ટાઉન હોલ બંધાતાં પહેલાં : કરતાં જાળ કરોળિયો, ભોંય પડી પછડાય
કરતાં જાળ કરોળિયો, ભોંય પડી પછડાય,
વણ તૂટેલે તાંતણે, ઉપર ચડવા જાય.
મે’નત તેણે શરૂ કરી, ઉપર ચડવા માટ,
પણ પાછો હેઠો પડ્યો, ફાવ્યો નહિ કો ઘાટ.
એ રીતે મંડી રહ્યો, ફરી ફરી બે-ત્રણ વાર,
પણ તેમાં નહિ ફાવતાં, ફરી થયો તૈયાર.
ઓગણીસની સદીમાં જ લખાયેલી કવિ દલપતરામની આ પંક્તિઓ એ જ જમાનાના મેકિનટોશ કે ગવર્નર ડંકન, કે મુંબઈના બીજા કોઈ અંગ્રેજ અમલદારોએ તો ક્યાંથી વાંચી-સાંભળી હોય? પણ હાથમાં લીધેલું કામ પાર પાડવાની ધગશ તો તેમનામાં હતી જ. બીજી લોટરી રદ્દબાતલ થઈ, આવેલા પૈસા પાછા આપી દેવા પડ્યા, એટલે ‘જેવી ભગવાનની મરજી’ એમ કહી હાથ ઊંચા કરી શક્યા હોત. પણ ના. બીજી લોટરી રદ્દ કરવી પડી તે પછી થોડા દિવસોમાં જ ટાઉન હોલની દરખાસ્ત કરનારી મુંબઈવાસી અંગ્રેજોની સમિતિના સેક્રેટરી મિસ્ટર અર્સકીને ગવર્નરને કાગળ લખ્યો. આ સમિતિએ ટાઉન હોલનું મકાન બાંધવા માટેના પ્લાન મોકલવાની જાહેર વિનંતી કરી હતી. તેના જવાબમાં જે પ્લાન મળેલા તેમાંથી સમિતિએ લેફ્ટનન્ટ હોકિન્સનો પ્લાન પસંદ કર્યો છે, જે અમે આ સાથે આપને મોકલીએ છીએ. આ પ્લાન જો આપ મંજૂર કરો તો અમારે આપને ખાસ વિનંતી કરવાની કે ટાઉન હોલના બાંધકામ માટે ફાળવેલી જગ્યાની સાફસફાઈનું કામ શરૂ કરવાની મંજૂરી આપવાની મહેરબાની કરશો.
બોમ્બે ગ્રીન, ૧૭૬૭માં
પણ કેવી હતી એ જમીન, જે ટાઉન હોલ બાંધવા માટે ફાળવવામાં આવી હતી? આજે હોરનિમન સર્કલ તરીકે ઓળખાતા એ વખતના કોટન ગ્રીનના એક ખૂણામાં હતી એ જમીન. એક જમાનામાં ત્યાં કાચાં-પાકાં ગોડાઉન હતાં જેમાં બ્રિટન મોકલતાં પહેલાં કોટનની ગાંસડીઓ રાખવામાં આવતી હતી. પણ છેલ્લા કેટલાક વખતથી તેનો આ કામ માટે ઉપયોગ થતો નહોતો. અને જમીનનો એ પ્લોટ ઉકરડા જેવો બની ગયો હતો. ફાટેલી તૂટેલી શણની ગાંસડીઓ, ખરાબાવાળો કપાસ, કટાઈ-તૂટી ગયેલા ગાંસડી તોળવા માટેના મસ મોટા કાંટા, વગેરે ત્યાં ખડકાયાં હતાં. વળી રાતને વખતે ગંજેરી-ભંગેરીઓ તેનો ઉપયોગ પોતાના ‘વ્યવસાય’ માટે કરતા, અને દિવસે આસપાસના લોકો પોતાનો કચરો ત્યાં ઠાલવતા.
આવી જમીનને સાફ-સૂથરી કરી તેના પર મકાન બાંધવું એ કામ બહુ સહેલું તો નહોતું જ. એટલે સમિતિએ સરકારને વિનંતી કરી કે જેમણે આ મકાનનો પ્લાન બનાવ્યો છે તે લેફ્ટનન્ટ હોકિન્સને જ બાંધકામ પર દેખરેખ રાખવાનું કામ પણ સોંપવામાં આવે. અગાઉ જજ મેકિનટોશ સાથેની વાતચિત દરમ્યાન હોકિન્સ એ માટે તૈયાર પણ થયા હતા.
