૩ : અભ્યાસક્રમ વગેરે :

અધ્યાપકો સામાન્યપણે નિયત અભ્યાસક્રમ પ્રમાણે ભણાવે જ. કોઈ કોઈ હોય એવા, કે અમુક પોર્શન ગુપચાવી જાય. જાગ્રત વિદ્યાર્થીને તરત ખબર પડે. જો કે આજકાલ જાગ્રત કેટલા? માગતા હોય ખરા, કે સાહેબ, આ હજી બાકી છે, ક્યારે પૂરું કરશો?

પૂર્વશરત એ છે કે વિદ્યાર્થી પાસે પણ નિયત અભ્યાસક્રમ હોવો જોઇએ. હું તો વિદ્યાર્થીઓને આગ્રહપૂર્વક કહેતો કે સમગ્ર અભ્યાસક્રમ ઉતારી લેજો; કયા સાહેબ કયો પોર્શન ભણાવવાના છે તે પણ લખી લેજો.

હવે તો અભ્યાસક્રમ ઇન્ટરનેટ પર સર્વસુલભ હોય છે. છતાં, ઍક્ઝામ-પેપર્સ અગાઉના કોર્સ પ્રમાણે નીકળે છે. પરીક્ષા આપવા વિદ્યાર્થીઓ પણ આગળનો કોર્સ સમજીને ગયા હોય છે. આવું કેમ? સવાલ એ થાય કે ભણાવનારાએ કયો કોર્સ ભણાવ્યો હશે. નિયત અભ્યાસક્રમને અનુસરીને ભણાવવાનું હોય, પેપરો કાઢવાનાં હોય, વિદ્યાર્થીએ પરીક્ષા આપવાની હોય ! સિમ્પલ વાત તો છે !

જુઓ, અભ્યાસક્રમ એક સૅક્રેડ બૉન્ડ છે – પવિત્ર બન્ધન. ઇન્ઍસ્કેપેબલ કૉન્ટ્રાક્ટ – અટળ અનિવાર્ય કરાર. અધ્યાપકે પેપરસૅટરે અને પરીક્ષાર્થીએ એને વશ વર્તવાનું હોય કે નહીં?

પણ સામા છેડાની વાત એ છે કે – શું એટલું જ ભણાવવાનું? નિયત અભ્યાસક્રમની સીમા-મર્યાદામાં આવે એ અને એટલું જ? તો તો અભ્યાસક્રમ પણ એક દીવાલ બની રહે !

ઍન્જીનિયરિન્ગ, મૅડિસિન કે કમ્પ્યૂટર સાયન્સના વર્ગોમાં અભ્યાસક્રમ-ચુસ્તતા આવકાર્ય લાગે છે. પણ હ્યુમેનિટીસમાં યન્ત્રવત્ ભાસે છે. ‘સરરસ્વતીચંદ્ર’-ના ચાર ભાગ તો નિયત ન જ થાય, પણ અન્ડરસ્ટૅન્ડિન્ગ હતી કે અધ્યાપકે બીજા ત્રણની ભરપૂર ચર્ચા તો કરવાની જ. ‘ઑથેલો’ કોર્સમાં હોય, પણ અમને કહેવામાં આવતું કે શેક્સપીયર-રચિત બીજી ત્રણ ટ્રેજેડીઝ વાંચી જજો; અને હું તો વાંચી જતો.

ઍમ.ઍસ.-માં અમારા અધ્યાપકોને નિયત ચૉકઠાંમાં ભણાવવું ન ફાવે. સુરેશ જોષી, પ્રોફેસર કંટક, જે.ડી. દેસાઇ, સાળગાંવકર, અરુણોદય જાની, ઇત્યાદિ એવા સભરેભર્યા વિદ્વાનો હતા. ત્યારે પ્રૉફેસર, લૅક્ચરર અને ટ્યુટર એવી સિસ્ટમ હતી. પ્રૉફેસર પ્રૉફેસ કરે – વિષયવસ્તુનું પ્રતિપાદન. લૅક્ચરર એને લૅક્ચરો કરીને પ્રસરાવે. ટ્યુટર એના ટ્યુટોરિયલ્સ કરાવે – લેસન.

