ચાલો અમેરિકા … કેટલાક બનાવો (4)

મહાયાત્રા એટલે મરણ. એ એવી મોટી અનન્તની યાત્રા છે જેમાંથી પાછા ફરવાનું કદ્દીયે હોતું નથી. વિદ્યા મેળવવી એટલે આ જીવનને, આ જગતને, જાણવું. માણસ દરેક પળે કંઈ-ને-કંઈ જાણતો રહે છે. એમ પણ કહેવાય કે જીવતા રહેવા માટે જાણતો રહે છે. એમ છે, તો વિદ્યાયાત્રા એટલે, સમજો, જીવન.

જીવે ત્યાં લગી માણસે બધું જાણ્યા જ કરવું પડે છે. એ માટે એ અહીંથી તહીં જતો-આવતો રહે છે, ભમતો-ભટકતો રહે છે. વિદ્યા માટે નાનપણમાં એ બાળમન્દિરે જાય, પછી નિશાળે. મોટપણે કૉલેજ જાય, દેશમાં ભણે, વિદેશ જાય.

આ લેખમાળાને હું ‘મારી વિદ્યાયાત્રા’ કહું છું એથી ખાસ શું સમજવાનું છે? એ કે બાળમન્દિરથી હું જ્યાં જ્યાં ગયો, જે કંઈ શીખ્યો, જે કંઈ પામ્યો – તે બધું જ. ડભોઇથી વડોદરા અમદાવાદ, ભારતનાં વિવિધ શહેરોમાં, ઈન્ગ્લૅન્ડ અમેરિકા આમ્સ્ટર્ડામ તેમ જ યુરપ અને આફ્રિકાનાં બીજાં શહેરોમાં; જ્યારે જ્યારે ગયો ત્યારે ત્યારે જે કંઈ મારા વડે આત્મસાત્ થયું ને એ પ્રકારે જિવાયું – તે બધું જ.

અમારે પહેલી માર્ચે ફિલાડેલ્ફીઆ પહોંચી જવાનું’તું. આમ્સ્ટર્ડામથી KLM-ની ફ્લાઈટ ડીટ્રૉઇટ થઇને ફિલા૦ પ્હૉંચાડે. આમ્સ્ટર્ડામના સાઉથ-વેસ્ટથી પંદરેક કિલોમીટર પર આવેલું શિફોલ ઍરપોર્ટ દુનિયાનાં કેટલાંક મહા મહા ઍરપોર્ટોમાંનું એક છે. જોવા-અનુભવવાલાયક મનાય છે. તે વખતના આંકડા અનુસાર કહું કે, ૧૦૦ જેટલા દેશોને અને ૨૦૦થી વધુ શહેરોને જોડે છે. હવે તો આ આંકડા કેટલા ય આગળ નીકળી ગયા છે. મુમ્બઇ-આમ્સ્ટર્ડામ-મુમ્બઈ જેવી અનેક ડેઈલી ફ્લાઈટ્સથી સુખ્યાત KLM, કહે છે, દુનિયાની પહેલી ઍર-ફ્લાઈટ છે. પણ એણે અમને બન્નેને કેવી તો વીતાડી એ વાર્તા સાંભળવા જેવી છે :

અમે ઘરેથી વહેલી સવારે નીકળેલાં. રીપોર્ટિન્ગ ટાઈમથીયે પ્હૅલાં પહોંચેલાં. જોયું તો, ઍરપોર્ટ પર ખાસ્સી ભીડ હતી. બૅગેજીસ ચૅક-ઈન કરાવવા માટેનાં લગભગ બધાં જ કાઉન્ટરો પર લાંબી લાંબી લાઇનો હતી. એટલે અમારે ચિ. મદીર, પૌત્ર તેજ અને પુત્રવધૂ લેતિઝ્યાથી મહાબૅળે પણ છૂટાં પડવું પડેલું. અમારા સૌના ચહેરે એક જ પ્રશ્ન ખૅંચાયેલો હતો – ફરી ક્યારે મળાશે …

ફરીથી તો અનેકાનેક વાર મળ્યાં છીએ. પણ એ દિવસ તો ઠીકઠીક વસમો હતો.

તરત અમે ટૂંકામાં ટૂંકી દેખાતી લાઇનમાં અમારી બૅગેજીસની બન્ને કાર્ટ અને વળી બે ઍટેચી સહિત ઉચાટભર્યાં ઊભાં રહી ગયેલાં. ધીરે ધીરે ખસનારી અમારી એ લાઈને છેવટે અમને કાઉન્ટર અને તે પરની રૂપાળી બાળાનો સાક્ષાત્કાર કરાવ્યો.

હું પાસપોર્ટ અને ટિકિટ રજૂ કરું એ પહેલાં જ એ સ-સ્મિત બોલી : આર્યુ ઈન્ડિયન? : મેં પણ એવા જ સ્મિતથી ‘યસ્સ’ કહ્યું ને હું અને રશ્મીતા એને આતુર જિજ્ઞાસાથી જોઇ રહ્યાં. કહે : માય હસબન્ડ ઈઝ ઈન્ડિયન, પંજાબ સે હૈ : મને મનમાં થતું’તું આ જગ્યા શું કોણ કોનું સગું છે એના વાર્તાલાપ માટે થોડી છે … કામ પતાવે તો, અગાઉની વીતકથી આગળ ધપાય. છતાં મેં પૂછ્યું : આપકો હિન્દી આતી હૈ? : થોરી થોરી : હું શોધી રહેલો કે – હવે શું પૂછવું. રશ્મીતાને ઈશારાથી પૂછ્યું તો એ પણ ચૂપ. પરિણામે, બાળા કશું બોલી નહીં. વિધિ પૂરો થયો.

પણ એણે છેલ્લે જે કહ્યું તે મહત્ત્વનું હતું. એણે સમજાવ્યું કે : હમણાં તમને બન્નેને હું જુદા જુદા સીટનમ્બર્સ આપું છું, આયૅમ ઍક્સ્ટ્રીમલિ સૉરિ, ક્રાફ્ટ ઈઝ સો ક્રાઉડેડ; આફ્ટર અ વ્હાઇલ, ધિસ વિલ્બી ઓકે : મેં ઈશારાથી પૂછેલું -'નમ્બર્સ?’ : એણે ડોકું હલાવી ‘યસ્સ’ કહેલું.

મને ગમેલું નહીં. કેમ કે એના કહેવાનો મતલબ એ હતો કે મારે અને રશ્મીતાએ જુદાં જુદાં બેસીને એ બારેક કલાકની યાત્રા કરવી. ફરજ્યાત વિ-યોગ વેઠવો. અને સાચે જ એમ બન્યું.

અમે પસાર થતાં’તાં ત્યાં બે-ત્રણ છોકરીઓ સૌ મુસાફરોને હથેળીમાં સમાય એવો એક એક નાનો ફૅન – પંખો – ભેટમાં આપતી’તી. મેં ન લીધો પણ રશ્મીતાએ લીધો. કેમ કે, એ પંખાથી હવા ખાવાની મારા શરીરની કે મારા મનની તૈયારી ન્હૉતી.

એ ચૅક-ઈન કાઉન્ટર પછીના ત્રણેક તબક્કે દરેક વખતે અમને કહેવામાં આવ્યું કે ‘ઈટ વિલ્લ બી ઓકે’ અને અમે બન્ને જુદાં જુદાં બેઠાં પછીયે ઍરહૅસ્ટોસોએ પણ એમ જ કહ્યું કે ‘ઇટ વિલ્લ બી ઓકે સૂન’. અમે જુદે જુદે બેઠાં ને શ્રદ્ધા રાખી કે ઓકે થઇ જશે …

Schiphol Airport, Amsterdam, NL.

જે શુભ અને રસપ્રદ કાર્ય માટે અમેરિકા જઇ રહેલાં એને યાદ કરીને હું મન મનાવવા માંડેલો : અમદાવાદમાં મળેલા એ પત્રમાં યુનિવર્સિટીએ મને છૂટ આપેલી કે રાઈટર-ઈન-રૅસિડેન્સ કાર્યક્રમને મારે જે ઘાટ આપવો હશે એ આપી શકાશે. જો કે એક માગણી પણ મૂકેલી કે મારે એક પબ્લિક લૅક્ચર તો આપવું જ.

એ જાહેર વ્યાખ્યાનના મને કેટલાક વિષયમુદ્દા સૂચવેલા – જેમાંથી મેં ગ્લોબલિઝેશનનો મુદ્દો પસંદ કરેલો અને વ્યાખ્યાનનું શીર્ષક બાંધેલું : ‘ફેટ ઑફ અ રીજ્યોનલ રાઇટર ઈન ધ ડેઝ ઑફ ગ્લોબલિઝેશન’ : ‘ગ્લોબલિઝેશનના દિવસોમાં પ્રાદેશિક ભાષાના લેખકની નિયતિ’.

ગુજરાત એક પ્રદેશ કહેવાય અને એમાં લખતા સૌ લેખકોની જેમ હું પણ પ્રાદેશિક લેખક કહેવાઉં. એની, એટલે કે, આમ તો મારી, અથવા એ સૌની, આજે નિયતિ શું છે, ગ્લોબલિઝેશનના દિવસોમાં એનું ભાગ્ય શું છે – એટલે કે, આવનારા સમયમાં પ્રાદેશિક ભાષાના લેખકનું ભાવિ શું છે, વગેરે વિશે મારે સુગઠિત વ્યાખ્યાન આપવું એમ નક્કી થયેલું.

મને કદાચ પહેલી વાર ગડ બેઠેલી કે હું અને ગુજરાતીમાં લખતા બધા જ લેખકો પ્રાદેશિક છીએ, રાષ્ટ્રીય નહીં, વૈશ્વિક પણ નહીં. વિષય નક્કી કરતાં તો કરી નાખેલો પણ ધીમેથી આ વાત ખૂંચવા લાગેલી. કેમ કે શું વૈશ્વિક, કે શું રાષ્ટ્રીય, અરે લેખક માત્ર, મૂળે તો કોઈ ને કોઈ પ્રદેશની જ પેદાશ હોય છે ને ! એ હકીકતને ભૂલીને કશી પણ વાત થાય જ શી રીતે? મેં નક્કી રાખેલું કે વ્યાખ્યાનમાં આ વાતનું બરાબરનું પૃથક્કરણ કરવું ને કહેવું કે યોગ્ય શું હોઇ શકે છે – ખૂંચારો સંઘરી નથી રાખવો.

