દેશ વિદેશના પ્રવાહો
વિશ્વના રાજકારણ પર નજર કરતાં એમ કહી શકાય કે અફઘાનિસ્તાનમાંથી અમેરિકન સૈન્યને પાછા બોલાવવાની બીના, અમેરિકાની પીછેહઠ તો ગણાય જ પણ આ બનાવને અમેરિકાની વિદેશનીતિના સંદર્ભમાં વિચારીએ તો એમ માનવામાં આવે છે કે અમેરિકા તેની વિદેશનીતિમાં મોટા પાયે ફેરફાર કરી રહ્યું છે. તેના સંદર્ભમાં શું યુ.એસ. અફઘાનિસ્તાનમાંથી તેની મરજી મુજબ જ નીકળી ગયું છે. પણ વિશ્વના ફલક પર આ બનાવની કેટલીક દૂરગામી અસરો વૈશ્વિક રાજકારણ પર થવાની સંભાવનાઓના સંદર્ભમાં વૈશ્વિક રાજકારણમાં જરૂર ગરમાવો આવશે, અને વૈશ્વિક રાજકારણ અમેરિકા, ચીન અને રશિયાની ધરી પર ખેલાશે તેમ કહીશ તો અસ્થાને નહીં ગણાય.
૨૦૨૧નું વર્ષ શીત યુદ્ધ પછીના સમયગાળાના વર્ષોમાં, એક મહત્ત્વની ઘટનાઓના સંદર્ભમાં, ઇતિહાસમાં સંભવતા નીચે જશે. અફઘાનિસ્તાનમાંથી અમેરિકાની પીછેહઠ એશિયામાં ભૌગોલિક રાજનીતિ અને યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સ અને તેના હરીફો વચ્ચેની મહાન શક્તિની સ્પર્ધાને કેવી રીતે આકાર આપશે તે કહેવું ખૂબ વહેલું હશે. પરંતુ ચોક્કસપણે તેમાંથી થયેલા વિકાસમાંથી બનતા બનાવોથી તે ઘટના વૈશ્વિક રાજકારણ પર દૂરગામી અસર કરશે તેવું માનવામાં આવે છે. યુ.એસ. પોતાની મરજીથી અફઘાનિસ્તાનમાંથી નીકળી ગયું છે કે આ ઘટના તેની વિદેશનીતિના પરિપાકરૂપે બની છે, તે વાત સ્પષ્ટ થઇ શકી નથી. ઇતિહાસ તરફ નજર નાખીએ તો ૧૯૭૫માં અમેરિકાથી વિયેટનામમાંથી પાછા જવાની ફરજ પડી હતી, તે લગભગ યુદ્ધ હારી ગયું હતું. અફઘાનિસ્તાનમાં પણ આજ રીતે અમેરિકા યુદ્ધ હારી ગયું છે. તેવું પ્રતિપાદિત થતું નથી, પણ અમેરિકાની આ સૈન્યને અફઘાનિસ્તાનમાંથી પાછા બોલાવવાની ઘટનાને અમેરિકાની બદલાની વિદેશનીતિના સંદર્ભમાં વિચારવામાં આવે છે.
તો અમેરિકાની આખી આ ઘટના ચીન સાથેના મુકાબલાના સંદર્ભમાં જોવામાં આવે છે. જો કે અમેરિકાની અફઘાનિસ્તાનમાંથી સૈન્યની વાપસીથી અમેરિકન પ્રમુખ જો બાઇડેનનો પોપ્યુલારિટી ગ્રાફ નીચે જતો રહ્યો છે, અને ઘર આંગણે બાઇડેનની પ્રતિષ્ઠા જોખમાઇ છે. તે વાત બિલકુલ સાચી છે. એવું માનવામાં આવે છે કે અફઘાનિસ્તાનમાંથી અમેરિકાની પીછેહઠ અમેરિકન વિદેશનીતિમાં જે પુન:નિર્માણ તે ચીન પર કેન્દ્રીત છે, અને આ પરિબળે જ અફઘાનિસ્તાનમાંથી સૈન્યને પાછા બોલાવવાની ચોક્કસ ભૂમિકા ભજવી છે. પરંતુ અમેરિકાની જેવી વિશ્વની સૌથી શક્તિશાળી લશ્કરી અને આર્થિક શક્તિ ૨૦ વર્ષ સુધી તાલિબાન સામે લડ્યા પછી અફઘાનિસ્તાનમાં યુદ્ધ જીતવામાં નિષ્ફળ રહી, તે વાત પણ માનવામાં આવે તેવી નથી. વિદેશનીતિમાં મોટા પાયે ફેરફાર, ચીનનો અફઘાનિસ્તાનને ખુલ્લો ટેકો, આ બધી પરિસ્થિતિએ અમેરિકાની સૈન્ય પાછા ખેંચવાની બીના સાથે જોડી શકાય. આમ જોવા જઇએ તો અફઘાનિસ્તાનમાંથી સૈન્યની વાપસી અમેરિકાનું વ્યૂહાત્મક ધ્યાન ચીન તરફ વળેલું છે.