હવેની સિસ્ટમમાં કોઈ લૅક્ચરર નથી, બધા જ પ્રૉફેસરો ! કોઈ ’આસિસ્ટન્ટ’ કે કોઈ ‘ઍસોસિયેટ’. સાઉન્ડ્સ ગુડ ! પણ એઓ શેને આસિસ્ટ કરે છે? શેની જોડે ઍસોસિયેટ થાય છે? રામ જાણે ! અથવા એ લોકો જો કહી શકે.

દીવાલો વિનાની યુનિવર્સિટી-ના સ્પિરિટથી – ભાવભાવનાથી – રચાયેલા ‘સન્નિધાન’-ના શિબિરોમાં અભ્યાસક્રમજડત્વ નથી હોતું. નિયતને કેન્દ્ર ગણીને વ્યાખ્યાતા વિષયનો યથાશક્તિમતિ પરિઘ રચે છે. એક-ના-એક સાહેબ પાસેથી ‘નળાખ્યાન’ પરની એ-ની-એ જ રૅકર્ડ સાંભળવાનો કંટાળો આવે; આવવો જ જોઈએ ! જ્યારે આમાં, બહારનો ઉપલબ્ધ વિદ્વાન કશું રેઢિયાળ નથી લલકારતો. એ સ્પેશ્યલ હોય છે ને એની વાત પણ સ્પેશ્યલ હોય છે. સભાને નવ્ય વિચારોનું ભાથું મળે છે.

સ્પેશ્યલને સાંભળવાથી સ્થાનિક અધ્યાપકને સમ્માર્જનની તક મળે છે. જો કે સ્પેશ્યલ કશું ભળતું ભળાવતો હોય તો ચર્ચા વખતે સ્થાનિક એને ખંખેરી શકે છે. કેમ કે વચ્ચે, ‘કહેવાતી વિદ્વત્તા’-ની દીવાલ નથી હોતી. પ્રેમપૂર્વકના શૅરિન્ગનો ઉલ્લાસ હોય છે. સૌએ અંકે કરી લીધું હોય છે કે સહભાગીતા પણ વિદ્યાવિકાસનું એક જરૂરી રસાયન છે.

આ જ ભાવભાવનાથી પ્રેરાઈને ગુજરાત સાહિત્ય અકાદમીએ યુનિવર્સિટીઓના ગુજરાતી વિષયનાં અધ્યયન-અધ્યાપન સંદર્ભે એક વિશિષ્ટ કાર્યક્રમ શરૂ કર્યો હતો – ‘અધીત સંવર્ધન વ્યાખ્યાનમાળા’. સૌરાષ્ટ્ર યુનિવર્સિટી, સરદાર પટેલ યુનિવર્સિટી અને વીર નર્મદ યુનિવર્સિટીમાં ૧૦-૧૦ વ્યાખ્યાનોની એક એવી ૩ માળાઓ થઇ હતી. દરેકમાં વિદ્યાર્થીઓ અને તેમના અધ્યાપકોની સૉ-સવાસૉ જેટલી સક્રિય હાજરી વચ્ચે વિદ્વાનોએ વ્યાખ્યાનો કર્યાં.

ભૂતકાળમાં ભાવનગર યુનિવર્સિટીના અનુ-સ્નાતક ગુજરાતી વિભાગે અકાદમીના આર્થિક સહયોગથી વરસો લગી વિદ્યાર્થીલક્ષી અભ્યાસ-શિબિરો યોજેલા.

Literary Courses :