= = =

(December 12, 2021: Ahmedabad)

સૌજન્ય : સુમનભાઈ શાહની ફેઇસબૂક દિવાલેથી સાદર

Background and role of Human Development Index (HDI)

HDI was conceptualised in 1990. It is relevant to revisit its aims and goals in the light of present day discussion on the ideas of economic development, happiness and environmental impact on our shared future. The goal stated in Human Development Report 2019, “To think beyond income, beyond averages and beyond today to remove the inequalities in human development in 21st century” is set to drive the humanity.

A trickle down theory for a nation’s development was adapted almost unanimously through out the world. People at the bottom of the pyramid have been waiting with their hands wide spread out to catch the left over opportunities to earn a decent living and right to education and health. Mahbub Ul Haq (An economist from Pakistan) devised and launched detailed indices of the HDI in 1990. Its explicit purpose was to shift the focus of economic development from national income accounting to people-centred policies. Haq believed that a simple composite measure of human development was needed to convince the public, academicians, and politicians that they can and should evaluate development not only by economic advances but also through improvements in human well-being.

The HDI was created to emphasise that people and their capabilities should be the ultimate criteria for assessing the development of a country, not economic growth alone. The HDI can also be used to question national policy choices, asking how two countries with the same level of Gross National Income (GNI) per capita can end up with different human development outcomes.

Human Development Report 2010 extends its parameters to include people’s freedom to live long, healthy and lead creative lives, to achieve goals they value and to actively take part in shaping their development equitably and sustainably on a shared planet. This endorsement implies that people are both beneficiaries and drivers of human development as individuals and in groups. 

Amartya Sen in his article ‘A Decade of Human Development’ poised a question, “Why is the idea of human development such a success in the contemporary world?” In his opinion Mahbub Ul Haq’s idea of Human Development Report got world wide recognition because it had much to offer to the discerning public and provided very basic level of social understanding to the masses.The indices of HDI cannot be seen as an exhaustive list as our parameters are bound to expand in context of human rights. Mahbub himself included political freedom in the index. Some country’s Gross Domestic Product (GDP) and Gross National Income (GNI) may be at very high point, but their record of human rights protection may be very low, which deprives millions of their citizens of freedom of expression which should be factored in as a new index. Amartya Sen remarked that Mahbub’s innovation was, in a sense, a philosophical departure. Perhaps it concentrated on socio-economic aspects but not ethical aspect like John Ruskin and Gandhi did. Gandhi made it clear that at the cost of human dignity he was not willing to gain political independence.

In the HDI health, education and development are the main goals to achieve and criteria for assessment of progress, therefore Gandhiji’s views on these points are discussed.

Gandhi’s views on health :

Gandhi’s ideas of good health included elements of spirituality and environmental factors.. He believed that we must consume to survive, not to indulge in over consumption of food. He advocated for vegetarian diet for health and humanity reasons. He preferred a life style that prevents illness and use natural substances like water, mud and energy from the sun to cure illnesses. He advised people to opt for a modern medical intervention only in complicated cases. This idea has been recently supported by some scientists. In the context of the Covid – 19 pandemic the medical experts and researchers found the truths about immunity. They are telling us to opt for vegetarian diet, exercise more and change lifestyle in order to increase our immunity to avoid medical interventions. They have also established the fact that overuse of drugs prompts us to take medicines and carry on with bad lifestyle.

In a booklet ‘Key to health’ Gandhi discussed important issues of health and put forward rational arguments which ordinary people could understand. He mainly discussed basic facts about our body, air, water and food. He even explained which types of food can provide us protein, carbohydrate, fat, vitamins and minerals and in what proportion we should consume them and the notion of balance diet. This was his way to educate people across the board on public health. Gandhi included alcohol prohibition in his Constructive Work Programme. In the last few years the medical experts and socio-economic advisers have endorsed the fact that most of the present day health related problems have their roots in poor quality of air, water, diet and drug addiction. Here is  a diagram which summarises Gandhi’s basic Mantras on health :

Gandhi lived amongst poor and uneducated masses in South Africa and India and practiced these universal ideas of health and hygiene.

The majority of nations are struggling to provide universal health care at an affordable cost and trying to fund their health services instead of investing in prevention of diseases and as a result the environment too. 

Gandhi’s views on education :

A strong link between standard of education and human development is well established. Some countries have made progress in increasing literacy rates. A question still remain unanswered, why development has not reached to all? It is clear that the modern education system is information based, lacking respect for self and others, it does not prepare students to sacrifice comforts and does not teach to suffer so that others can walk with them.

The HDI has emphasised the importance of access to education and level of attainment. Most of the developing countries are trying to minimise the number of drop outs, maintain the attainment targets and most importantly make the education relevant to the lives of educated and control the rate of educated unemployed population. Under the colonial rule India’s education system was not compatible to it’s cultural values or socio-economic structure, therefore Gandhi devised a new system known as ‘Nayi Taleem’ or ‘Buniyadi Shiksha’ (Basic education). An article ‘Gandhi’s Educational Thoughts’ by Dr. Shruti Tandon has listed core principles of the Basic Education.

Free and compulsory education for the children up to the age of 14.

Craft centred education: where education begins with a useful and productive craft. Craft should form the nucleus of all instruction. The brain must be educated through the hands.

The income from handicraft and products from farming and textile industries can not only develop the personality of the child, but can also make education self sufficient.

Mother tongue as the medium of instruction. English can hinder the development of a child’s understanding and precision of thought or clarity of ideas.

Creed of Non-Violence: The scheme of Basic Education is imbued with the cardinal creed of non-violence and idea of co-operative living. It is based on truth and non-violence in individual and collective life.

Dignity of Labour: Active participation in productive work and manual labour enlarges the heart and enriches the personality.

Emphasis on practice rather than theory: The child is not a passive recipient of knowledge but active participant in the learning process. It fosters learning by doing.

Develop social awareness and responsibility through the involvement of students in programmes of community service. In the light of present social and economic climate, teaching the value of manual labour, learning by doing, getting involved in community service and above all foster non-violence through education from very early age can be included in our curriculum from this education system.

In the English edition of Hind Swaraj, Gandhi touched on the issue of education. He could see that mere literacy can prove a weapon, it can be used for good or bad causes. In the last few decades despite of the increase in literacy and numeracy, crime, social evils and conflicts are not abating. The present education system is not value based. It does not shape humanity, it only creates employees that fits like a cogs in a machine. We educate children within four walls and make them employable in white collar jobs. Gandhi gave us an alternative method which ensures an educated person can follow the rule of nature, he can see justice, his mind is pure and peaceful. A key to shape global citizens who can pursue non-violent path of actions.

Gandhi’s idea of education system deployed three Hs: Heart, Head and Hands. By education, he meant an all-round drawing of the best in child and man in body, mind and spirit. He also insisted that his scheme for primary education would include the elementary principles of sanitation, hygiene and nutrition. Gandhi’s notion of education was ‘Education for life, education through life, and education throughout life.

In order to materialise the HDI’s goal of improving the level and attainment of education and make it relevant to life of all – village and city dwellers alike, we need to examine the shortcomings of the present education system and fill the gap with the Basic Education system described above.

Gandhi’s views on holistic human development :

Industrialisation and capitalism exploited the labourers beyond our imagination. Colonial rule’s exploitative regimes created a treasure of wealth by enslaving others and  looted natural resources. In capitalism an individual’s social and economic standards are determined by the market. No ethical values are attached to manufacturing, trading, sale and consumption of products. The HDI indicators have made us consider above and beyond our own financial gains and include the ethical aspect of all our industries.

The term ‘Development’ means increase in individual earnings. The term ‘Economy is thriving’ means production and sales of goods are increasing and products are cheaper. The Gandhian ideology of economy and development is gearing us to think, who is paying for our necessities and luxuries? Factory and mill workers are working hard and sustaining their lives on minimum wages.

Gandhi’s alternative system based on village industries saves you from accumulating wealth based on other’s poverty, and helplessness because it may be wealth for you, but calamity for those who produce commodities for you. In the book Hind Swaraj, Gandhi defined development. In his views development means, a man pays his duty towards the society, for which he needs to follow a moral path and to do that he needs to control his desires and retrain his senses. We have let our greed loose, our development has gone mad like an elephant destroying everything in its path. We are destroying dignity of humanity and nature in the name of development.

Gandhi’s perspective of development in context of Millennium Development Goals (MDGs) seems very crucial as it was explained by Usha Thakkar in the article ‘Gandhian Perspective of Development’ His concerns for human development encompassed the whole of human race and not just India, South Africa and England. Gandhi raised moral issues about the means used in raising the standard of education, health and employment. The questions he posed regarding social, economic and political justice still remain of crucial importance. We measure economic development through industrialisation, consumption of energy and urbanisation, but they have proved to be inadequate to address the miseries of the millions. Gandhi was aware of the results of the unequal distribution of wealth between different classes in a society.

In the beginning of the 20th century the world headed towards rampant industrialisation backed  by capitalist regimes. We became aware of our wrong footing which has given the birth to HDI. The Gandhian philosophy narrates that the human values and not the market should govern our lives. Service of the poorest of the poor is of the utmost importance. Gandhi presents the humane face of development and not the mere financial aspect.

Gandhi maintained that wealth is to be used judiciously, governed by the principle of 'each according to his need'; and emergence of inequality has to be curbed at all levels. As he stated in the magazine ‘Harijan’, all amassing or hoarding of wealth, above and beyond one's legitimate requirement is theft. At this juncture he gave us the idea of trusteeship where by an individual is a trustee of his/her earnings and uses it after sharing with all its share holders. In Gandhi’s view a developed society is based on collectivity and not on individual needs and greed. Wealth has to be created collectively and enjoyed collectively. In the context of paying wages his mantra was, “(take) from them according to their capacity and (give) according to their needs.” This idea derived from a leading English art critic, philosopher and prominent social thinker of Victorian era John Ruskin’s ‘Unto This Last’. Many western thinkers also noticed exploitative and dehumanising trends of industrialisation. As we are witnessing the economic progress devoid of moral elements has not ultimately helped the people but it’s making internal divisions more intense, Gandhi’s critique of the modern western civilisation seems more relevant today.