પણ પછી શું થયું એ તો જિસસ જાણે, પણ સમિતિને આપેલા જવાબમાં સરકારે લખ્યું કે સરકાર સાથેની વાતચીત દરમ્યાન લેફ્ટનન્ટ હોકીન્સે જણાવ્યું છે કે બીજાં કેટલાંક કામોને કારણે ટાઉન હોલના બાંધકામ પર નજર રાખવાની જવાબદારી તેઓ સંભાળી શકે તેમ નથી. ફરી, પડદા પાછળ શું થયું હશે એની આપણને ખબર નથી. પણ ચાર મહિના પછી, ૧૮૧૪ના માર્ચની ૨૫મી તારીખે સરકારે એક પત્ર લખી સમિતિને જણાવ્યું કે અત્યાર સૂધી લેફ્ટનન્ટ હોકિન્સ જે કામમાં રોકાયેલા હતા તે કામ હવે પૂરું થવા આવ્યું છે અને તેના પર તેઓ દેખરેખ રાખે એ અનિવાર્ય નથી. એટલે તમારી અગાઉની વિનંતી સ્વીકારીને અમે તેમને ટાઉન હોલના મકાનના બાંધકામ પર દેખરેખ રાખવાની જવાબદારી સંભાળવા અંગે મંજૂરી આપીએ છીએ. અલબત્ત, બીજા કોઈ પણ કામ માટે જો અને જ્યારે સરકારને તેમની સેવાઓની જરૂર પડે તો સમિતિએ તેમને તાત્કાલિક છૂટા કરવા પડશે.
પણ મુંબઈ સરકારની મંજૂરી મળે એટલે ‘ગંગા નહાયા’ એવું એ વખતે નહોતું. હવે આખો મામલો ગયો લંડનમાં બેઠેલા કંપની સરકારના બોર્ડ ઓફ ડિરેક્ટર્સ પાસે. મુંબઈ સરકારે લાંબો લચક ખરીતો બનાવીને મોકલ્યો લંડન. ટાઉન હોલના મકાનના બાંધકામ માટે અત્યાર સુધીમાં રૂપિયા ૧,૧૧,૮૭૦ જેટલી રકમ ભેગી થયેલી હોવાનું તેમાં જણાવ્યું હતું. એની વિગતો જોતાંવેત ડિરેક્ટરોએ મુંબઈ સરકારનો ઉધડો લઈ નાખ્યો : રૂપિયા ૧,૧૧,૮૭૦ જેટલી જે રકમ એકઠી થઈ હોવાનું તમે જણાવ્યું છે તેમાં મુંબઈ સરકારે આપેલા દસ હજાર રૂપિયા જેવડી મોટી રકમનો પણ સમાવેશ થાય છે. આવી મોટી રકમ અમારી મંજૂરી વગર તમે આપી જ કઈ રીતે શકો? જવાબમાં મુંબઈ સરકારે લખ્યું કે ફલાણી તારીખે લખેલા પત્ર દ્વારા આપની મંજૂરી અમે મગાવી હતી, અને એ મળી જશે એમ માનીને અમે એ રકમ આ કામ માટે ફાળવી હતી, પણ હજી ચૂકવી નથી. સામો જવાબ મળ્યો : આ માટે અમારી મંજૂરી માગતો પત્ર તમે ૧૮૧૨ના જુલાઈની પહેલી તારીખે અમને લખ્યો હતો. પણ તમારા હિસાબ જોતાં જણાય છે કે તમે તો એ દિવસ પહેલાં જ એ રકમ ફાળવી દીધી હતી! ભવિષ્યમાં કોઈ પણ કામ માટે સરકારી મદદ આપતાં પહેલાં અમારી મંજૂરી અગાઉથી લેવાનું અનિવાર્ય છે એની નોંધ લેશો. આ ટાઉન હોલના બાંધકામ પાછળ તમે આપેલા દસ હજાર રૂપિયાની રકમ અમે અપવાદ રૂપે મંજૂર કરીએ છીએ, પણ હવે પછી આ ટાઉન હોલ બાંધવા પાછળ કે તે બંધાઈ રહ્યા પછી તેની સજાવટ કે જાળવણી કે બીજી કોઈ પણ બાબત અંગે જે કોઈ પણ ખર્ચ થાય એ માટે મુંબઈ સરકારે એક કાણો પઈસો પણ આપવો નહિ એવો અમે આદેશ આપીએ છીએ.
પણ આના કરતાં પણ વધુ આકારો ઘા તો લંડનના પત્રના હવે પછીના ભાગમાં હતો.