Picture courtesy : Waterloo

દીવાલો વિનાની યુનિવર્સિટીનો ખયાલ તમને દેખાડી દે કે ક્યાં ક્યાં દીવાલો છે. એક સાવ અજાણી દીવાલ દર્શાવું : કવિસમ્મેલન, મુશાયરો કે સાહિત્યકૃતિનાં ગાયન-વાદનના કાર્યક્રમોમાં, ધ્યાનથી જોશો તો ઑડિયન્સમાં ગુજરાતી સાહિત્યના અધ્યાપકો અને વિદ્યાર્થીઓ નહીં દેખાય. યુનિવર્સિટી ડિપાર્ટમૅન્ટના હેડ કે ત્યાંના પ્રોફેસરસાહેબો નહીં દેખાય. કાર્યક્રમ ભલે ને અભ્યાસક્રમનિયત સાહિત્યકૃતિના કે તેના સર્જકના ગૌરવગાનનો હોય ! ભલે ને કોઇ અવૉર્ડીના સન્માનનો હોય ! આંગળીનાં વેઢે ગણાય એટલા મળી આવે તો અહોભાગ્ય ! આવું કેમ? હું મન મનાવી લેતો હોઉં કે એમને નિમન્ત્રણ નહીં અપાયું હોય.

બીજું, આના જેવું જ, પણ અવળું : કૉલેજોમાં કે ડિપાર્ટમૅન્ટ્સમાં યોજાયેલાં વ્યાખ્યાનોમાં કે પરિસંવાદોમાં કવિ, વાર્તાકાર, નાટ્યકાર વગેરે સાહિત્યકારો નહીં દેખાય. મને ઘણી જગ્યાએ મારા વ્યાખ્યાન દરમ્યાન એ ગામના ખ્યાતનામ કવિમિત્ર યાદ આવ્યા જ કરે ! થાય કે સામે બેઠા હોય તો કેવું સારું ! શંકા થાય કે શું એમને નિમન્ત્રણ નહીં અપાયું હોય …

સાહિત્યના સર્જન અને સાહિત્યના અધ્યયન-અધ્યાપન વચ્ચેની આ દીવાલ આપણા ધ્યાનમાં આવી જ નથી. એને કારણે લિટરરી ફન્કશન્સ ઝાંખાંપાંખાં રહી ગયાં છે. કાં તો, જ્ઞાનતેજ વિનાનાં. કાં તો, ડૉળઘાલુ.

આ તરફના એમ સમજે કે એ તો બધા સમ્મેલનિયા છે. બીજી તરફના એમ સમજે છે કે એ તો બધા માસ્તરો છે, ભણાવ્યા કરે.

વ્યવહારુ નુક્સાન એ થયું છે કે કાર્યક્રમોમાં શ્રોતાઓની હાજરી પાંખી પડી ગઈ છે. માંડ ૬૦-૭૦ જણાં હોય છે. પાછાં એ-ને-એ બીજી સભામાં બેઠાં હોય ! મન મનાવવું હોય તો મનાવી શકાય કે એટલાંને તો એટલાંને, રુચિ-ઘડતરની તકો તો સાંપડે છે ! જ્યારે, કૉલેજો અને ડિપાર્ટમૅન્ટ્સને શ્રોતાના વખા ક્યારે ય નથી હોતા – જેને તાકીદની તીવ્ર જરૂરિયાત છે એવું સાચી ગરજવાળું ઑડિયન્સ.

મેં તો આપણી સાહિત્ય-સંસ્થાઓને ડિપાર્ટમૅન્ટ્સ સાથે અનુબન્ધ રચવાનું વર્ષોથી કહ્યા કર્યું છે. ડિપાર્ટમૅન્ટ્સને પણ અવારનવાર કહ્યું છે કે વિદ્યાર્થીઓને સાહિત્યના કાર્યક્રમોમાં જવા કહો; તમે પણ જાઓ. સમજાતું નથી કે શા માટે આપણે બધું એકરસ નથી થવા દેતા ! અલગાવ ટકાવી રાખીને શું સિદ્ધ કરવા માગીએ છીએ?

ઉમેરું કે દરેક કૉલેજમાં તેમ જ ડિપાર્ટમૅન્ટમાં ‘મીની સન્નિધાન’ રચી શકાય છે. ‘ગુજરાતી સાહિત્ય મંડળ’ ઊભું કરવાનું અને બહારના સાહિત્યકારોને બોલાવીને અભ્યાસક્રમ-સંલગ્ન કાર્યક્રમો યોજવાના.