Social justice and human development goes hand in hand. Some of Gandhi’s contemporaries and present days elites opposed his ideas of revival of the village economy because villages were dirty, lacked education facilities and job opportunities and they were inhabited by orthodox communities. For this precise reason Gandhi wanted the villages to be clean, so he picked up a broom; he wanted to educate village population, so he gave us a basic education system; he wanted them to earn decent wages and be self sufficient, so he picked up a spinning wheel; he wanted the village communities to be free from social evils, so he tirelessly campaigned to remove untouchability. Gandhi’s way of ensuring social justice, equality and creation of peaceful society was people centric, where no one was left behind. According to him life cannot be divided in spheres like social, political, economic, moral and religious sectors. If one part of the society suffers, all parts suffer. That was Gandhi’s definition of democracy, development and Poorna Swaraj – Complete Independence.

Gandhi’s ideology of serving the last person standing has become more relevant in 21st century.

Co-relation of environmental protection and human development :

An agenda of consideration for existence of non human species and safety of environment is included in the Millennium Development Goals (MDGs) and Sustainable Development Goals (SDGs). Great visionaries and social reformers like David Henry Thoreau, Tolstoy, John Ruskin and M.K. Gandhi have provided directives based on spiritual and ethical morals which has paved the path for more humane way of development.

In the article ‘Gandhian Development’ Jaydev Jana explains that in Gandhi’s opinion, sustainable development is economic development based on ecological principles like environmental harmony, economic efficiency, resource conservation, self-reliance and equity with social justice. Gandhi’s ideas of development were implicitly environmentally sustainable. Without environmental sustainability, economic stability and social cohesion can hardly be achieved. Whenever human civilisation receded from the path of sustainable development, the danger to its survival was ensured.

Economists, humanists, environmentalists and politicians have come to an agreement that it is imperative to take care of the environment in the process of human development. Gandhi draws our attention to protect the environment and to guard against the abuse of natural resources. Big dams, giant industries, projects of HS2 trains in England and bullet trains in India and other massive ventures raise questions about the quality of life affected by those infrastructures. Tushar Gandhi in his article ‘What we destroy in the name of development.’ discussed this issue in context to the decision taken to destroy the very trees planted by Gandhi and his associates. Tushar Gandhi states, “Our concept of development is selfish. We have decided that only humankind deserves to develop and at the cost of all other life forms. We dammed rivers so that we could provide water to monoculture farms to satisfy our hunger and our never-satisfied hunger for electricity. We drained subterranean aquifers, not to quench our thirst but to fill our two-gallon toilet flushes. Every time we have taken a step for our development, it has been at the cost of nature and all the other life forms who have as much right to live as we do. My city needs a Metro Rail system, so it’s fine to cut thousands of trees. That’s not genocide because I don’t recognise trees as living entities. This is how selfish we have become. In our greed, we have forgotten the one critical law of nature: all life is interlinked, nothing is independent. All life matters because we matter. We are the only life form that is bothered about our heritage. Yet, our life is all about the present. We take pride in our 5,000 year-old civilisation but we aren’t bothered about conserving our heritage.”

Standard of living as a measure of development :

The standard of living is measured by per capita income and what material comforts can be purchased by money. Is the amount of money earned the only measure of progress and happiness? Should all human being be granted an equal right to earn a decent living? Here I would like to quote John Ruskin from his book ‘Unto This Last’. He addressed to the poor, “You have a right to ask for a share of bread, but do not wag a tail and beg like a dog, but ask for your right as a member of the same family, but you should also demand your right for pure, holy and clean life.” Gandhi, having imbibed Ruskin’s principles believed that India was spiritually and socially bankrupt, therefore before securing political freedom, she should have a right to improve her social and spiritual status. As a result of his holistic view of human development, Gandhi incorporated social and religious reform programmes in his Constructive Work Programme.

Unequal distribution of wealth and standard of living is the root cause of stagnation in human development. Inequality is visible in income as well as in labour. In capitalist society, the less you labour, the more you earn and the more you sweat the less you earn! Communism made the government powerful and capitalism made businessmen powerful. Both systems left the common people deprived of basic necessities. Gandhi found a middle path. Cottage and village based production industries and cooperative busyness model which is based on moral values. The ideas of development should be able to instil  the values of equality, liberty and dignity in the people. One of the HDI’s indices, ‘Decent standard of living’ points to this value based criteria of development. Human race has evolved and developed since homo sapiens roamed the earth, but the speed and spread of progress and disregard for the surroundings is threatening our survival. In Gandhi’s opinion, greed is detrimental to social good and political emancipation without economic equality is hollow. As he made clear in the magazine ‘Harijan’ economics stands for social justice. For this reason he endeavoured to bring social justice and level the gaps between the rich and the poor alongside the struggle for political independence. An individual’s welfare is secured in the whole society’s welfare, and that is the ideal of Sarvodaya.

Direction and the state of modern development :

We made politicians and businessmen powerful, forgetting the power of ethics behind good governance and trade. This has resulted in a huge gap between rich and poor. India followed the path of developed countries after the independence. More industrialisation and mechanisation was supposed to bring prosperity. It did bring wealth for some but left so much disparity in the provision of health, housing and job opportunities in some of the richest countries. Clearly that model of ‘Development’ has not worked for the western countries either. It is stated in the book ‘Mahatma Gandhi & Environment’ by T.N. Khoshool and John S Moolakkattu. Gandhi was asked, would he like the people of India to adopt same standard of living as the British people? His reply was, “It took Britain half the resources of the planet to achieve this prosperity. How many planets will a country like India require?” 

Gopalkrishna Gandhi delivered a speech at the Edinburgh university on ‘India Yesterday and India Today’. He talked about the glorious past and changes seen in India today by pointing out the direction and state of our development. He said, “Today the game played in India is; ‘Go, go, go. Go and get it, go quickly, and get plenty.’ That is the mantra of consumer lead society. He warned us that although we need to progress, but beware, the speed of development is dangerous and detrimental to our environment. Instead of ‘Development for India’ we are driven by ‘India for Development’ and that will exhaust our natural resources.

Capability approach and Constructive Work Programme :

The meaning of the capability approach mentioned in the statement for HDI has different dimensions. Amartya Sen in an article ‘Introduction to Capability Approach gave us a moral framework for this concept. Jean Dreze and Amartya Sen in their book ‘An uncertain glory – India and its contradictions’ have unfolded many aspects of development. It has become clear that capitalist economy embraced percolation theory to remove poverty. It has failed. We realised that without equal distribution of wealth increase in GDP is meaningless. For how long will the ‘Have nots’ wait? That model of development had no connection to social justice which HDI is aiming to achieve. Sen believes, we need human development as a horse to drive a carriage like economic development. This is where Sen, Dreze and Mahbub Ul Haq’s idea of harnessing health and education progress in order to bring forth sustainable growth is compatible to Gandhi’s efforts to bring welfare system for all.

Capitalist and centralised economic structures have created disparity in income and in social justice. Is the creation of a welfare state the solution to lift the people out of poverty? Graeme Nuttall, (OBE) an English solicitor and an adviser of Employee Ownership Trust made a statement in the context of Indian economy. He said, reservations based on caste, tribe or religious minority and laws on minimum wages can create conflict in long term, while increasing capabilities of unskilled workers can pay its dividend in long term.

Capacity building is the motto of Constructive Work Programme designed by Gandhi which aimed to create a just society so that the people of free India can be what they intend to be in their life by their own choice and not be forced by any other person, power or social norms and are capable to run own country. He had a vision for independent India where mansions of multi millionaires and slums cannot exist side by side. He admitted that the path to achieve economic, social and political equality by non-violent means will be a long path because it requires a change of hearts which takes longer than destructive actions. He also assured that it will deliver an everlasting result.

Constructive Work Programme can be divided into four main sectors :

[1] Economic: Khadi and Village industries, improve and protect farming industry, protect labourers and tribal population’s rights and an agenda to work towards economic equality.

[2] Health: Prohibition of alcohol, cleanliness and hygiene.

[3] Social: Community cohesion, irradiation of untouchability, propagation of gender based equality.

[4] Education: Child centred new Basic Education system; adult education, promote regional and national language and train students to follow all programmes stated above.

The Constructive Work Programme was developed on a bottom up theory. It is known as a ‘Self help’ principle in modern terms. It covers major aspect of life starting from health to economic progress. India and many South Asian and African countries can adapt this model with some relevant changes to improve capabilities of their citizens.

It seems the idea of capability approach is relatively new in socio-economic domain. “Give a man a fish and you feed him for a day. Teach him how to fish and you feed him for a lifetime” is a quote from the Chinese philosopher Lao Tzu, founder of Taoism. Our older civilisations owned cumulative wisdom based on the experiences of our ancestors. Some social and economic structures in Asian and African countries still survive. Ujama and Ubuntu are two of them among many others.

The concept of Ujama :

Here is the narrative of the term Ujama

The meaning of the term Ujanma is explained in the article ‘What Was Ujamaa and How Did It Affect Tanzania?’  The Swahili word Ujama means extended family or brotherhood; it asserts that a person becomes a person through the people or community. Julius Nyerere, the president of Tanzania used Ujama as the basis for a national development project, which intended to recreate nuclear families and engage the small communities in an "economy of affection” by tapping into the traditional African attitudes, while at the same time introducing essential services and modern technological innovations for the rural population that was necessary for the majority of the population. This socialist movement not only changed many economic production practices, but also altered the ways in which family dynamics were pursued within the country, particularly gender roles as it is explained in the ‘The fourth principle of Kwanzaa’.

