનનો એક હાર એના હાથમાં મૂકતાં બોલ્યાં, ‘બેટા, હું જાણું છું કે, તારી પાસે તો કેટલા ય દાગીના હશે. મારો આ જૂના ઘાટનો હાર કદાચ તું પહેરીશ પણ નહીં પણ સુકેતુના બાબુજીની યાદગીરી તરીકે તને આપું છું.’ એમની આંખોમાં બોલતાં બોલતાં આવેલાં ઝળઝળિયાં જોઈ અનુથી અનાયાસે બોલાઈ ગયું, ‘ના મા, મને હાર બહુ ગમ્યો. આવો ઘાટ તો હવે જોવા પણ નથી મળતો. હું જરૂર પહેરીશ.’

નાનકડી નણદી સ્મૃતિએ શરમાતાં, સંકોચાતાં અનુને કહ્યું, ‘ભાભી, તમે તો શહેરમાં રહેવાવાળા લોકો. તમારી પસંદગી ઘણી ઊંચી હોય. મને કંઈ એવું સરસ ખરીદતાં આવડે નહીં પણ મને થયું કે, ભાભી પહેલી વાર ઘરમાં આવે છે ત્યારે મારે કંઈક આપવું જોઈએ. મારા પોકેટ મનીમાંથી ખાસ તમારા માટે આ સલવાર-સૂટ લાવી છું. તમને કેવો લાગ્યો, કહેજો.’ અનુના હાથમાં ગીફ્ટ પેકેટ મૂકીને એ ભાગી ગઈ. ભાઈ-ભાંડુઓનો પ્રેમ કેવો હોય એ અનુને ખબર જ નહોતી. આજના આ પહેલવહેલા અનુભવે એની આંખો ભીની કરી નાખી.

રાત્રે ભાભી એનો હાથ પકડીને સુંદર સજાવેલા રૂમમાં લઈ ગયાં. એમણે કહ્યું, ‘તને અહીં રહેવામાં અગવડ તો ઘણી લાગશે પણ આનાથી વધુ વ્યવસ્થા કરવાનું અમારું ગજું નથી. તમે અહીં છો એટલા દિવસ…’ ‘ના ભાભી, આ તો તમારો રૂમ છે. અહીં નહીં. હું સ્મૃતિ સાથે સૂઈ જઈશ અને સુકેતુ મા સાથે…’ ‘બસ બસ, મારી વ્હાલી દેરાણી, મને ખબર છે કે, તને મનમાં ભાવે છે ને મૂંડી હલાવે છે.’ શરમથી અનુની પાંપણો ઝૂકી ગઈ. રાત્રે રૂમમાં આવતાંની સાથે સુકેતુને યાદ આવ્યું, ‘અરે અનુ, તેં તારા સામાનમાં ઈનહેલર મૂક્યું છે કે નહીં? તને જરૂર પડશે તો?’

સુકેતુની આંખમાં આંખ પરોવતાં અનુએ કહ્યું,‘ના, એની જરૂર નહીં પડે કેમ કે, અહીં પોલ્યુશન નથી અને હા, બીજી એક વાત, તમે કહેતા હતાને કે, આપણે અહીંથી સીધાં હનીમૂન માટે જઈશું. મને થાય છે કે ફક્ત આપણે બે જ જઈએ એના કરતાં મા, ભાઈ-ભાભી, મુન્ની, સ્મૃતિ – બધાં સાથે ક્યાંક ફરવા જઈએ તો? એવો મોકો ફરી ક્યાં મળશે?’

અનુના પ્રફુલ્લિત ચહેરામાં સુકેતુ એક નવી જ અનુને જોઈ રહ્યો.

(અર્પા ઘોષની અંગ્રેજી વાર્તાને આધારે)       

સૌજન્ય : ભૂદાનમૂલક ગ્રામોદ્યોગપ્રધાન અહિંસક ક્રાંતિનું પાક્ષિક મુખપત્ર “ભૂમિપુત્ર”, 16 ઑગસ્ટ 2020