અફઘાનિસ્તાનમાંથી અમેરિકન સૈન્યની વાપસી, પીછેહઠથી વૈશ્વિક રાજકારણ પર કેવી અસર પડશે, અને તે કેવી રીતે વિકાસના તબક્કે પહોંચશે, તે સમજવા માટે આપણે ઇતિહાસ તરફ દૃષ્ટિપાત કરવો પડશે. કારણ કે ભૂતકાળમાં બનેલા કેટલાક બનાવોથી વૈશ્વિક રાજકારણ, ભૌગોલિક પરિસીમા પર કેવી અસર થઇ રહી તે જાણવું જરૂરી હોઇ ને આપણે ઇતિહાસના ઉદાહરણો નોંધીએ.
ઇતિહાસના ઉદાહરણોમાં મહાસત્તાઓને નબળા દળોના હાથે લશ્કરી આંચકોનો સામનો કરવો પડે છે, જો નબળાઈ નહીં તો, મહાન શક્તિની થાકની ધારણા ઊભી કરશે, જે તેમના સાથી અને હરીફો બંનેને તેમના વ્યૂહાત્મક મૂલ્યાંકનો પર પુનર્વિચાર કરવા માટે પ્રેરિત કરશે. ઇતિહાસમાં તેના પુષ્કળ ઉદાહરણો છે. યુદ્ધ પછીની દુનિયા લો. બ્રિટન, તેની શાહી ભવ્યતા બીજા વિશ્વયુદ્ધ સાથે સમાપ્ત થઈ, તે વાસ્તવિકતા સાથે વ્યવહાર કરવામાં સમય લાગ્યો. ફ્રાન્સ દ્વારા જોડાયા, તેણે 1956માં સુએઝમાં ઇઝરાયેલના દુ:સાહસને સમર્થન આપ્યું, માત્ર યુ.એસ. અને સોવિયેત સંઘ દ્વારા તેને નકારી કાઢવામાં આવ્યું. સૈન્ય પ્રગતિ કરવા છતાં, એંગ્લોફ્રેન્ચ ઇઝરાયલી સૈનિકોએ ઇજિપ્તના સુએઝ અને સિનાઇમાંથી પીછેહઠ કરવી પડી હતી – એક વિકાસ જે ઘણા ઇતિહાસકારો માને છે કે આ પ્રદેશમાં બ્રિટિશ પ્રભાવનો અંત આવ્યો. બ્રિટનને ક્યારે ય પશ્ચિમ એશિયા પાછું મળ્યું નથી.