ભાષા-સાહિત્ય ભવનના એ મંડળના ઉપક્રમે એક વાર અમે શોભિત દેસાઈને બોલાવેલા. મને ચિન્તા હતી કે નામ જેનું શોભિત, તે ગઝલને કેમ વીસરી શકશે. પણ સાંભળો, શોભિતે હાથમાં એકપણ કાગળ વિના પોતાના એ જ ગઝલ-ટેવાયા મુખેથી ગદ્યના ફકરાઓ પર ફકરાઓની એકપણ શબ્દફેર વગરની અસ્ખલિત રજૂઆત કરેલી. અને સાંભળો, ફકરાઓ હતા સુરેશ જોષીના ‘જનાન્તિકે’ નિબન્ધોના ! અમે સૌ આફરીન પોકારી ગયેલાં. વિદ્યાર્થીઓ રાજીના રેડ તો એટલે હતા કે એ વર્ષે એઓ સુરેશ જોષીને એક ઑથર રૂપે ભણતા’તા !

‘સન્નિધાન’ કે ‘અધીત સંવર્ધન વ્યાખ્યાનમાળા’ દીવાલો વિનાની યુનિવર્સિટીઓ છે. એમાં આવી અભૂતપૂર્વ છતાં અર્થપૂર્ણ ઘટનાઓ ઘટી શકે છે.

= = =

(January 6, 2022: Ahmedabad)

સૌજન્ય : સુમનભાઈ શાહની ફેઇસબૂક દિવાલેથી સાદર

પ્રેક્ષકો એકીશ્વાસે જોઈ રહ્યાં હતાં, તેમના હૈયા ધબકી રહ્યાં હતાં. તેઓ ગભરાટમાં પોતાના હાથ ઘસી રહ્યાં હતાં. આ એ ક્ષણ હતી જેની તેઓ લાંબા સમયથી રાહ જોઈ રહ્યાં હતાં.

પૂનામાં સપ્ટેમ્બર માસની સોનેરી સવાર હતી અને ખડકી ફૂટબૉલ ગ્રાઉન્ડ “ગો DIS!” અને “કમ ઑન રોયલ!”ની ઘેરી ચિચિયારીઓથી ગૂંજી ઉઠ્યું હતું. પૂના અંડર-13 સ્કૂલ ફૂટબૉલ ચેમ્પિયનશીપની ફાઇનલ મૅચ ચાલી રહી હતી. ડાયમંડ ઇન્ટરનેશનલ સ્કૂલના રોશન પરાંજપેએ પોતાના ગોલકીપર ગ્લોવ્ઝ, લીલી ફૂટબૉલ જર્સી સરખા કર્યા અને પોતાના નખ કરડ્યા. તેને ખબર હતી કે આ પેનલ્ટી કીક રોકવી કેટલી જરૂરી હતી.

સ્કોરબોર્ડ DISની તરફેણમાં 2:1નો સ્કોર બતાવતું હતું. દસ વર્ષમાં પહેલીવાર, DIS પાસે ડીફેંડીંગ ચેમ્પિયન્સ, રોયલ નેશનલ ઍકેડેમીને (RNA) હરાવીને ચેમ્પિયનશીપ જીતવાની તક હતી. DISનો અર્થ હતો ડાયમંડ ઇન્ટરનેશનલ સ્કૂલ – ધ ચેલેન્જર્સ – અને રોયલ એટલે રોયલ નેશનલ ઍકેડેમી – RNA, ધ ડિફેંડીંગ ચેમ્પિયન્સ. પોતાના ટ્રેડમાર્ક મરુન શર્ટ્સ, મોજાં અને ચડ્ડીમાં સજ્જ એવી RNA ટીમ મેદાનની ડાબી બાજુ ગોઠવાયેલી હતી. બીજી બાજુ, છઠ્ઠા ધોરણની DIS ટીમ પોતાના સ્ટાઈલીશ ઘાટા લીલા પહેરવેશમાં સજ્જ હતી. રોશને પોતાની જમણી તરફ મોં ફેરવ્યું અને પોતાની ટીમના સપોર્ટર્સ એવા કિકિયારીઓ કરી રહેલાં માતા-પિતાઓ અને મિત્રો તરફ એક નજર કરી. તેમની પાસે એ બધું જ હતું જેની યુવા રમતવીરોને જરૂર હતી – પાણીની બૉટલ્સ, કેળાં, ગેટોરેઇડ અને ઇલેક્ટ્રોલાઇટ્સ.