The values of traditional pre-colonial rural African society encouraged local people to cooperate with each other to provide for the essential necessities, and to build and maintain their own stores, and other businesses and to profit from them together. The idea of collective farming led them to village based economy rather than urbanisation. Ujamaa also called for the nationalisation of banks and industries and an increased level of self-reliance at both an individual and national level which would serve the interests of the masses instead of the few industrialists. To bring back the principles of Ujama, the government said it is best to move people out of the urban cities like the capital Dar es Salaam into newly created villages dotting the rural countryside to recreate precolonial traditions and re-establish a traditional level of mutual respect and moral ways of life.

By embracing a traditional economic model, the people of Tanzania were welcoming a social and political cohesive practice which was very much part of their ancient culture. What was branded as ‘Backwards’ and ‘Uneducated society’, the black community was based on gender equality and inclusive production and trade systems.

The concept of Ubuntu :

Ubuntu can best be described as an African philosophy that places emphasis on 'being self through others'. It is a form of humanism in Zulu phrase which can be expressed as 'I am because of who we all are' which literally means that a person is a person through other people.

Ubuntu is that nebulous concept of common humanity and oneness. Over 2000 years ago, black people of Africa developed a collective meaning of life to describe the kind of relationship an individual person is expected to have with their family, community, society, environment and their spiritual world. As the Africans migrated mostly from the west part of the continent to the east, central and south, and beyond the continent, they carried with them this meaning of life.

From the beginning of time the principles of Ubuntu have guided African societies. In the article of Oct. 19, 2018  ‘Why Global Citizens Should Care’ Hlumelo Siphe Williams  states, “Ubuntu is essentially about togetherness, and how all of our actions have an impact on others and on society. It is the common thread of the UN’s Global Goals, and the motivation in the mission to end extreme poverty so that everyone, everywhere, can live equally. Join us by taking action to end extreme poverty.”

The philosophy of ”Ubuntu" allowed to achieve community equality by propagating the distribution of wealth. The seeds of ‘One world, One health and One nation’ lies here. Ubuntu also implies that everyone has different skills and strengths; people are not isolated, and through mutual support they can help each other to complete themselves. Elizabeth Frawley Bagley who served as a secretary of State also discussed Ubuntu in the context of American foreign policy stating, "In understanding the responsibilities that come with our interconnectedness, we realise that we must rely on each other to lift our World from where it is now to where we want it to be in our lifetime, while casting aside our worn out preconceptions, and our outdated modes of statecraft.”

Ubuntu education uses the family, community, society, environment and spirituality as sources of knowledge but also as teaching and learning media. Ubuntu social work, welfare and development refers to Afrocentric ways of providing a social safety net to vulnerable members of society, which is quite different from what we see in the modern western and developed countries. The emphasis is on collectivity. The Ubuntu approach validates worldview and traditions. This ideology is against materialism and individualism and looks at an individual person as part of the whole society. Those who believe in Ubuntu based socio-economic structure think that the social interventions done by social workers, and development workers should strengthen, not weaken families, communities or societies and protect the environment and peoples's spirituality.

The notion of Ubuntu has been implemented in political arena as well. Recently in a news broadcast, the South African epidemiologist and infectious disease specialist Salim Abdol Karim spoke in context of Covid – 19 “None of us are safe from Covid if one of us is not. We have mutual interdependence.” Vaccine nationalism is of a great concern. He warned Europe and other wealthy countries not to deprive poor countries of vaccine as the virus will spread and stay in those wealthy countries too. This message has clearly delivered the principle of Ubuntu.

Conclusion :

The correlation between the indices of HDI and views of Gandhi and principles of Ujama and Ubuntu can be clearly established. The HDI has drawn us towards more human-centric worldview based on moral values and sustainable way of living. We have experts in economics, powerful politicians and great thinkers preaching new ideologies, but none of them have lived among the millions, have known their needs and plight to survive by using the resources they have as Gandhi did. And it is this virtue of Gandhi that gives unparalleled importance to his theories of development. He does not believe in survival of the fittest, but survival and good survival of all. His talisman is of great value: "Whenever you are in doubt, try the following expedient. Recall the face of the poorest and the most helpless man whom you have seen and ask yourself whether the step you contemplate is going to be of any use to him”

The present version of development has increased the wealth of a minority, providing them with luxurious consumables for their pleasure, but lost its ethical value. One owner controls countless labourers for the sake of one individual’s self interest and even takes intellectuals such as scientists and technology inventors and researchers on board in the name of progress. We measure national growth in its capacity to consume material wealth. To be satisfied with necessary materials rather than be greedy is the real mark of human development; and to make that happen, change in individual mindset is the only way. We need to decide, do we want to create a richer society or better individuals and citizens for a peaceful world?

Gandhi believed that the goal of economic development must be reached through just means, and progress to be achieved by following the laws of nature. The core principles of HDI are compatible with the ones laid out in John Ruskin’s ‘Unto This Last’ and rephrased by Gandhi in ‘Sarvodaya’. Everyone can work according to one’s skills and abilities and can earn more than others; but basic income should depend on individual’s needs, not on their capability is their message. One fact is emerging clearly that the whole society will only progress if capability is improved of all its members to eliminate inequality which breads violence. Honest people’s contributions in social, economic and political life and not mere increase of material goods is the real development.   

Gandhi was a visionary. He could see that if you interpret development as mere monetary or financial growth and ignore other aspects of life, you will end up in living with rife capitalism resulting in inequality. Capitalism is unethical because the way it  allows accumulation of wealth, while communism kills individual human rights. We are tasting the fruits of the Western civilisation which he opposed for this particular reason.

The United Nations Development Plan’s goal stated in its Human development report 2019, is to think beyond income, beyond averages and beyond today to remove the inequalities in human development in 21st century is set to drive the progress of humanity.

e.mail : 71abuch@gmail.com

યુનાઇટેડ નેશન્સના સંપોષિત વિકાસની પરિભાષા તેની નવી કાર્યસૂચિમાં કઈ રીતે સામેલ થઇ, તે આ લેખ દ્વારા સ્પષ્ટ કરવામાં આવ્યું છે. યુ.એન.ના વિશ્વમાં શાંતિ ટકાવી રાખવા માટે સંપોષિત વિકાસનું મહત્ત્વ સ્થાપવા બાબતના ગંભીર પ્રયાસોનું મહત્ત્વની પરિષદો અને શિખર વાર્તાલાપોમાં વિવરણ થયું છે. જે.સી. કુમારપ્પાએ ભારતને એવી અર્થવ્યવસ્થાની દૃષ્ટિ આપેલી કે જે સંપોષિત વિકાસને અમલમાં મુકવા પ્રોત્સાહિત કરી શકે, જ્યારે યુ.એન.ના સંપોષિત વિકાસના 17 લક્ષ્યાંક હાલની વિકાસની તરાહને જ સંપોષિત વિકાસના ધ્યેય તરફ વાળી શકાય તેવા ખ્યાલ પર આધારિત છે.

‘સંપોષિત વિકાસ’, એ પરિભાષા યુનાઇટેડ નેશન્સના પર્યાવરણ અને વિકાસના વર્લ્ડ કમિશનના રિપોર્ટના પ્રકાશન સમયે વિકાસ વિશેની ચર્ચાઓ દરમ્યાન પ્રચલિત બની. એ રિપોર્ટમાં સંપોષિત અને મજબૂત વિકાસની જરૂરત ઉપર ભાર મૂકવામાં આવ્યો. એ રિપોર્ટમાં અન્ય બાબતોની સાથે સાથે આ મુદ્દો પણ ઉમેરાયેલો : માનવ જાતિ વિકાસને ટકાઉ બનાવવાની સાથે જ ભાવિ પેઢીની જરૂરતો સાથે સમાધાન ન કરવું પડે તેવી રીતે વર્તમાન પેઢીની જરૂરિયાતો સંતોષવા માટે વિચારવાની ક્ષમતા ધરાવે છે. સંપોષિત વિકાસ એ પરિભાષાનો અર્થ છે – મર્યાદા મૂકવી. સદંતર મર્યાદા નહીં પરંતુ વર્તમાન ટેકનોલોજી અને સામાજિક સંગઠનો દ્વારા કુદરતી સંસાધનો પર અંકુશ મુકાય અને માનવ જાતની પ્રવૃત્તિનાં પરિણામોને અન્ય જીવસૃષ્ટિ ખમી શકે તેવી મર્યાદા મૂકવાની તેનામાં તાકાત છે. ટેકનોલોજી અને સામાજિક સંગઠનોને આર્થિક વિકાસના નવયુગના મંડાણ કરવા કાબૂમાં રાખી શકાય તેમ જ તેમાં સુધારા પણ કરી શકાય. સંપોષિત વિકાસ કરવો હોય તો તમામ માનવીની મૂળભૂત જરૂરિયાતો સંતોષાય અને વધુમાં તેમની જીવનને વધુ સારું બનાવવાની આકાંક્ષાઓ પૂરી થાય, તેવું થવું જોઈએ. સંપોષિત વૈશ્વિક વિકાસ સાધવા માટે માતબર લોકો ધરતીની જૈવિક સંપત્તિના સંરક્ષણના દાયરામાં રહી શકે એવા પ્રકારની જીવન પદ્ધતિ અપનાવે; જેમ કે તેમના ઊર્જા શક્તિના ઉપયોગમાં. તે ઉપરાંત, વધતી જનસંખ્યા પ્રાપ્ત સંસાધનો ઉપર ભારણ મૂકી શકે અને જીવન ધોરણમાં આવેલા સુધારાની ગતિને ધીમી પાડી શકે એ પણ વિચારવું રહ્યું. આથી જ તો સંપોષિત વિકાસ તો જ સાધી શકાય જો જનસંખ્યાનુ કદ અને તેના વિકાસ દરમાં વૃદ્ધિનો પર્યાવરણની અને ઉત્પાદનની બદલાતી પદ્ધતિ સાથે તાલમેલ હોય. સંપોષિત વિકાસ એ કોઈ એક જડ થયેલી વ્યવસ્થા નથી; પણ એ પરિવર્તનની એવી પ્રક્રિયા છે જેમાં સંસાધનોનું શોષણ ન કરવું, રોકાણોની દિશા નક્કી કરવી, ટેકનોલોજીની પ્રગતિની અભિમુખતા નિશ્ચિત કરવી અને સંસ્થાગત પરિવર્તનો વર્તમાન અને ભવિષ્યની જરૂરતો સાથે સુસંગત કેવી રીતે રહી શકે તેનું આયોજન કરવું.