1970ના દાયકામાં, વિયેતનામમાંથી યુ.એસ.ની ખસી જવાની ઘટનાને મોસ્કોમાં શીત યુદ્ધમાં પશ્ચિમી જૂથ માટે નબળી ક્ષણ તરીકે વાંચવામાં આવ્યું હતું. તેણે સોવિયેટ્સને વધુ આક્રમક રીતે કાર્ય કરવા માટે પ્રોત્સાહિત કર્યા. 1978માં, સોવિયેત યુનિયન દ્વારા સમર્થિત સામ્યવાદીઓએ કાબુલમાં સત્તા કબજે કરી અને એક વર્ષ પછી, મોસ્કોએ અફઘાનિસ્તાનમાં સૈનિકો મોકલ્યા, બળવો કર્યો અને કાબુલના રાષ્ટ્રપતિ મહેલમાં એક સાથી સ્થાપિત કર્યો. યુ.એસ., સાઉદી અરેબિયા અને પાકિસ્તાન દ્વારા સમર્થિત મુજાહિદ્દીન અને ઇસ્લામિક ગેરીલાઓને હરાવવામાં નિષ્ફળ ગયા પછી, ફેબ્રુઆરી 1989માં અફઘાનિસ્તાનમાંથી સોવિયેતની ઉપાડ, સોવિયેત સત્તાને ઘાતક ફટકો પડ્યો. પછીના મહિનાઓમાં, પૂર્વીય યુરોપમાં સામ્યવાદી શાસન તૂટી પડવાનું શરૂ થયું, જે આખરે સોવિયેત સંઘના વિઘટન તરફ દોરી ગયું.
આ દલીલ કરવા માટે નથી કે યુ.એસ. તેની મહાસત્તાની સ્થિતિ માટે તાત્કાલિક જોખમનો સામનો કરી રહ્યું છે. વિશ્વના બે વિશાળ મહાસાગરો અને નિર્ધારિત નાઈટ સરહદો અને તેના કમાન્ડ હેઠળના ખંડમાં સીમલેસ એક્સેસ સાથે, યુ.એસ. 1956ના યુ.કે. અને 1989ના સોવિયેત યુનિયન કરતાં વધુ શક્તિશાળી અને ચપળ છે. પરંતુ યુ.એસ.નું ધીમે ધીમે ધોવાણ દૂરના પ્રદેશોમાં ભૌગોલિક રાજકીય પરિણામોને આકાર આપવાની ક્ષમતાએ પહેલેથી જ અમેરિકન એકધ્રુવીયતાના માળખાને હલાવી દીધું છે. અફઘાનમાંથી ખસી જવું એ કોઈ અલગ ઘટના ન હતી. ઇરાક અને લિબિયામાં, તે આક્રમણ પછી રાજકીય સ્થિરતા અને વ્યવસ્થા સ્થાપિત કરવામાં નિષ્ફળ ગયું. તે રશિયાને 2014માં યુક્રેનમાંથી ક્રિમિયા લેતા અટકાવી શક્યું ન હતું. સીરિયામાં, તેને વ્લાદિમીર પુતિન દ્વારા પછાડવામાં આવ્યું હતું. છેવટે, જે રીતે અમેરિકન સૈનિકોને અફઘાનિસ્તાનમાંથી પાછા ખેંચવામાં આવ્યા હતા અને તાલિબાન સત્તા પર પાછા ફર્યા હતા તેનાથી મહાન શક્તિની થાકની આ ધારણાને મજબૂત બનતી જોવા મળે છે.
અફઘાનિસ્તાનમાંથી તેની પીછેહઠ કર્યાના લગભગ ચાર મહિના પછી, યુ.એસ. તેના ત્રણ પ્રતિસ્પર્ધીઓ તરફથી પહેલેથી જ તીવ્ર ભૌગોલિક રાજકીય સ્પર્ધાનો સામનો કરી રહ્યું છે. રશિયાએ યુક્રેન સાથેની તેની સરહદ પર લગભગ 1,75,000 સૈનિકો એકઠા કર્યા છે. પશ્ચિમી ગુપ્તચર એજન્સીઓ દાવો કરે છે કે રશિયન પ્રમુખ વ્લાદિમીર પુતિન યુક્રેન પર આક્રમણ કરવાનો આદેશ આપી શકે છે, જેને ક્રેમલિન જુએ છે, કારણ કે કાર્નેગીના વિદ્વાનોએ નિરીક્ષણ કર્યું હતું કે, "પશ્ચિમી વિમાનવાહક જહાજ દક્ષિણ રશિયામાં પાર્ક કરેલું છે". પુતિને યુરોપિયન યુનિયનની પોલિશ સરહદ પર શરણાર્થી સંકટને લઈને બેલારુસના રાષ્ટ્રપતિ એલેક્ઝાંડર લુકાશેન્કોનું પણ સમર્થન કર્યું છે. બેલારુસમાં સ્થળાંતર કટોકટીથી લઈને યુક્રેનમાં સૈન્ય એકત્રીકરણ સુધી, પુતિન પશ્ચિમને નિઃશંકપણે એક સંદેશ મોકલી રહ્યા છે કે બાલ્ટિક સમુદ્રથી કાળા સમુદ્ર સુધી વિસ્તરેલો પ્રદેશ, ઉત્તર એટલાન્ટિક સંધિ સંગઠનનો પૂર્વીય ફ્લેન્ક છે. ઈન્ફલ્યુન્સનો રશિયન ક્ષેત્ર છે.