તેમાં લખ્યું હતું કે તમારા એન્જિનિયરના રિપોર્ટમાં જણાવ્યું છે કે બોમ્બે ગ્રીનના એક ખૂણામાં ટાઉન હોલનું મકાન બંધાવાથી કંપની સરકારના હિતને કોઈ રીતે હાનિ પહોંચી શકે તેમ નથી. તેમની અ વાત સાથે અમે સહમત થઈ શકતા નથી. ૧૮૦૬ના મે મહિનાની બીજી તારીખે અમે તમને એક વિગતવાર પત્ર મોકલ્યો હતો. તેના ૧૪૪મા પેરેગ્રાફમાં સ્પષ્ટપણે જણાવ્યું હતું કે બોમ્બે ગ્રીનનો આખો વિસ્તાર કોઈ પણ ઈમારત વગરનો જ રહેવો જોઈએ. આવું ઠરાવવા પાછળનું કારણ પણ અમે જણાવ્યું હતું : કોઈ પણ વખતે કટોકટી કે આફત આવી પડે અને મુંબઈમાંના કંપની સરકારના આખેઆખા લશ્કરને એક જ ઠેકાણે ભેગું કરવાની જરૂર પડે, તો તેમ કરી શકાય એવી આખા કોટ વિસ્તારમાં એક જ એવી જગ્યા છે : બોમ્બે ગ્રીન. લેફ્ટનન્ટ કર્નલ એટકિન્સે બોમ્બે ગવર્મેન્ટના સેક્રેટરી ન્યૂનહામને લખેલા પત્રમાં આ મકાન બાંધવા માટેની સંભવિત જગ્યાનો નકશો મોકલ્યો હોવાનો ઉલ્લેખ છે, પણ એ નકશો અમારા જોવામાં આવ્યો નથી. એટલે તમે સૂચવેલ જગ્યાએ ટાઉન હોલનું મકાન બાંધવાથી બોમ્બે ગ્રીનને અને તેથી કંપની સરકારનાં હિતને કેટલી હાનિ થશે એ અમે જાણી શકતા નથી. આ બાબત અંગે અમને પૂરેપૂરી ખાતરી ન થાય ત્યાં સુધી ટાઉન હોલ માટેનું મકાન બાંધવાની મંજૂરી આપી શકાય નહિ.
લંડનમાં બેઠેલા હાકેમોના આ જવાબથી પહેલાં તો બોમ્બે ગવર્નમેન્ટના અધિકારીઓ ડઘાઈ ગયા. પછી તપાસ કરતાં જણાયું કે ટાઉન હોલની જગ્યા દર્શાવતો નકશો લંડન મોકલવાનું સરતચૂકથી રહી ગયું હતું. એટલે મુંબઈ સરકારે લંડનના હાકેમોને લખ્યું કે અગાઉ સરતચૂકથી જે નકશો મોકલવાનો રહી ગયો હતો તે આ સાથે અમે આપને મોકલીએ છીએ. તેના પરથી આપ જોઈ શકશો કે અમે જે જગ્યાએ ટાઉન હોલનું મકાન બાંધવાની દરખાસ્ત કરી છે તે જગ્યાની એક બાજુ મિન્ટ કહેતાં ટંકશાળ બાંધવાની અને બીજી બાજુ બોમ્બે ફોર્ટના ચોકિયાતો માટેની ઈમારત બાંધવાની મંજૂરી આપે અગાઉ આપી છે. અમે જ્યાં ટાઉન હોલનું મકાન બાંધવા માગીએ છીએ તે જગ્યા આ બે ઈમારતની વચ્ચે આવેલી છે. આ રીતે ત્રણ ઈમારત એક લાઈનમાં બાંધવાથી ઓછામાં ઓછી ૨૦૦ ફૂટ જેટલી ખુલ્લી જગ્યા બોમ્બે ગ્રીનમાં ઉમેરાશે. એટલે જ્યારે આ ત્રણે ઈમારત બંધાઈ રહેશે ત્યારે બોમ્બે ગ્રીનની શોભા વધવા ઉપરાંત લશ્કરી હેતુઓ માટે ઓછી નહિ, પણ વધુ જગ્યા મળી રહેશે.
