હથેળીમાં રોપ્યો છે ફરફરતો ઝંડો
નિરંતર બગાવતનો.
ઠરીઠામ નહીં થવા દેતા ઉદ્રેકોને
સૂત્રોમાં પરોવી વહેતા મૂકી દઉં છું.
ક્યાં ય પણ, કોઈ પણ
કચડાઈ રહ્યું હોય એની પીડા
ઊંડા કણસાટમાં પલટાઈ
મારી નિરાંતમાં અફળાયા કરે છે.
વરસ પછી વરસ પછી વરસ વિતાવી
આ અહીં પહોંચેલી મારી ઇચ્છાઓ,
કશું પણ ઊલટસૂલટ કરવા
હજી ય તલપાપડ છે.
મારી આંખો જુએ છે
દૃશ્યોપારનાં દૃશ્યો.
પજવતાં અવદૃશ્યોને ડહોળી મૂકતા
આ હાથ હજી થાક્યા નથી.

૭, મુક્તાનંદ સોસાયટી, નર્મદાનગર, જિ. ભરૂચ, ૩૯૨ ૦૧૫.

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 16 ડિસેમ્બર 2021; પૃ. 07

ભારતનાં અન્ય રાજ્યોની સ્થિતિ વિષેની તો મને ખબર નથી, પરંતુ ગુજરાતમાં અને તેમાંયે સૌરાષ્ટ્રમાં તો મજૂરોને અભાવે પૂરું ખેતઉત્પાદન લઈ શકાતું નથી. એક ખેડૂત તરીકે મેં આ અનુભવ્યું છે.

અહીંનાં ગામડાંઓના ખેડૂતોનો મોટો ભાગ ૩થી ૭ એકર જમીન ધરાવનારાઓનો હોય છે. જળ અને જમીન મધ્યમ પ્રકારનાં હોવા છતાં સૌથી વધુ શરીરશ્રમ જોડીને ભારતભરમાં સૌથી મહત્તમ ઉત્પાદન સૌરાષ્ટ્રનો ખેડૂત મેળવે છે. આર્થિક હાલત સામાન્ય ખેતમજૂરની સમકક્ષ છતાં ખેતીકામમાં તેમને ય મજૂરોની જરૂર પડતી હોય છે. સરકારી મનરેગા અને બી.પી.એલ.વાળાને મફત અનાજ પૂરું પાડવાનો વ્યાપ આટલો બધો નહોતો, ત્યારે ખેડૂતોને મજૂરો મળ્યા કરતા હતા. ખેતસુધારણાનાં કામો ગણીએ તો મજૂરોની જરૂર આખું વરસ રહેતી હોય છે. તે મળ્યા કરે, તો ખેડૂતો શક્ય તેટલું વધુ ઉત્પાદન લેવા પ્રોત્સાહિત રહે.

ખેતીમાં પાક તૈયાર થાય તે અવસ્થા કટોકટીભરી ગણાય છે. કપાસ બરાબરનો તરડ્યો હોય, વીણ્યા વિના બગડી જતો હોય ત્યારે મજૂરીના દરો ચૂકવવામાં ખેડૂત પાછું વાળીને જોતો નથી. ૨૦ કિલો (૧ મણ) કપાસની વિણાઈના રૂપિયા ૨૦૦થી ઉપર, સહેજે ત્રણ મણ વિણાઈ શકાતા કપાસની રોજમદારી રૂ. ૬૦૦ની ઉપર ચુકવાય છે, કે જેનું વળતર ખેડૂતને પોતાને પણ મળતું હોતું નથી. પણ પાક બગડવો પોસાતો નથી. આનાથી તેણે મંડળી-બૅંકોની લોનો ચૂકવવી પડતી હોય છે. સામાજિક પ્રસંગો પાર પાડવાના હોય છે.

ઘઉંનો પાક તૈયાર થયો હોય ત્યારે તેને વાઢવાની અને થ્રેશરની ખળું લેવાની અવસ્થા કટોકટીભરી હોય છે. આ વખતે મજૂરીના દૈનિક સારા ઘઉં ૧ મણ ભરી આપવા હોય છે, પણ મજૂરો આવતા નથી. કારણ કે તેમણે મનરેગામાં નામ નોંધાવ્યાં છે જેથી વગર મહેનતે પૈસાનાં ચુકવણાં થાય છે. ઉપરાંત સરકાર મફત અનાજ આપે છે જે ખાઈને હાડકાં હરામનાં બનાવી દીધાં છે. કંઈ જ કામ ન કરીએ તોયે સરકાર નિભાવશે જ તેવી તેમને ખાતરી છે. અરે, ફ્રીઝ, પંખા, ટી.વી., મોટરસાઈકલો રાખવી એ તેમને પોસાય છે. કારણ કે મનરેગાવાળાને તેમનો હિસ્સો આપી દેવાય તો ખોટાં નામો ય ચાલી જાય છે.