તેણે પોતાના બાબાને લીલા પોલો ટી-શર્ટ અને જીન્સમાં બેઠેલા જોયા, તેઓ પોતાના આઇપૅડ પર રેકોર્ડીંગ કરી રહ્યાં હતાં. તેમની બાજુમાં સફેદ કમીઝ અને લીલું સલવાર પહેરીને તેની મા બેઠી હતી જે ક્યારેક ઉત્સાહભેર “ગો રોશન!”, “કમ ઑન રોશન” એવી બૂમો પાડતી હતી, તો ક્યારેક મોંમા આંગળીઓ નાખીને સીટી મારતી હતી. અને બાબાની બરાબર બાજુમાં બેઠેલી તેની બેસ્ટ ફ્રેન્ડ પલ્લવી વારંવાર “ઇસ્ટ ઓર વેસ્ટ, DIS ધી બેસ્ટ” લખેલું પ્લેકાર્ડ હવામાં લહેરાવતી હતી.

તેણે સામેની તરફ જોયું. મેદાન પર તેના રમતવીર મિત્રો ઊભા હતા : કેપ્ટન હરપ્રિત, છોટા સિધુ, તેમનો બેસ્ટ ડિફેંડર ઓનમ કુટ્ટી અને બાકીની DIS ફૂટબૉલ ટીમ. કોચ શેટ્ટી સર તેમના નખ કરડતા ઊભા હતા. રોશનને તે બધાના ચહેરા તણાવગ્રસ્ત લાગ્યા. તેણે એક ઊંડો શ્વાસ લીધો અને મનોમન ભગવાનને પ્રાર્થના કરી.

RNA ટીમનો શ્રેષ્ઠ સ્ટ્રાઇકર ખેલાડી રિષભ કેશવાણી ડિફેંડીંગ ચેમ્પિયન્સ માટે પેનલ્ટી કોર્નર લેવા માટે તૈયાર ઊભો હતો. રિષભે સમગ્ર ટૂર્નામેન્ટમાં અન્ય કો ઈપણ ખેલાડી કરતાં વધુ ગોલ્સ કર્યા હતા. “ગો રિષભ”,”કમ ઑન રિષભ” એવી ચિચિયારીઓ પાડીને તેની ટીમના સભ્યો તેનો ઉત્સાહ વધારી રહ્યા હતા. રિષભના માથામાંથી પરસેવો નીતરી રહ્યો હતો. તેણે પોતાના વાળને પાછળની તરફ ઝાટક્યા અને બૉલ તરફ દોડ મૂકી.

કોચ શેટ્ટીના શબ્દો રોશનના કાનમાં ગૂંજવા લાગ્યા. “યાદ રાખજે, રિષભ, તેના મોટા ભાગના ગોલ્સ ટોપ કે બોટમ લેફ્ટ-હેન્ડ કોર્નરમાં કરે છે. તે સાઇડ તારી જમણી બાજુ આવશે.”

રોશને ઊંડો શ્વાસ લીધો અને સહેજ નીચો નમ્યો. તેના નખ તેની જાંઘ ખોતરી રહ્યા હતા. પ્રેક્ષકો આશાભરી નજરે પગભેર ઊભા થઈ ગયા હતા.

ધમ્મ!

તેણે પોતાની જાતને જમણી તરફ ચપળતાપૂર્વક અને વિશ્વાસભેર પડતી મૂકી અને ગોલના સફેદ બાર્સની નજીક તે પછડાયો. એક ક્ષણ માટે સમય થંભી ગયો.

તેણે ઊભા થઈને રિષભના ચહેરા સામે જોયું અને તેને બધું સમજાઈ ગયું.

રિષભની જોરદાર કીક અને જમીન પર પછડાવાને કારણે તેના હાથ અને શરીરમાં સખત વેદના થતી હતી, પરંતુ તેને તેની કંઈ પડી ન હતી, કારણ કે સ્કૂલ કેપ્ટન હરપ્રિત દોડીને તેની તરફ આવી રહ્યો હતો. “કોન્ગ્રેટ્સ, લંબુ દાસ!” હરપ્રિત જોશભેર બોલી ઊઠ્યો અને તેને ભેટી પડ્યો.