કર્નલ કાઉપરે બનાવેલી ટાઉન હોલની ડિઝાઈન
વળી અત્યારે લિટરરી સોસાયટીએ એકઠાં કરેલાં પુસ્તકો, મૂર્તિઓ, ચિત્રો, વગેરે જુદે જુદે સ્થળે ધૂળ ખાતાં પડ્યાં છે. વીસ હજાર પાઉન્ડને ખર્ચે તૈયાર થયેલાં કોર્નવોલીસ, મિસ્ટર પિટ, અને વેલેસ્લીનાં પૂતળાં અત્યારે ગોડાઉનમાં ધૂળ ખાતાં પડ્યાં છે. જો ટાઉન હોલનું મકાન બંધાય તો સોસાયટીએ ભેગા કરેલા અમૂલ્ય સંગ્રહને, અને આ ત્રણે પૂતળાંને કાયમી રહેઠાણ મળી રહેશે. વળી અમે જે વિગતવાર દરખાસ્ત આપને મોકલી હતી તેને આધારે અમને આપની મંજૂરી મળી રહેશે એવી અમને આશા જ નહિ, ખાતરી હતી. એટલે ટાઉન હોલના મકાનના બાંધકામ માટે રચાયેલી સમિતિએ જરૂરી એવી કેટલીક વસ્તુઓ ૮૦ હજાર રૂપિયાના ખર્ચે ગ્રેટ બ્રિટનથી મગાવવાનો ઓર્ડર આપી દીધો છે એટલું જ નહિ, તેમાંની કેટલીક વસ્તુઓ તો મુંબઈ પહોંચી પણ ગઈ છે. છેવટે મુંબઈ સરકારે ઉમેર્યું : અમને ખાતરી છે કે આપે જે વાંધા અને વિરોધ દર્શાવ્યા છે તે અધૂરી અને અપૂરતી માહિતીને કારણે છે. એક વાર આપ સાચી હકીકતથી વાકેફ થશો પછી અમે માગેલી પરવાનગી આપવામાં આપને કશું વાંધાજનક નહિ લાગે એની અમને ખાતરી છે.
ટાઉન હોલના મકાનમાંની તકતી
આ રુક્કાના જવાબમાં લંડનમાં બેઠેલા માંધાતાઓએ જણાવ્યું કે તમે જે ખુલાસા મોકલ્યા છે અને ચીફ એન્જીનિયરે બનાવેલો જે નકશો મોકલ્યો છે તે જોયા પછી અમે એવા નિર્ણય પર આવ્યા છીએ કે ટાઉન હોલનું મકાન બાંધવા માટે જે જગ્યા સૂચવવામાં આવી છે તે જગ્યા બોમ્બે ગવર્નમેન્ટ પચાસ વરસ માટે લીઝ પર આપે તો તે સામે અમને વાંધો નથી. લીઝ પેટે રકમ લેવી કે નહિ, અને લેવી તો કેટલી, એ બોમ્બે ગવર્નમેન્ટ નક્કી કરશે. પણ ગ્રેટ બ્રિટનમાં અત્યારે પ્રવર્તતા કાયદા પ્રમાણે પચાસ વરસને અંતે જમીન અને તેના પર બંધાયેલી ઈમારત આપોઆપ કંપની સરકારની માલિકીની બની જશે.
લંડનમાં આવેલી ઈસ્ટ ઇન્ડિયા કંપનીની ઓફિસનું ચિત્ર
ચાલો. એક મોટી ઘાત તો માંડ ટળી. પણ મકાન બાંધવા માટેનાં ફદિયાંનું શું? ટાઉન હોલ બાંધવા માટેની અંગ્રેજોની સમિતિએ ફરી એક વાર લોટરી કાઢવાની મંજૂરી મુંબઈ સરકાર પાસે માગી. પણ આ વખતે કુલ ટિકિટ ફક્ત ૧,૫૦૦, પહેલું ઇનામ રૂપિયા ત્રીસ હજાર. બીજાં ૩૩૬ ઇનામ. ત્રણ હજારનો ખરચ બાદ કરતાં સાફી આવક રૂપિયા ૧,૨૦,૦૦૦. સાથોસાથ લોટરીની રકમ એકઠી થાય તેની રાહ જોયા વગર ટાઉન હોલના મકાનનું બાંધકામ શરૂ કરવાની પરવાનગી સમિતિએ બોમ્બે ગવર્નમેન્ટ પાસે માગી. બંધાનારા મકાનનો મેજર કાઉપરે તૈયાર કરેલો આરાખડો પણ સાથે મોકલ્યો. (જે અહીં મૂક્યો છે.)
પ્રિય વાચક! વિધિની કેવી વિચિત્રતા! ખાંખાંખોળાં કરવાથી ટાઉન હોલ અંગે આટલી બધી હકીકત જાણવા મળે છે, પણ તેના મકાનનું ખાતમુરત કયે દિવસે થયું, કોને હાથે થયું, એ વિષે કશું જ જાણવા મળતું નથી!. એ મકાનમાં ચોડેલી તકતીમાં પણ એટલું જ જણાવ્યું છે કે કર્નલ થોમસ કાઉપરે તૈયાર કરેલ ડિઝાઈન પ્રમાણે આ મકાનનું બાંધકામ ઈ.સ. ૧૮૨૧માં શરૂ થયું હતું અને ઈ.સ. ૧૮૩૩માં પૂરું થયું હતું.
આ તો જાણે બાર વરસે બાવો બોલ્યો! પણ એવું થયું કેમ? એની વાત હવે પછી.
e.mail : deepakbmehta@gmail.com
XXX XXX XXX
પ્રગટ : “ગુજરાતી મિડ-ડે”; 23 નવેમ્બર 2025