ઘઉંનું ખળું થ્રેશર વડે લેવાય તો પરાળનો બનતો ઝીણો ભુક્કો ‘કુંવળ’ સેન્દ્રિય ખાતર તરીકે અણમોલ છે, પણ થ્રેશરમાં મજૂરોની જરૂર પડે છે. હવે તે ન મળતાં ખેડૂતોએ પોતાનાં થ્રેશર ભંગારમાં કાઢી નાંખ્યાં છે. અને ૫-૧૦-૨૦ એકરના ઘઉં હોય તોયે પંજાબથી આવતાં હાર્વેસ્ટરો થોડા કલાકોમાં કામ પૂરું કરી આપે છે. થ્રેશરની તુલનાએ તે ખૂબ મોંઘાં પડે છે, ઘઉંની ડૂંડીઓ ખેતરમાં વેરાઈ જતી હોય છે. મહામૂલું કુંવળ બનતું નથી અને ખેતરોને ચોખ્ખાં કરવા ઊભા પરાળમાં અનિચ્છાએ દીવાસળી ચાંપવી પડે છે. આ રીતે મનરેગાએ અને મફત અનાજના વિતરણે સૌરાષ્ટ્રની ખેતીને અને મજૂરોનાં માનસને ભયંકર નુકસાન પહોંચાડ્યું છે. બેકારીનો બહુ મોટો ઉકેલ લાવનારી ખેતીમાંના નાના ખેડૂતો નષ્ટ થઈ રહ્યા છે અને મોટા ખેડૂતો, નાછૂટકે પ્રદૂષક યાંત્રિક ખેતી તરફ વળી ગયા છે.

ખેડૂતો ભલે ગરજના માર્યા, પણ મજૂરો સાથે શેઠાઈ નથી કરતા. ભાઈ-બાપા કહીને, પગે લાગીને, વીનવીને કામ આપે છે. તેમની અજુગતી શરતોયે સ્વીકારે છે અને તેમનાથી દોઢી મહેનત કરતા હોય છે, પરંતુ સરકારને એટલે કે તેને ચલાવનાર નોકરિયાતી જગતને મજૂરોનો શરીરશ્રમ અનાવશ્યક જુલમ જણાય છે. કારણ કે તેમની પોતાની રહેણીકરણ બેઠાડુ છતાં બહુ ઊંચા પગારોવાળી ગોઠવાઈ છે. આવક અને પરિશ્રમ તેમને માટે વિરોધાભાસી શબ્દો છે. તેથી જ નવા નાગરિકોને તૈયાર કરતું શિક્ષણ શરીરશ્રમ પ્રત્યે તિરસ્કાર શીખવે છે. હરકોઈ સમાજની સમૃદ્ધિ માટે શરીરશ્રમ બીજો વિકલ્પ નથી. એ તેને ક્યારે સમજાશે ? ખેતીમજૂરીમાં સ્વમાનભર્યું જીવન છે, કશુંયે મફત મેળવવવામાં નહીં.