“કોન્ગ્રેટ્સ, રોશન.”

“ગોલકીપર કૈસા હો? રોશન જેસા હો!”

આ સૂત્ર સંગીત બનીને તેના કાનમાં ભમી રહ્યું હતું. દસ વર્ષ પછી, DIS-એ ફૂટબૉલ ચેમ્પિયનશીપ જીતી હતી. કોચ શેટ્ટીએ પછી રોશનને તેમના ખભા પર ઊંચકી લીધો હતો અને તેમણે સમગ્ર ટીમ સાથે વિજય કૂચ કરી હતી.

તે બધા ફોટો પડાવવા માટે ભેગા થઈ ગયા, દરેકના ગળામાં કમર સુધી લટકતાં મેડલ્સ હતા અને વચ્ચે વિશાળ ગોલ્ડન રોયલ ટ્રોફી હતી. રિષભને “હાઈએસ્ટ ગોલ સ્કોરર ઍવોર્ડ”થી નવાજવામાં આવ્યો, જ્યારે રોશનને “બેસ્ટ ગોલ કીપર ઍવોર્ડ” પ્રદાન કરવામાં આવ્યો. બધાનાં માતા-પિતાએ આવીને તેમની સાથે ફરજિયાત પોસ્ટ-મૅચ સેલ્ફી પડાવી.

તેઓ બધા બસમાં બેઠા અને ઘરે જવા રવાના થયા, રસ્તામાં ઇકબાલનું “આશાયેં” ગીત ઉત્સાહભેર ગાતા જતા હતાં. રોશનને લાગ્યું કે તે તેની જિંદગીનો શ્રેષ્ઠ દિવસ હતો.

બસમાંથી ઊતરીને ઘર તરફ ડગ માંડતી વખતે તેનું હૈયું સોસાયટીના પાર્કિંગમાં પાર્ક થયેલી લાલ સ્કૉડા ઑક્ટેવિયાને જોવા માટે થનગની રહ્યું હતું. મા સાંજે 7 વાગ્યા પહેલાં જ ઘરે આવી ગઈ હતી.

બાબા અને મા બાબાની હોમ ઑફિસમાં બેઠા હતાં. મા એક લાલ રંગનો દળદાર ગ્રંથ વાંચી રહી હતી તે બાજુમાં મૂકીને તેને જોશભેર ભેટી પડી.

“અભિનંદન!” બાબાએ ક્હ્યું અને તેને વધામણી આપીને તેની પીઠ થાબડી. સાંજે તેઓ બધા સાથે મળીને રસ, પૂરી અને બટાકાની સૂકી ભાજી જમ્યાં.

રમતનું વર્ણન કરતાં તેની આંખોમાં અનોખી ચમક છલકાઈ રહી હતી. “અમને ખબર હતી કે રિષભને કાબૂમાં રાખવો જરૂરી છે, જેથી અમારી ટીમે તેની પર બરાબર નજર રાખી હતી. પ્રથમ ચરણ પહેલાં હરપ્રિતે બે ગોલ્સ કર્યાં હતા. અને પછી રિષભે એક ગોલ કર્યો. છેક સુધી મારો જીવ અદ્ધર હતો. પેનલ્ટી કીક વખતે ખરેખર મજા આવી.”

“હરપ્રિતે બે ગોલ્સ કર્યા પણ તેં ઘણા ગોલ્સ બચાવ્યા. સરદાર અને અસરદાર. વિજયી જોડી,” બાબાએ કટાક્ષ કર્યો.

“સ્કૂલમાં હું રમતગમતમાં ખૂબ આગળ હતી, રોશન. આખરે તું મારો દીકરો છે,” મા તેના માથે હાથ ફેરવતાં બોલી ઊઠી.

“વસુંધરા ઘોષાલ પરાંજપે, તમે સ્કૂલમાં હતાં ત્યારે બધા વિષયમાં પહેલાં આવતાં. તમે સ્પોર્ટ્સ ચેમ્પિયન પણ હતાં. તમે કઈ સ્કૂલમાં હતાં?”