યુ.એન.નો આ રિપોર્ટ વિકાસના સ્વરૂપમાં પરિવર્તન લાવવા માગે છે, પરંતુ તેમાં જે ફેરફારો સૂચવ્યા છે એ મૂળે પાયાના વિચારો નથી. કેટલાક નિષ્ણાતો એ રિપોર્ટને નિરંકુશ આર્થિક વૃદ્ધિને કારણે થયેલા નુકસાનને અંકુશમાં લાવવાના પ્રયાસ રૂપે જુએ છે અને વૈશ્વિક પરિવર્તનોમાં આવતા બદલાવનો હવાલો આપીને હાલની વિકાસની પદ્ધતિને ચાલુ રાખવા વ્યાજબી ઠરાવે છે. જો કે આ રિપોર્ટ વિકાસ વિશેના વિવરણમાં એક માર્ગ સૂચક સ્તંભ પણ છે કેમ કે તેમાં હાલની વિકાસ પદ્ધતિ માટે શક ઊભો કરવામાં આવ્યો અને આર્થિક તેમ જ પર્યાવરણીય બાબતોમાં સુધારા કરવાની જરૂર પર ભાર મુકાયો. યુનાઇટેડ નેશન્સે ઘણી પરિષદો અને શિખર વાર્તાલાપો કે જેમાં સંપોષિત વિકાસ માટેનો પાકો પાયો નંખાયો તેના મારફત પોતાની એ વિશેની નિસબત જાળવી રાખી. આથી એ હવે યુ.એન.ની નવી કાર્યસૂચિ બની. તેમાં રીઓ ‘દ જાનેરોમાં થયેલ પર્યાવરણ અને વિકાસ અંગે કરેલા નિવેદન,  સંપોષિત વિકાસ અંગેની વિશ્વ પરિષદ, સામાજિક વિકાસ માટેની વિશ્વ પરિષદ, બેજિંગ પ્લેટફોર્મ ફોર એક્શન, તથા વસ્તી વધારો અને વિકાસ અંગેની આંતરરાષ્ટ્રીય પરિષદનો સમાવેશ થાય છે. યુનાઇટેડ નેશન્સના આ દિશામાં થયેલા મુખ્ય પ્રયાસો પર દૃષ્ટિપાત કરીએ.

સંપોષિત વિકાસ માટેના યુ.એન.ના અગત્યના પ્રયાસો :

રીઓ ‘દ જાનેરોમાં 1992માં મળેલી યુનાઇટેડ નેશન્સની પર્યાવરણ અને વિકાસની પરિષદમાં વિવિધ દેશના વડાઓ અને સરકારી આગેવાનો, આંતરરાષ્ટ્રીય સંગઠનોના વહીવટી અધિકારીઓ અને બિનસરકારી સંગઠનોના પ્રતિનિધિઓ એકઠા થયેલા, તેથી એ પરિષદ એક સીમાચિહ્ન રૂપ બની રહી. તેને અર્થ સમિટ તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે. રિઓની આ પર્યાવરણ અને વિકાસની પરિષદના નિવેદનમાં સામાજિક-આર્થિક વિકાસની પર્યાવરણ ઉપર થનાર અસરોને લક્ષ્યમાં રાખીને સભ્ય રાષ્ટ્રો પોતાના દેશની ભાવિ નીતિઓ ઘડી શકે તેવા મૂળભૂત સિદ્ધાંતોની રૂપરેખા દોરવામાં આવી છે. એજેન્ડા (કાર્યસૂચિ) 21 એ અર્થ સમિટની ફલશ્રુતિ છે. આ ઐતિહાસિક મુસદ્દો સ્થાનિક, રાષ્ટ્રીય અને વૈશ્વિક પ્રયાસોને સંગઠિત કરીને સંપોષિત વિકાસ સાધવાનો નકશો બન્યો.

આ ધ્યેય સિદ્ધ કરવા સંપોષિત વિકાસની વૈશ્વિક સમિટ 26 ઓગસ્ટથી 4 સપ્ટેમ્બર દરમ્યાન જોહાનિસબર્ગ – દક્ષિણ આફ્રિકામાં યોજાઈ. તેનો હેતુ હતો, પ્રજાનું જીવન ધોરણ સુધારવું, પણ સાથોસાથ પૃથ્વીના લભ્ય સંસાધનોની સુરક્ષા કરવી અને સંપોષિત વિકાસ પ્રત્યેની પ્રતિબદ્ધતા દ્રઢ કરવી. તેને રીઓ +10 તરીકે પણ ઓળખાવાય છે. આ શિખર પરિષદ પાસે વિકાસ, આર્થિક વૃદ્ધિ અને પર્યાવરણની જાળવણી વચ્ચે મેળ કેમ બેસાડવો એ પડકાર હતો. શિખર પરિષદનું લક્ષ્ય વધતી જનસંખ્યા, ખોરાક, પીવાનાં પાણી, આવાસ, ઊર્જા, આરોગ્ય અને સ્વચ્છતા અને આર્થિક સલામતીની નિરંતર વધતી માગ અને એવા સંયોગોમાં લોકોનું જીવન સુધારવું અને સાથે સાથે કુદરતી સ્રોતોની સુરક્ષા જાળવી રાખવી એ હતું. 5થી 13 સપ્ટેમ્બર 1994માં કૈરોમાં મળેલ વસ્તી અને વિકાસ અંગેની આંતરરાષ્ટ્રીય પરિષદમાં સભ્ય દેશોએ ભરવાનાં પગલાંઓની જે સૂચિ સ્વીકારાઈ તેને પરિણામે જનસંખ્યા અને વિકાસની સમસ્યા પ્રત્યેનો અભિગમ બદલાયો. એ પરિષદમાં જનસંખ્યા, વિકાસ અને વ્યક્તિગત સ્વાસ્થ્ય વચ્ચેના સંબંધને નવી દૃષ્ટિથી સમજાવવામાં આવ્યા.

4થી 15 સપ્ટેમ્બર 1995 દરમ્યાન મહિલાઓ માટે ચોથી વૈશ્વિક પરિષદ બેજિંગમાં યોજાઈ જેને કારણે બેજિંગ પ્લેટફોર્મ ફોર એક્શન આકાર પામ્યું. તેમાં મહિલાઓના સશક્તિકરણના મુસદ્દાને મહત્ત્વ આપ્યું અને સંપોષિત વિકાસ માટેની પૂર્વ શરત રૂપે સ્ત્રી-પુરુષ વચ્ચેની સમાનતા સ્થાપવા સમાન ભાગીદારી ઉપર ભાર મુક્યો. યુનાઇટેડ નેશન્સની સંપોષિત વિકાસ વિશેની પરિષદ જે રીઓ +20 તરીકે લોકપ્રિય બની એ 20-22 જૂન 2012માં બ્રાઝિલ ખાતે મળી. તેમાં યુ.એન.ની ‘આર્થિક, સામાજિક અને પર્યાવરણીય દ્રષ્ટિએ આપણા ગ્રહ ઉપર વસતા દરેક જીવના વર્તમાન અને ભાવિ પેઢી માટે ટકાઉ ભવિષ્ય’ની ખાતરી આપવા માટેની પોતાની પ્રતિબદ્ધતાનો પુરુચ્ચાર થયો. તે સમયે સંપોષિત વિકાસના લક્ષ્યાંકો ઘડવા માટેની પ્રક્રિયાનો આરંભ કરવાનો નિર્ણય લેવાયો, જે મિલેનિયમ ડેવલપમેન્ટ ગૉલને આધારે નિર્ણિત થશે અને 2015 બાદ વિકાસના મુસદ્દા સાથે ભળી જશે. એ પરિષદમાં હરિયાળી આર્થિક નીતિ વિષયક વિકાસની ધારાને ધરમૂળથી બદલી નાખનારા માર્ગદર્શક સિદ્ધાંતો સ્વીકારવામાં આવ્યા. 

સંપોષિત વિકાસના લક્ષ્યાંકો : 2030 કાર્યસૂચિ :

સપ્ટેમ્બર 2015માં યુનાઇટેડ નેશન્સના 70મા સ્થાપના દિવસ નિમિત્તે ન્યૂયૉર્કમાં દુનિયાના રાજકીય નેતાઓની શિખર પરિષદ યોજાયેલી જેમાં સંપોષિત વિકાસના લક્ષ્યાંકો નિર્ધારિત કરવામાં આવેલા. તેમાં યુ.એન.ના 193 સભ્ય દેશોએ જેની પુષ્ટિ કરેલી તે સંપોષિત વિકાસના 17 લક્ષ્યાંકો અપનાવવામાં આવ્યા. યુ.એન.ના સેક્રેટરી નજરલના તે વિષેના અભિપ્રાયમાં યુ.એન.ના નવા લક્ષ્યાંકો તથા શાંતિ અને વિકાસ વિશેની વિચારધારામાં આવેલાં પરિવર્તન તરફ સ્પષ્ટ નિર્દેશ જોવા મળે છે. તત્કાલીન મહામંત્રી બાં કી મૂને કહ્યું, “આપણે માનવ જાતિના ઇતિહાસમાં એક મહત્ત્વના તબક્કે પહોંચ્યા છીએ. દુનિયાના લોકોએ આપણને રાજ્યકર્તાઓ દ્વારા અપાતાં વચનો અને તેમને મળનારી તકોના ભવિષ્ય ઉપર પ્રકાશ પાડવાની માંગણી કરી છે. સભ્ય દેશોએ સંપોષિત વિકાસ-2030ની કાર્યસૂચિના રૂપમાં તેમને પ્રત્યુત્તર આપ્યો છે. એ વૈશ્વિક, સંગઠિત અને રૂપાંતર કરી નાખે તેવી દૃષ્ટિ છે જેને કારણે વિશ્વને વધુ સુંદર બનાવી શકાય. એ કાર્યસૂચિમાં તમામ પ્રકારની ગરીબી નાબૂદ કરવા માટેનો મુસદ્દો છે, જે આપણા સહિયારા રહેઠાણ એવી સમગ્ર પૃથ્વી માટે છે. સહિયારી આબાદી, શાંતિ અને ભાગીદારી માટેનો કાર્યક્રમ છે. એ પર્યાવરણ સુરક્ષા માટે લેવાના પગલાંની તાકીદનો સંદેશ આપે છે. તેના મૂળ સ્ત્રી-પુરુષ વચ્ચેની સમાનતા અને તમામ માનવોના અધિકારો પ્રત્યે આદરના આદર્શમાં છે. 25 સપ્ટેમ્બર 2015માં સ્વીકારવામાં આવેલા ‘આપણા વિશ્વનું રૂપાંતર-2030’ એ ઠરાવ આવતા અંદર વર્ષ દરમિયાન આ લક્ષ્યાંકો સિદ્ધ કરવાની નેમ સાથે તમામ દેશો સમક્ષ મૂકવામાં આવ્યો. તેનું ધ્યેય ગરીબી અને ભૂખમરાનો અંત લાવવાનું, પ્રકૃતિની રક્ષા કરવાનું અને ભાવિ પેઢીને શાંતિ તથા સમૃદ્ધિની દેણગી આપવાનું છે. સંપોષિત વિકાસના 17 લક્ષ્યાંકો અહીં પ્રસ્તુત છે :