મુ. પો. માલપરા, ઢસા, જિ. બોટાદ – ૩૬૪ ૭૩૦

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 16 ડિસેમ્બર 2021; પૃ. 07

દીપા મોહનન નામની ૩૬ વર્ષીય દલિત મહિલા કોટ્ટાયમ (કેરાલા) ખાતે ઇન્ટરનૅશનલ ઍન્ડ ઇન્ટર યુનિવર્સિટી સેન્ટર ફોર નેનોસાયન્સ ઍન્ડ નેનોટેક્નોલૉજીમાં સંશોધન-છાત્રા હતી. આ સંસ્થામાં નંદકુમાર નામના એક અધ્યાપક સપ્ટેમ્બર ૨૦૧૧થી દીપાને સંશોધનમાં અવારનવાર અને સતત અવરોધો પેદા કરતા હતા. આ અધ્યાપક પાછળથી સંસ્થાના નિયામક તરીકે બઢતી પામ્યા હતા. દીપા મોહનનને સ્ટાઇપેન્ડ, લૅબોરેટરીમાં પ્રયોગ, વિજ્ઞાનસાધનોનો ઉપયોગ કે બેસવાની સુવિધા સુધ્ધાં ન હતી. માત્ર દલિત હોવાના નાતે તે આ જાતિગત ભેદભાવનો ભોગ બની હતી. દીપાની ફરિયાદ પરથી યુનિવર્સિટીએ તેના આક્ષેપોની તપાસ માટે બે સભ્યોની તપાસ સમિતિની નિમણૂક કરી હતી. આ સમિતિએ દીપાના નંદકુમાર સામેના આક્ષેપો સાચા માન્યા છે. સમિતિએ દીપાને સંશોધન માટે પૂરતી સુવિધાઓ પૂરી પાડવા ભલામણ પણ કરી હતી, આમ છતાં દીપાની સ્થિતિમાં કાંઈ જ ફરક પડ્યો નહીં.

દીપાએ પોલીસ તેમ જ યુનિવર્સિટી સત્તાધીશોને કરેલ ફરિયાદ છતાં તેને થતી હેરાનગતિનો અંત આવ્યો નહીં. પોતાની ફરિયાદનો છ વર્ષ બાદ પણ નિકાલ ન થતાં, તેણે આખરે ૨૯ ઑક્ટોબરના રોજ નંદકુમારની સંસ્થામાંથી હકાલપટ્ટીની માંગણી સાથે અચોક્કસ મુદ્દતની ભૂખહડતાળ શરૂ કરી. તેનો એવો પણ આરોપ હતો કે તેના સંશોધન-માર્ગદર્શક ડૉ. રાધાક્રિષ્ણન તેમ જ યુનિવર્સિટી કુલપતિ સાબુ થોમસ, નંદકુમારને છાવરી રહ્યા હતા. કુલપતિનો બચાવ એવો હતો કે નંદકુમાર સારા શિક્ષણવિદ્દ હોવાથી તેમને બરતરફ કરી શકાય નહીં. દીપાએ તા. ૩૧ ઑક્ટોબરના રોજ ફેસબુક પર મૂકેલ પત્રમાં જણાવ્યું : ન્યાય માટેની આ લડતમાં હું પીછેહઠ કરીશ નહીં અને મારી આ લડત અત્યાર સુધીમાં જેમણે ગુમાવેલ છે, તેમના માટે છે. પોતાની નબળી તબિયતે પણ તેણે ભૂખહડતાળ ચાલુ રાખી અને ૧૧ દિવસ બાદ નંદકુમારની બરતરફી સાથે દીપા પોતાની ધ્યેયમાં વિજયી થઈ.

દીપાની આ જીત ઘણી મહત્ત્વની છે; કારણ કે બહુ ઓછા લોકો જાતિગત ભેદભાવ સામેની લડતમાં સફળ થયા છે. અગાઉ અનિલ મીના, બાલમુકુંદ ભારતી, સેંથિલ કુમાર, રોહિત વેમુલા, મુથુકિશ્નન અને પાયલ તડવીને જ્યારે ન્યાયની આશાનું કિરણ નજરે ન પડ્યું, ત્યારે તેમણે આત્મહત્યાથી પોતાનો જીવનનો અંત આણ્યો હતો. દીપાની આ સફળ લડત ઉચ્ચ શિક્ષણ અને સંશોધન કરવા ઇચ્છતા દલિત વિદ્યાર્થીઓ માટે અત્યંત પ્રેરક છે. આ તમામ બનાવો સૂચવે છે કે દેશની ઉચ્ચ શિક્ષણ સંસ્થાઓમાં જાતિગત ભેદભાવનો હજુ અંત આવ્યો નથી. ઑગસ્ટ, ૨૦૨૧માં દિલ્હીની લક્ષ્મીબાઈ કૉલેજમાં રણજિત કૌર નામના અધ્યાપકે નીલમ નામની દલિત અધ્યાપક અને સંશોધનછાત્રાને જાહેરમાં લાફો માર્યો હતો. નીલમનો વાંક એટલો જ હતો કે તેણે કોઈ સભાની કાર્યવાહીમાં વાંચ્યા વિના સહી કરવાનો ઇન્કાર કર્યો હતો. આ બનાવ નજરે જોનાર આંશુ જારવર નામના અધ્યાપકે કહ્યું : “૧૩ માણસોની હાજરીમાં બનેલ બનાવથી અમે હેબતાઈ ગયા હતા કે એક અધ્યાપક પોતાના સાથી અધ્યાપકને લાફો કેવી રીતે મારી શકે.” દિલ્હીની દોલતરામ કૉલેજમાં માનસશાસ્ત્રના અધ્યાપક લે. રીતુ સિંહે કૉલેજ-આચાર્ય સવિતા રૉય પોતે દલિત હોવાના નાતે પૂર્વગ્રહ રાખતા હોવાનો આરોપ સપ્ટેમ્બર, ૨૦૨૦માં કર્યો છે. તેનો આરોપ છે કે તે દલિત અધિકાર માટે સક્રિય તેમ જ ભા.જ.પ.ની ટીકાકાર હોવાથી આચાર્યએ તેને બરતરફ કરેલ છે, અમેરિકાની જ્યૉર્જ યુનિવર્સિટીમાં પીએચ.ડી. થયેલ અને આઈ.આઈ.ટી., મદ્રાસના અધ્યાપક વિપિન વીટીલે પોતે દલિત હોવાના નાતે થતી હેરાનગતિના મુદ્દે રાજીનામું ધરી દીધું હતું.