માએ બાબાની વાત ટાળી નાખી અને પૂરી વડે કેરીનો રસ કાઢવામાં ધ્યાન પરોવવા લાગી. પરંતુ બાબાનો ચહેરો કહી આપતો હતો કે મા અને બાબાના પગ વચ્ચે કંઈક રંધાઈ રહ્યું હતું.

રોશને બાબા અને માના ચહેરા સામું જોયું. અચાનક તેના મનમાં વિચાર આવ્યો.

“મા, મારો ચહેરો કોના જેવો છે? તારા જેવો કે બાબા જેવો?”

માએ કાળજીપૂર્વક પોતાના કાળા ઘેરા વાળનો સ્પર્શ કર્યો, ચાંદી રંગમાં રંગેલા તેના વાળ કપાળ સુધી પ્રસરતા હતા – એ તેની લેટેસ્ટ હેરસ્ટાઇલ હતી. તે કદમાં થોડી નીચી હતી અને તેની ત્વચા તૈલી અને શ્યામવર્ણી હતી.

બાબા મૂછમાં હસ્યા અને તેમણે તેમના પાતળા ગૌરવર્ણા પગ લંબાવ્યા. તેમની ભૂખરી આંખોમાં પાતળી રેખા ખેંચાઈ આવી. “અમારા જેવું લાગવાની તારે શું જરૂર છે? તું જેવો છે તેવો જ સરસ છે.”

સૂતા પહેલાં તેણે અરીસામાં જોયું. બેફિકરાઈપૂર્વક તે હસ્યો. આ એ જ ચહેરો હતો જે તે દરરોજ સવારે અરીસામાં જોતો હતો, પરંતુ હમણાંથી તે વારંવાર પોતાનો ચહેરો જોવા લાગ્યો હતો.

કુતૂહલપ્રેરક, શરારતી દેખાવ સર્જતા ગાલના તીણાં હાડકાં, ઘેરી ત્વચા, પાતળા વાળ અને ચોકલેટી આંખો તેની તરફ પાછા વળીને તાકી રહેતા. હા, તે, રોશન, જેને અધિકૃત રીતે રોશન ઋષિકેશ પરાંજપે નામ આપવામાં આવ્યું હતું, તેના માતા-પિતા કરતાં ખરેખર અલગ લાગતો હતો – ખાસ કરીને તેના પિતા કરતાં. આ વાત તેણે ઘણી વખત સાંભળી હતી, વિવિધ સૂરમાં : કુતૂહલપ્રેરક, શંકાસ્પદ, દુર્ભાવનાપૂર્ણ અને કેટલીક વાર વાક્ય તરીકે.

“તું અલગ લાગે છે”.

પથારીમાં ટૂંટિયું વાળીને સૂતા સૂતા તે વિચારવા લાગ્યો : સાચી વાત છે. મારો ચહેરો મારા પિતા જેવો પણ નથી કે મારી માતા જેવો પણ નથી. મારે મારો પોતાનો ચહેરો છે, તેણે વિચાર્યું. અને એ જ મારા માટે મહત્ત્વનું છે.

તેને નિંદ્રા આવી ગઈ અને સપનામાં તેણે જોયું કે પોતે બ્રાઝિલ સામેની ફાઇનલ વર્લ્ડ કપ ફૂટબૉલ મૅચમાં ભારતીય ટીમનો ગોલ કીપર છે. મૅચ મુંબઈમાં રમાઈ રહી હતી અને તેમાં પ્રધાન મંત્રી ઉપરાંત અન્ય ખ્યાતનામ હસ્તીઓ, બૉલિવૂડનાં કલાકારો, બાબા અને મા હાજર હતાં, અને અલબત્ત પલ્લવી ઉર્ફે પલ્લી પણ હતી, જે આખી મૅચ દરમિયાન જોશપૂર્વક ભારતનો ધ્વજ હવામાં લહેરાવી રહી હતી. દર્શકોની ભીડ જોરશોરથી મોટા મોટા ભોંપું બજાવી રહી હતી. અંતે, બ્રાઝિલની ટીમ હારી ગઈ હતી, કારણ કે રોશન ગોલ કીપર હોવાથી તેઓ એક પણ ગોલ કરી શક્યા ન હતા.