પશ્ચિમ એશિયામાં કાપો. ટ્રમ્પ વહીવટીતંત્ર દ્વારા 2015ના પરમાણુ કરારમાંથી એકપક્ષીય રીતે યુ.એસ.ને પાછું ખેંચી લીધા પછી તેના પરમાણુ કાર્યક્રમને વેગ આપનાર ઈરાને સીધો તાલ રાખવાનો ઇનકાર કર્યો છે. જો ઇસ્લામિક રિપબ્લિક ડીલ પર પાછા ફરે તો બિડેન વહીવટીતંત્રે ઇરાન પરના પરમાણુ પ્રતિબંધો હટાવવાનું વચન આપ્યું છે. પરંતુ ઈરાન આગ્રહ કરે છે કે યુ.એસ.એ પ્રથમ પ્રતિબંધો દૂર કરવા જોઈએ અને ખાતરી આપવી જોઈએ કે ભાવિ રાષ્ટ્રપતિ કરારની શરતોનું ઉલ્લંઘન કરશે નહીં. બંને પક્ષો તેમની સ્થિતિને વળગી રહેવાથી, વિયેનામાં વાટાઘાટો દ્વારા કરારને પુનર્જીવિત કરવાના પ્રયાસો એક પથ્થરની દિવાલ સાથે અથડાયા છે, જેમાં પતનનું જોખમ છે.
દક્ષિણ ચીન સમુદ્રમાં પ્રવેશ કરશે તો ચાઇના લગભગ સાપ્તાહિક ધોરણે કહેવાતા તાઇવાન એર ડિફેન્સ આઇડેન્ટિફાઇ કેશન ઝોનમાં ડઝનેક ફાઇટર જેટ મોકલી રહ્યું છે, જે બેઇજિંગ બળ દ્વારા સ્વશાસિત ટાપુ લેવાનું વિચારી રહ્યું છે કે કેમ તે અંગે અટકળોને વેગ આપે છે. ચીનના ઉદયને પહોંચી વળવા માટે યુ.એસ. તેનું ધ્યાન ઈન્ડોપેસિફી સી ક્ષેત્ર તરફ વાળવાનો પ્રયાસ કરી રહ્યું છે (બિડેને AUKUS ભાગીદારીની જાહેરાત કરી — ઑસ્ટ્રેલિયા, યુનાઈટેડ કિંગડમ અને યુ.એસ. વચ્ચે ત્રિપક્ષીય સુરક્ષા કરાર — અમેરિકાના અફઘાનમાંથી બહાર નીકળ્યાના બે અઠવાડિયાની અંદર), વ્યૂહાત્મક ઊંડાણની શોધમાં ચીન તેની પરિઘમાં વધુ ને વધુ અડગ બની રહ્યું છે.