1. હર પ્રકારની ગરીબી દરેક જગ્યાએ નાબૂદ કરવી.

2. ભૂખમરાનો અંત લાવવો, અન્ન સુરક્ષાનો પ્રબંધ કરવો, પોષણ યુક્ત ખોરાકમાં સુધારો લાવવો અને નિભાવી શકાય તેવી ખેતીને પ્રોત્સાહન આપવું.

3. દરેક ઉંમરના તમામ નાગરિકને તંદુરસ્ત જીવન જીવવા તક મળી રહે તેની ખાતરી કરવી.

4. સર્વ સમાવેશી અને સમાન ગુણવત્તાનું શિક્ષણ મળે અને અને સહુને જીવનપર્યંત શિક્ષણની તક મળી રહે તેવી વ્યવસ્થા કરવી. 

5. લૈંગિક સમાનતા સિદ્ધ કરવા કન્યાઓ અને મહિલાઓનું સશક્તિકરણ કરવું.

6. પાણી અને જાહેર આરોગ્ય તેમ જ સ્વાસ્થ્યના સાધનો તેમ જ વ્યવસ્થા સમગ્ર જનતા માટે ઉપલબ્ધ કરાવવાં. 

7. વિશ્વાસપાત્ર અને પોસાય તેવી આધુનિક ઊર્જા સહુને પહોંચતી કરવી.

8. ટકાઉ અને સર્વસમાવેશી અર્થવ્યવસ્થા ઊભી કરવી જેમાં દરેકને રોજગારીની તકો પ્રાપ્ત હોય અને દેશમાં પૂર્ણ  રોજગારીનું લક્ષ્ય સિદ્ધ થાય.

9. મજબૂત આર્થિક અને રાજકીય માળખું ઊભું કરવું, ટકાઉ ઉદ્યોગોને પ્રોત્સાહન આપવું તેમ જ નવસંસ્કરણની પ્રક્રિયાને ઉત્તેજન આપવું.

10. દેશની અંદર અને બે દેશો વચ્ચેની અસમાનતા ઘટાડવી.

11. સહઅસ્તિત્વને ટકાવી રાખવું, સલામત અને ટકાઉ માનવ વસવાટો પૂરા પાડવા.

12. ઉત્પાદન અને ભોગવટાની વ્યવસ્થા સંપોષિત હોય તેની ખાતરી કરવી.

13. પર્યાવરણમાં આવતા બદલાવ અને તેની બૂરી અસરો માટે તાત્કાલિક પગલાં ભરવાં.

14. દરિયાઈ સંપત્તિનું રક્ષણ કરવું અને તેનો ઉચિત ઉપયોગ કરવો.

15. પૃથ્વીનાં કુદરતી સંસાધનોની રક્ષા કરવી, ક્ષતિ પામેલ પ્રકૃતિને યથાવત સ્થિતિમાં લાવવી, જંગલોની સુરક્ષા કરવી, જમીનને વેરાન બનતી અટકાવવી, જમીનનું ધોવાણ રોકવું, તેનો કસ ઓછો થતો રોકવો અને જૈવિક વૈવિધ્યને થતાં નુકસાનને નિવારવું.

16 સંપોષિત વિકાસ સાધવા શાંતિપૂર્ણ અને સમાવેશી સમાજ રચવો, તમામ પ્રજાને ન્યાય મેળવવાની તક હોય તે માટે અસરકારક, જવાબદાર અને ભેદભાવ વિનાના સંગઠનોની રચના કરવી.

17. સંપોષિત વિકાસનું ધ્યેય હાંસલ કરવા વૈશ્વિક ભાગીદારીના વિચારમાં શક્તિ સંચાર કરવો અને તેને વધુ મજબૂત બનાવવો.

આંતરરાષ્ટ્રીય શાંતિ દિન – 2016નો મુખ્ય સૂર આ લક્ષ્યાંકો હતા. એ દિનના આયોજને સારી ય માનવજાતને કાયમી શાંતિ સ્થાપવા માટે સંપોષિત વિકાસનું કેટલું મહત્ત્વ છે, એ યાદ કરાવી આપ્યું.

યુ.એન. દ્વારા સંપોષિત વિકાસ માટે ઘડી કાઢેલા લક્ષ્યાંકોની આટલી વિગતો આપ્યા બાદ લેખકે ભારત, અને ખરું પૂછો તો વિશ્વના એક અત્યંત બાહોશ અર્થશાસ્ત્રી અને આર્ષ દૃષ્ટાની આર્થિક યોજનાનું આલેખન કર્યું.

જે.સી. કુમારપ્પાનું સ્થાયી અર્થતંત્ર અથવા શાંતિનું અર્થતંત્ર

વિનોબાજીની 125મી જન્મ તિથિ ઉજવાઇ. જે.સી. કુમારપ્પાની પણ 125મી જન્મ તિથિ, એ નિમિત્તે તેમણે ભારતની પ્રજા સમક્ષ મૂકેલા સ્થાયી વ્યવસ્થાના ખ્યાલને જોઈ જવો યોગ્ય થશે. એ નોંધવું ઉપયોગી થશે કે તેમણે દોરી કાઢેલ અર્થવ્યવસ્થા દૂરનું ભવિષ્ય જોનારી હતી, અને યુ.એન.ના સંપોષિત વિકાસના લક્ષ્યાંકોથી અધિક ઊંડું દર્શન કરાવનાર સાબિત થઇ છે. 

અર્થવ્યવસ્થાનું વર્ગીકરણ :

જે.સી. કુમારપ્પાએ ‘પ્રકૃતિમાં અર્થવ્યવસ્થાના પ્રકારો’નું પાંચ વર્ગોમાં વિભાજન કર્યું છે : ‘પરોપજીવી અર્થવ્યવસ્થા’, ‘ધાડપાડુ અર્થવ્યવસ્થા’, ‘સાહસયુક્ત અર્થવ્યવસ્થા’, ‘સામાજિક અર્થવ્યવસ્થા’ અને ‘સેવા પ્રધાન અર્થવ્યવસ્થા’ જેમાં ટકાઉપણું અને અહિંસાનો ઉત્તરોત્તર વધારો થતો રહે છે. પરોપજીવી અર્થવ્યવસ્થાને સમજવા પરોપજીવી વનસ્પતિનો દાખલો લઇ શકાય, જે જીવિત રહેવા બીજી વનસ્પતિમાંથી પોષણ મેળવે અને અંતે તેનો નાશ થાય. એ મૂળે તો હિંસક ગણાય. ધાડપાડુ અર્થવ્યવસ્થામાં પ્રાણી બીજાની મહેનતના ફળનો આનંદ લૂંટે છે અને પોતે તેમાં કઇં પ્રદાન નથી કરતા. અહીં સ્વહિતનું પરિબળ કામ કરે છે. એ આગલી અર્થવ્યવસ્થા કરતાં ઓછી હિંસક મનાય. સાહસયુક્ત અર્થવ્યવસ્થાના કિસ્સામાં પશુ, પ્રાણી અને માનવ જાત પોતાને ખપતું હોય તે લે અને ઉત્પાદનમાં ભાગ પણ પડાવે; દાખલ તરીકે મધમાખી જે ફૂલમાંથી રસ ચૂસે અને પરાગરજ લે તેનું ફલીકરણ પણ કરે. સામાજિક અર્થવ્યવસ્થામાં પ્રાણીઓ પોતાના લાભ માટે નહીં, પરંતુ અન્યના ભલા માટે કામ કરે. અહીં સ્વહિતને બદલે સમૂહના હિતમાં કામ કરવાનું બદલાયેલું વલણ જોવા મળે. જ્યારે સેવા પ્રધાન અર્થવ્યવસ્થા એ નિસ્વાર્થ સેવાનું ઉત્તમ ઉદાહરણ છે જે સંતાન અને માતા-પિતાના સંબંધોમાં જોવા મળે છે. કોઈ પણ પ્રકારના વળતર અને બદલાની અપેક્ષા વિના પરમાર્થી થઈને કામ કરે છે. અહીં પોતાના પછીની પેઢી માટેની નિસબત કેન્દ્રમાં હોય છે. આ પ્રકારનો પારમાર્થિક સંબંધ અહિંસક અર્થવ્યવસ્થામાં જોવા મળે, જેને સ્થાયી અર્થવ્યસ્થા તરીકે વર્ણવી શકાય.