ભારતસરકારે દિલ્હીની એઇમ્સમાં નીચી જાતિઓના વિદ્યાર્થીઓ તરફ થઈ રહેલ ભેદભાવના આરોપોની તપાસ માટે ૨૦૦૬માં થોરાટ સમિતિની નિમણૂક કરી હતી.

આ સમિતિની ભલામણના આધારે ચલાવાતા ઑનલાઇન વર્ગના આઈ.આઈ.ટી. ખડગપુરના એક અધ્યાપકે આ વિદ્યાર્થીઓને એપ્રિલ, ૨૦૨૦માં બ્લડી બસ્ટડ્‌ર્ઝ તરીકે સંબોધ્યા હતા.

વર્તમાન કાનૂન મુજબ, શિક્ષણ સંસ્થાઓમાં અનુસૂચિત જાતિ માટે ૭.૫%, અનુસૂચિત જનજાતિ તેમ જ ઓ.બી.સી. માટે ૨૭% અનામત બેઠકોની જોગવાઈ છે. મોટા ભાગની શિક્ષણ સંસ્થાઓમાં આ નિયમ જળવાતો નથી. માત્ર વિદ્યાર્થીઓની બાબતમાં નહીં, પણ શિક્ષકોની ભરતીમાં પણ આ નિયમનો ભંગ થાય છે. ૨૦૧૯માં પ્રકાશિત એક અહેવાલ જણાવે છે કે દેશની આઈ.આઈ.ટી. સંસ્થાઓમાં માત્ર ૩% શિક્ષકો અનામત બેઠકોમાં ભરતી કરાયેલ છે. બૅંગાલુરુની આઈ.આઈ.એમ.માં ૫૧૨ અધ્યાપકો પૈકી માત્ર બે અધ્યાપકો અનુસૂચિત જાતિના હતા. જ્યારે અનુસૂચિત જાતિનો કોઈ અધ્યાપક નિમાયેલ ન હતો. અધૂરામાં પૂરું, દેશભરની આઈ.આઈ.ટી. સંસ્થાઓના નિયામકોના જૂથે અનામત બેઠકોની જોગવાઈમાંથી મુક્તિ આપવા સરકાર સમક્ષ રજૂઆત કરેલ છે.