યુ.એસ. સખત પસંદગીઓનો સામનો કરી રહ્યું છે. એશિયાના મુખ્ય કેન્દ્રે અમેરિકાના વિકલ્પો અન્યત્ર મર્યાદિત કર્યા છે. ઉદાહરણ તરીકે, યુ.એસ. પુતિનને યુરોપમાં આગલી લશ્કરી હિલચાલ કરતા અટકાવવા શું કરી શકે. બિડેને યુક્રેન પર રશિયા સાથેના લશ્કરી મુકાબલાને સમજીને નકારી કાઢ્યો છે. યુ.એસ. અને તેના યુરોપિયન સાથીઓ જે કરી શકે છે તે રશિયા પર સખત પ્રતિબંધો લાદવાનું છે. પરંતુ 2014માં ક્રિમિયન જોડાણ પછી રશિયા પર લગાવવામાં આવેલા પ્રતિબંધોએ પુતિનને વધુ લશ્કરી પગલાં લેવાથી અટકાવવા માટે થોડું મોડું કર્યું. પણ સાથે સાથે આર્થિક પ્રતિબંધો લાદવાથી રશિયાને ચીનના આલિંગનમાં વધારો કરશે, યુરેશિયન ભાગીદારીને મજબૂત બનાવશે, જેને યુ.એસ., શીત યુદ્ધ દરમિયાન, અમેરિકન હિતો માટે નિર્ણાયક પડકાર તરીકે જોતું હતું. ઈરાનના સંદર્ભમાં, જો યુ.એસ. આંખ મીંચીને પ્રતિબંધો હટાવે છે, તો તેને નબળાઈના બીજા સંકેત તરીકે વાંચી શકાય છે. જો તે ન થાય અને જો વિયેના વાટાઘાટો તૂટી જાય, તો ઈરાન બોમ્બ વિના (જાપાનની જેમ) વાસ્તવિક પરમાણુ શક્તિનો દરજ્જો પ્રાપ્ત કરીને ઉચ્ચ શુદ્ધતા માટે યુરેનિયમને સમૃદ્ધ કરવાનું ચાલુ રાખી શકે છે, જે પશ્ચિમ એશિયામાં અમેરિકાના જાહેર કરેલા લક્ષ્યોની વિરુદ્ધ હશે.
અફઘાનમાંથી સૈન્ય પાછું ખેંચવાની બીના સૂચવે છે કે અમેરિકાનું વ્યૂહાત્મક ધ્યાન ચીન તરફ વળ્યું છે. આદર્શ રીતે, યુ.એસ. અન્ય સંઘર્ષમાં સામેલ થવાનું પસંદ કરશે નહીં કારણ કે નવા શીત યુદ્ધની રચનાઓ આકાર લઈ રહી છે – આ સખત શક્તિનો ઉપયોગ કરવાની અનિચ્છા સમજાવે છે. પરંતુ તાજેતરના વર્ષોમાં યુ.એસ. દ્વારા લડવામાં આવેલ અનિર્ણિત યુદ્ધો અને તેની સાથે સંકળાયેલ મહાન શક્તિ ના થાકે તેના પ્રાદેશિક હરીફો માટે જગ્યા ખોલી છે, જેઓ વધુ તકરાર શરૂ કરવાના જોખમે પણ તેમના પ્રભાવને મહત્તમ કરવાનો પ્રયાસ કરી રહ્યા છે. આ સંક્રમણ, અમેરિકી એકધ્રુવીયતામાંથી એવી વસ્તુમાં કે જે હજી અજાણ છે, અમેરિકાને વ્યૂહાત્મક મૂંઝવણમાં મૂક્યું છે: શું તેણે ચીન પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવું જોઈએ, આગામી દ્વિધ્રુવી હરીફાઈ માટે પોતાને તૈયાર કરવું જોઈએ; અથવા ઉદારવાદી વ્યવસ્થાના વૈશ્વિક પોલીસમેન તરીકે કામ કરવાનું ચાલુ રાખવું કે જે બહુવિધ મોરચેથી હુમલા હેઠળ છે, તે વચ્ચે પસંદગી આવનારા સમયનાં સંદર્ભમાં જ અવલંબશે.
આમ, અફઘાનિસ્તાનમાંથી અમેરિકન સૈન્યની વાપસી પછી બનતા પ્રવાહોથી અમેરિકા, ચીન અને રશિયા વચ્ચે પરિણમતાં બનાવોથી આખા વિશ્વ પર એક અસરકારક અવ્યવસ્થા પેદા થઇ અને આ અવ્યવસ્થાથી અફઘાનિસ્તાન સિવાયના અનેક દેશો, યુક્રેન જેવા અનેક દેશોની સ્થિતિમાં વિમાસણ ભરી રહેશે. અસામાન્ય રહેશે અને આપણે અમેરિકા, રશિયા વચ્ચે શીતયુદ્ધ જોવા મજબૂર બનીશું તેમ હું સ્પષ્ટ માનું છું.
e.mail : koza7024@gmail.com