પ્રકૃતિમાં નિહિત અર્થવ્યવસ્થાનું વર્ણન કર્યા બાદ કુમારપ્પાએ માનવીને લાગુ પડે તેવી અર્થવ્યવસ્થાના લક્ષણો પણ ચિત્રિત કરી આપ્યાં. પરોપજીવી અર્થવ્યવસ્થા સમજાવવા તેમણે એક બાળકની તેની પાસેની કિંમતી દોલત લૂંટીને તેની હત્યા કરનાર લૂંટારુનો દાખલો આપ્યો. અહીં લોભથી દોરવાઈને કરેલ સ્વાર્થી વર્તન જોવા મળે છે જે અંતે તો જેનાથી તેને લાભ થાય છે તેનો જ નાશ કરે છે. બીજી ધાડપાડુ અર્થવ્યવસ્થા ખિસ્સાકાતરુ ભોગ બનેલ વ્યક્તિને જાણ પણ ન થાય તે રીતે તેને લૂંટી લે છે એ ઉદાહરણ આપીને સમજાવે છે. અહીં પણ એ લૂંટ પાછળ સ્વાર્થ મુખ્ય પ્રેરક છે જેમાં પોતે પોતાના લાભ માટે કોઈ પણ પ્રકારનો ફાળો આપ્યા વિના બીજાની મિલ્કત ઉઠાવી લેવાનું કર્મ રહેલું છે. ત્રીજો પ્રકાર સાહસયુક્ત અર્થવ્યવસ્થાનો ગણાવીને તેમણે કહ્યું કે ખેડૂત જમીન ખેડે, વાવેતર કરે, ખાતર નાખે, સિંચાઈ કરે અને પછી પાક ઉગે તેના ફળ ભોગવે છે. અહીં પોતાની મહેનત અને તેનાં ફળ પરસ્પર સંબંધિત છે, જેમાં જોખમ ઉઠાવવાની તૈયારી અને પાકથી મળતા લાભ ઉભય પક્ષને મળે. સામાજિક અર્થવ્યવસ્થાને સંયુક્ત કુટુંબ વ્યવસ્થા સાથે સરખાવીને સમજાવવામાં આવી, કે જેના સભ્યો આખા પરિવાર, પોતાના ગામ કે સહકારી મંડળી માટે કામ કરે. આ વ્યવસ્થામાં વ્યક્તિ નિજી સ્વાર્થ માટે નહીં પરંતુ સમૂહના સહિયારા હિત માટે કામ કરતો હોય છે. છેલ્લે પાંચમો પ્રકાર સેવા પ્રધાન અર્થવ્યવસ્થામાં રાહત કાર્યો કરનારા સ્વાંયસેવકોને ગણાવી શકાય જેઓ બીજાની સલામતી અને ઉદ્ધાર માટે પોતાના હિતને પણ જોખમમાં મુકતા હોય છે. તેની પાછળ અન્ય પ્રત્યેનો પ્રેમભાવ અને કોઈ પણ પ્રકારના બદલ વિના બીજાની સેવા કરવાની ભાવના જ પ્રધાન હોય છે. સેવાથી પ્રેરાયેલી અર્થવ્યવસ્થા જ અંતે અહિંસા અને શાંતિનો સંદેશ અમલમાં મુકવા પ્રેરે છે, કે જે છેવટ સ્થાયી અર્થવ્યવસ્થાનો માર્ગ કંડારી આપે છે. આ પ્રકારની વ્યવસ્થાની ખરી કસોટી કાર્યકર કશા જ લાભ વિના ફરજ બજાવે તેમાં છે.

કુમારપ્પાના મત મુજબ માનવ વિકાસના મુખ્ય ત્રણ તબક્કા છે : પ્રાચીન કે પ્રાણીનું સ્તર, આધુનિક કે માનવીય સ્તર અને વિકસિત કે આધ્યાત્મિક સ્તર. તેમની દૃષ્ટિએ પહેલી બે, પરોપજીવી અને ધાડપાડુ અર્થવ્યવસ્થા એ પ્રાણી સભ્યતાના લક્ષણો છે. બીજી બે, સાહસયુક્ત અને સામાજિક અર્થવ્યવસ્થા માનવીય સભ્યતા સૂચવે છે. તો છેલ્લી, સેવા પ્રધાન અર્થવ્યવસ્થા માનવ જાતની ઉન્નત અને આધ્યત્મિક સ્તરનું નિદર્શન કરે છે, જે આખર શાંતિ, સ્થાયી વિકાસ અને અહિંસક સમાજ તરફ પ્રયાણ કરવા દિશા દર્શાવે છે. ગાંધીજી અને કુમારપ્પાએ પોતાની જીવન પદ્ધતિ અને કાર્ય દ્વારા આપણી સમક્ષ એવી અર્થવ્યવસ્થાનું નિર્માણ કરી બતાવ્યું કે જે માનવ જાતને એવી ઉન્નત અને આદ્યાત્મિક પીઠિકા ઉપર મૂકી આપે.

શાંતિપૂર્ણ અર્થવ્યવસ્થાના દૃષ્ટિગોચર થતાં લક્ષણો :

ગાંધીજી અને કુમારપ્પાનાં જીવન અને કાર્યમાં સત્ય અને અહિંસા એ બે સિદ્ધાંતો દીવાદાંડી સમાન હતા. અર્થશાસ્ત્રના ક્ષેત્રે પણ આ બે સિદ્ધાંતો જ માર્ગદર્શક હતા. આથી જ તો કુમારપ્પાએ કહેલું, “ગાંધીજીનું જીવન જો કોઈ એક શબ્દમાં વર્ણવી શકાય તો એ છે તેમની સત્ય અને અહિંસા પ્રત્યેની એકનિષ્ઠા. તેમના નામ સાથે જોડાયેલી કોઈ પણ પ્રકારની અર્થવ્યવસ્થા આ પાયાના સવાલોનો જવાબ આપવા સક્ષમ હોવી જોઈએ; શું એ અર્થવ્યવસ્થા કાયમી છે અને સમગ્ર માનવ જાતને શાંતિ અને સુખ તરફ દોરી જનારી છે?” ઔદ્યોગિક જગતની બનાવટી અર્થવ્યવસ્થા સામે કુમારપ્પાએ કુદરતી અર્થવ્યવસ્થાનો ખ્યાલ મુક્યો. તેમણે કહ્યું, “કુદરતી અર્થવ્યવસ્થા આપણા શરીરની પ્રથમિક જરૂરિયાતોને સંતોષવાના અને તેને સુચારુ રૂપે ચાલતું રાખવાના ઉદ્દેશને ધ્યાનમાં લઈને ઘડાય છે. જ્યાં સુધી આપણે આપણી જરૂરિયાતોને અન્ય માનવી અને જીવોના અધિકારો ઉપર તરાપ માર્યા વિના સંતોષીએ ત્યાં સુધી હિંસાનો કોઈ સવાલ ઊઠતો જ નથી.”

કુમારપ્પા એ કૃત્રિમ અર્થવ્યવસ્થા, કે જે ઈચ્છાઓને શત ગણી વધારવામાં માને છે અને ઉત્પાદન વ્યવસ્થા લોકોની મૂળભૂત જરૂરિયાતોને સંતોષવાને બદલે નફાખોરી પર આધાર રાખનાર બનાવે  તેના પ્રખર ટીકાકાર હતા. આવી અર્થવ્યવસ્થાને અતિ વિશાળ બજારની જરૂર પડે, જે રાજકીય વર્ચસ્વ થકી જ મેળવવું શક્ય બને જેને કારણે હિંસા અને જબરદસ્તીથી સંસ્થાનો ઉપર કબજો જમાવવાની સંભાવના રહે. તેઓ ઇચ્છતા કે વધારાનું ઉત્પાદન એટલા જ પ્રમાણમાં હોવું જોઈએ જે બીજા દેશ સાથે પરસ્પર વિનિમય પૂરતું હોય. ‘હિન્દ સ્વરાજ’માં દર્શાવેલા ગાંધીજીના વિચારોને અનુસરીને કુમારપ્પાના વિકાસ અંગેના વિચારો ઘડાયેલા. તેઓએ કહેલું કે માત્ર ભૌતિક સમૃદ્ધિ જ માનવીના જીવનમાં આનંદ અને સુખ પેદા નથી કરી શકતા. સતત ઊંચા જતાં જીવનધોરણને  પહોંચી વળવા કામ કર્યે જતા લોકો મૃગજળ પાછળ દોડતા ભાસે છે, જે તેની પાછળ અસંતોષની પગદંડી છોડી જતા હોય છે. તેથી તેમણે  જીવનની મૂળભૂત જરૂરિયાતોને સંતોષે તેવા સાદા જીવનની મક્કમપણે ભલામણ કરી. તેમણે લખ્યું, “આ પરિભાષા ‘જીવનનું ઉચ્ચ ધોરણ’ એ મોટે ભાગે અમર્યાદ ઇચ્છાઓથી દોરવાઈને જીવાતા જીવન માટે વપરાતો શબ્દ છે, અને તેને જીવનની ગુણવત્તા સાથે કોઈ નિસબત નથી હોતી. એ વ્યક્તિના જીવનના ભૌતિક વસ્તુઓની માલિકીના જથ્થાનું નિર્દેશન કરે છે. આથી આ સ્થિતિને વર્ણવવા માટે ‘જટિલ જીવન’ અને ‘સાદું જીવન’ જેવા શબ્દો વાપરવા જોઈએ; નહીં કે ‘ઉચ્ચ’ અને ‘નીચું’ જીવનધોરણ. એટલે કે આપણે લોકોને ઉચ્ચ જીવન ધોરણ પૂરું પાડવું જોઈએ જે સાદું જીવન હોય.”