આપણી શિક્ષણ સંસ્થાઓમાં સપ્ટેમ્બર ૨૦૨૧માં અધ્યાપકોની ૬,૨૨૯ જગ્યાઓ ખાલી હતી, તે પૈકી ૧૦૧૨ અનુસૂચિત જાતિ, ૫૯૨ અનુસૂચિત જનજાતિ અને ૧,૭૬૭ ઓ.બી.સી. જગ્યાઓ અનામત હતી. ઝારખંડમાં સીડો કાન્હુ પુરમુ યુનિવર્સિટીના કુલપતિ તરીકે સોના જહરિયા પિન્ઝ નામનાં આદિવાસી મહિલા છે. તેમણે એક મુલાકાતમાં કહ્યું છે કે મોટા ભાગની યુનિવર્સિટીઓમાં એસ.ટી.એસ.સી. સેલ હોતા જ નથી. આથી તેમને થતાં અન્યાયોનું નિવારણ થતું નથી. રોહિત વેમુલાની આત્મહત્યા બાદ એસ.સી.એસ.ટી. (અત્યાચાર નિવારણ) ધારામાં સુધારો કરાયો છે, પરંતુ તેમને થતા અત્યાચારો અટકવાનું નામ નથી લેતા. આવા અત્યાચારો બે પ્રકારના હોય છે. પ્રત્યક્ષ અને પરોક્ષ. દા.ત., તેમની સામે જાતિગત કટાક્ષો કરવા, તેમને ટૉઇલેટ સફાઈનાં કામો સોંપવાં, તેમને અલગ બેસાડવા વગેરે પ્રત્યક્ષ અત્યાચારોનાં ઉદાહરણો છે. પરોક્ષ ઉદાહરણોમાં તેમને સ્ટાઇપૅન્ડ સ્કૉલરશિપની ચુકવણી અટકાવવી, હૉસ્ટેલ પ્રવેશનો ઇન્કાર, તેમની શૈક્ષણિક ગુણવત્તાની અવગણના, વગેરે ગણાવી શકાય.

સર્વોચ્ચ અદાલતે ઑક્ટોબર ૨૦૨૧માં એક ચુકાદામાં કહ્યું છે કે અત્યાચારના મોટા ભાગના કેસોમાં નબળાં અન્વેષણના કારણે આરોપીઓ નિર્દોષ છૂટી જતા હોય છે. કાયદા હેઠળના નિયમ ૭(૨)માં બનાવના ૩૦ દિવસમાં અન્વેષણ પૂરું કરવાની જોગવાઈ છે. આ જોગવાઈનું ભાગ્યે જ પાલન થાય છે. કાયદાની કલમ ૧૪(૨)માં રોજરોજ કેસ ચલાવી ચાર્જશીટ રજૂ થયાની તારીખથી બે માસમાં કેસ પૂર્ણ કરવા જોગવાઈ કરાયેલ છે. ૨૦૧૮માં પ્રગટ થયેલ અહેવાલમાં જણાવ્યું છે કે કેસ પૂર્ણ થતાં સરેરાશ ૫ વર્ષનો સમય લાગે છે. મોટા ભાગના કેસોમાં આરોપી નિર્દોષ છૂટી જતા હોય છે. આ ધારા હેઠળ કેસો ચલાવવા માટે મોટા ભાગનાં રાજ્યો ખાસ અદાલતો સ્થાપવામાં નિષ્ફળ ગયા છે. ૨૦૧૮માં પ્રગટ થયેલ અહેવાલ પ્રમાણે દેશના ૭૦૦ જિલ્લાઓમાંથી ૧૪ રાજ્યોના ૧૯૪ જિલ્લાઓમાં આવી ખાસ અદાલતો સ્થપાયેલ છે.

હજુ ગત માસે જ દેશની સર્વોચ્ચ અદાલતે પ્રિન્સ જયબીરસિંગ નામના દલિત યુવાનને મુંબઈ આઈ.આઈ.ટી.માં પ્રવેશ આપવા હુકમ કરેલ છે. તેણે સૌ પ્રથમ ખડગપુર આઈ.આઈ.ટી.માં પ્રવેશ માટે અરજી કરી હતી. તેના પિતા કૉન્સ્ટેબલ છે. ફી ભરવામાં એક દિવસ મોડું થતાં તેને પ્રવેશ આપવા ઇન્કાર કરાયો. મુંબઈ હાઈકોર્ટે તેની અરજી રદ્દ કરી દીધી હતી. આખરે સર્વોચ્ચ અદાલત તેની વહારે આવી છે. જસ્ટિસ ચંદ્રચુડ અને જસ્ટિસ બોપન્નાએ મુંબઈ આઈ.આઈ.ટી.ને અસંવેદનશીલ બનવા બદલ ઠપકો પણ આપ્યો છે.

(માહિતીસ્રોત : જનતાવીકલી, તા. ૨૬-૧૧-’૨૧)

૧૬, શ્યામવિહાર, એગોલા રોડ, પાલનપુર.

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 16 ડિસેમ્બર 2021; પૃ. 06-07