કુમારપ્પાએ વધુમાં વધુ પ્રમાણમાં માનવ સ્રોતનો ઉપયોગ કરવાની ભલામણ કરેલી, કેમ કે આપણા દેશમાં અસંખ્ય હાથોને કામ આપવાનું છે અને અગણિત મુખને પોષવાના છે. આથી જ ગાંધીજીના સક્રિય સહકારથી તેમણે અખિલ ભારતીય ગ્રામોદ્યોગ સંઘ અને અખિલ ભારતીય ચરખા સંઘ દ્વારા પ્રજાહિતને અનુકૂળ હોય તેવી ઉત્પાદન વ્યવસ્થાની રચના કરી. એ વ્યવસ્થામાં પ્રાકૃતિક સમતુલાને હાનિ પહોંચાડ્યા વિના વધતી જતી જનસંખ્યાને મહત્તમ સંખ્યામાં રોજગારીની તકો પૂરી પાડી શકવાની સંભાવના રહે. આવી અર્થવ્યવસ્થા વિકેંદ્રીકરણના સિદ્ધાંત પર રચાયેલી હોય, જેને ગાંધીજીએ જથ્થાબંધ ઉત્પાદનને બદલે સંખ્યાબંધ લોકો દ્વારા થતું ઉત્પાદન તરીકે ઓળખાવેલી. તેમનો સ્પષ્ટ અભિપ્રાય હતો કે પશ્ચિમની આધુનિક ઉત્પાદન વ્યવસ્થા શસ્ત્રો બનાવવાની પદ્ધતિ ઉપર આધારિત છે, જ્યારે જરૂર છે શાંતિપૂર્ણ પદ્ધતિથી વિકસેલા ઉદ્યોગોની. કુમારપ્પા વધુ પડતા કેન્દ્રિત અને યાંત્રિક પદ્ધતિના સખત વિરોધી હતા, કેમ કે તેના શ્રમવિભાજનની રીતને પરિણામે કારીગરોની ક્રિયાશીલતા નષ્ટ પામે છે અને તેને પોતાના સર્જન કરેલ માલથી વિખૂટો પાડી દે છે. કુમારપ્પા ગાંધીજી જેટલા યંત્રોના એટલા સખત વિરોધી હતા તેમ ન કહી શકાય. તેઓ કારીગરોને કમ્મરતોડ મજૂરીમાંથી રાહત આપે તેવા યંત્રોની ભલામણ કરતા, જેથી એ લોકોને જીવનના થોડાં ઉચ્ચ મૂલ્યો વિષે વિચાર કરવાનો સમય મળે. જો કે ગાંધીજીની માફક તેઓનો અભિગમ પણ વ્યવહારુ હતો અને તેથી જ તેમણે તમામ પ્રકારના મોટા પાયાના ઉદ્યોગોને નકારી નહોતા નાખ્યા. તેમણે લખ્યું, “કેટલીક એવી વસ્તુઓ છે જેના ઉત્પાદનમાં મોટા પાયાના ઉદ્યોગો ઉપયોગી થઈ પડે. એવા ઉદ્યોગોનો સદંતર નાશ થાય તેવું ન કહી શકાય. તેનો ઉપયોગ એક અનિવાર્ય અનિષ્ટ તરીકે થવો રહ્યો. ઔદ્યોગીકરણના ફળસ્વરૂપ મોટા ઉદ્યોગોથી પેદા થયેલ માલને કબાટમાં ‘આ ઝેરી છે’ એવા લેબલ સાથે મુકવા. મોટા પાયાના ઉદ્યોગો રાજ્યના અંકુશમાં રહેવા જોઈએ, નહીં કે ખાનગી માલિકીના, અને નફાના હેતુથી નહીં પણ લોકોની સેવા ખાતર ચાલવા જોઈએ. આપણે એવી વ્યવસ્થા ઊભી કરીશું જેમાં મોટા પાયાના ઉદ્યોગોને પણ સ્થાન હોય. આપણા ઔદ્યોગિક ક્ષેત્રની સમીપ મોટા પાયાના ઉદ્યોગો મુકીશુ અને કેન્દ્રિત ઉદ્યોગોનો ઉપયોગ અનિવાર્ય હશે ત્યાં જ કરીશું. એવા કેન્દ્રિત ઉત્પાદક ઉદ્યોગોનો ઉપયોગ ખાસ મર્યાદિત હેતુસર જ થવો જોઈએ, નહીં કે કોઈ એક વ્યક્તિના ધન કમાવા માટે કે દેશને બિનજરૂરી વસ્તુઓથી ભરી મુકવા માટે. 

કુમારપ્પાને મૂડીવાદ અને સામ્યવાદના ઉત્તમ અંશોને સંમિલિત કરે  તેવી આર્થિક વ્યવસ્થાનું દર્શન થયું હતું. તેમનો હેતુ વ્યક્તિમાં રહેલ બુદ્ધિ પ્રતિભા અને શક્તિનો વિચાર અને વાણીની સ્વતંત્રતા આપીને સાચી દિશામાં ઉપયોગ કરવાનો હતો જેના દ્વારા વિકેન્દ્રિત વ્યવસ્થામાં જીવનની મૂળભૂત જરૂરિયાતોનું ઉત્પાદન થઇ શકે. તેમણે લખ્યું, “આપણે કોઈ પણ પદ્ધતિમાં જે કઇં હિતકારી હોય તે બચાવી લેવું અને અહિતકારી હોય તે ફગાવી દેવું જોઈએ. આપણે મૂડીવાદ અને સામ્યવાદને આ અભિગમથી જોવા જોઈએ. બંનેમાં સારાં અને નબળાં પાસાં છે. મૂડીવાદમાં નફો કરવાનું પ્રેરક બળ વ્યક્તિને દરેક પરિસ્થિતિને પોતાના લાભ માટે ઉપયોગ કરવા પ્રેરે છે, પછી ભલે તે સમાજ માટે હાનિકર્તા હોય. આ પદ્ધતિનો લાભ એ છે કે દરેક વ્યક્તિ પોતાની બુદ્ધિ અને શક્તિનો પોતે ઈચ્છે તે દિશામાં અને તેટલા પ્રમાણમાં ઉપયોગ કરી શકે છે. આ હાલતને કાબૂમાં રાખવા સામ્યવાદીઓ બીજા અંતિમ છેડે પહોંચ્યા. તેમણે નફાનું પ્રેરક બાલ સદંતર દૂર કર્યું. તેમની પદ્ધતિમાં એક આદર્શ સમૂહ આખા દેશ માટે કાર્યની યોજના બનાવે અને વ્યક્તિઓ તેમાં શા માટે જોડાય તે નહીં વિચારવાનું, પણ લોકો તેમાં કામ કરવા જોડાય, નહીં તો મૃત્યુને ભેટે એવો ન્યાય છે. આપણે આ બંને અંતિમ વિચારધારાઓથી બચવું જોઈએ. પહેલા ઉદાહરણમાં વ્યક્તિવાદ ઉગ્રપણે દેખા દે છે; તો બીજા પ્રકારમાં માણસનું વ્યક્તિત્વ તદ્દન ભાંગીને ભુક્કો થઇ ગયેલું જણાય છે. જ્યારે પહેલું દૃષ્ટાંત અમર્યાદ વ્યક્તિગત લોભ ઉપર આધારિત છે, તો બીજું વર્ગ પ્રત્યેની નફરતને પોષે છે. 

કુમારપ્પા મધ્યમ માર્ગને અનુસર્યા. ઉત્પાદન ક્ષમતા રાજ્યના તાબામાં મૂકીને ક્રમશઃ ખાનગી માલિકી ઉપર કાપ મુકવો અને એ રીતે તેઓને વ્યક્તિગત સાહસનો સમાજની સહિયારી મિલકત સાથે સમન્યવ કરવો હતો.

લેખક, સિબ્બી કે. જોસેફ આ લેખનું સમાપન કરતાં જણાવે છે કે યુ.એન.દ્વારા ઘડી કાઢવામાં આવેલા સંપોષિત વિકાસના લક્ષ્યાંકો કરતાં ગાંધી-કુમારપ્પાનો વિકાસનો નમૂનો વધુ વ્યાપ અને ઊંડાણ સૂચવે છે. યુ.એન.ના લક્ષ્યાંકોમાં ખામી એ છે કે તેમાં આ પ્રશસ્ય લક્ષ્યાંકો કેઈ રીતે સિદ્ધ કરવા તેની માર્ગદર્શિકા નથી પૂરી પાડી, કે નથી એ હાલની પદ્ધતિથી કંઈ વિશેષ અલગ કાર્યસૂચિ આપતા. એમ માનવામાં આવે છે કે વિકાસની વર્તમાન પદ્ધતિને ઇચ્છિત ધ્યેય પ્રાપ્ત કરવા માટે ગમે તેમ વાળી શકાય તેમ છે, જેનાથી દરેક દેશની અંદર અને વિભિન્ન દેશો વચ્ચેની અસમાનતા દૂર થશે. અસમાનતા સદંતર દૂર કરવાની કે ભવિષ્યમાં ફરી એ પ્રવર્તમાન ન થાય તેની કોઈ જોગવાઈ તેમાં નથી. જ્યારે ગાંધી-કુમારપ્પાએ સંપોષિત વિકાસનો એવો નમૂનો પૂરો પાડ્યો, જે પર્યાવરણ અને કુદરતનો પૂરો ખ્યાલ કરે, મોટી સંખ્યામાં લોકોને રોજગારીની તકો પૂરી પાડે, આર્થિક અને સામાજિક અસમાનતાની ભવિષ્યમાં પણ સંભાવના ન રહે, માનવી આરામદાયી જીવન જીવી શકે તેવી સમાજરચના ગોઠવવી અને ઊંચાં આધ્યાત્મિક મૂલ્યો કેળવીને ઉચ્ચ સ્તરના માનવીય વિકાસ તરફ કૂચ કરવાનું શક્ય બને. ગરીબી અને ભૂખમરો એ હાલની આર્થિક પદ્ધતિની આડપેદાશ છે, તેથી તો એ સંપોષિત વિકાસના લક્ષ્યાંકોના મહત્ત્વના ઘટકો છે. ગાંધી-કુમારપ્પાએ જે વૈકલ્પિક આર્થિક વ્યવસ્થા ચીંધેલી તેનો એમાં સમાવેશ નથી થયો. 

mkgandhi.orgમાં પ્રકાશિત થયેલ ગાંધીઅન સ્ટડીઝ ગોપુરી – વર્ધાના ડીન પ્રૉફેસર સિબ્બી કે. જોસેફ લિખિત લેખનો ભાવાનુવાદ — અનુવાદક : આશા બૂચ 

e.mail : 71abuch@gmail.com