બધા ખેલાડીઓને સુવર્ણ ચંદ્રકો, ટ્રોફી અને કદાવર ચેક્સ મળ્યા. પરંતુ રોશન માટે એક ખાસ ઇનામ આરક્ષિત હતું. વડા પ્રધાને રોશનને ગ્રાન્ડ ‘પ્લેયર ઑફ ધ મૅચ’ ઇનામ અર્પણ કર્યું હતું. તેઓએ રોશનને કદાવર તૂલામાં તોળ્યો અને પછી તેના વજન અને કદ જેટલી વિશાળ મોટી, સિલ્કી ફ્રૂટ નટ ચોકલેટ બાર આપી. આ ચોકલેટને ઘરે લઈ જવા માટે કાર ભાડે કરવી પડી હતી.

એક સુપર ડુપર સ્વાદિષ્ટ સપનું.

e.mail : joshi.vikas500@gmail.com

[મૂળ અંગ્રેજી વાર્તા પરથી અનુદિત]

: ૨ : દીવાલો વિનાની યુનિવર્સિટી :

‘સન્નિધાન' નામે ૨૫ વર્ષથી શિબિરો યોજીને મેં સારી પૅઠે અજમાવેલો એક ઇલાજ છે – દીવાલો વિનાની યુનિવર્સિટી. યુનિવર્સિટી વિધાઉટ વૉલ્સ.

‘સીક’ ક્લાસરૂમ, છે ત્યાં ભલે રહ્યો. ‘સનિન્ધાન’ એ જ અભ્યાસક્રમો માટે બે-દિવસીય શિબિરો યોજે છે. ‘સન્નિધિ’ એટલે સમીપતા. અધ્યેતાઓ વિદ્યાની સમીપે હોય છે. વચ્ચે ‘દીવાલો’ નથી, નથી અવરોધો, નથી પરીક્ષા બાબતનાં નડતરો.

વિદ્વાનો વિષયની વાત માંડે છે. ચર્ચાઓ થાય, પૂર્તિઓ થાય. કશી દિલચોરી વિના સૌ મૉકળા મને સાહિત્યકલાજ્ઞાન સાથે જોડાય. અધ્યાપકો, વિદ્યાર્થીઓ, અધ્યક્ષો, આચાર્યો – અધ્યયન કરનાર હર કોઈને અધ્યેતા કહેવાય. જે કંઇ ભણ્યા હોઈએ, જે કંઈ જાણ્યું હોય, એને અધીત કહેવાય. સૌના એ સંચિત અધીતનું ત્યાં સંશોધન થાય, સંવર્ધન થાય. ખુલ્લા આકાશ નીચે સાહિત્યવિદ્યાના નિર્ભેળ આનન્દ માટે સૌએ સન્નિધીકૃત થવાનું અને પછીના શિબિરમાં ફરીથી મળવા છૂટા પડવાનું.

'યુનિવર્સિટી વિધાઉટ વૉલ્સ’-નો વિચાર ભારતીય અધ્યેતાને નવો નહીં લાગે. આપણી ગુરુ-શિષ્ય પરમ્પરા તો પહેલેથી જ દીવાલો વિનાની હતી. બ્રહ્મચર્યાશ્રમીઓ જનપદોમાંથી ઋષિઓના આશ્રમોમાં જતા; જ્ઞાન કાજે ગુરુના સાન્નિધ્યમાં વસતા. નાગરક કશું ન્હૉતું; સઘળું આરણ્યક હતું. સભ્યતાએ કે મનુષ્યકૃતિએ સરજેલી દીવાલો હતી જ નહીં; બધું પ્રકૃતિના સહવાસમાં હતું.

સારું; પ્લેટોની (ઇ.પૂ. 428-348) ‘અકાદમી’-ને ક્યાં દીવાલો હતી? અરે, આજે તો એને ‘વિશ્વની સર્વ પ્રથમ યુનિવર્સિટી’ કહેવાય છે ! સારું; ઍરિસ્ટોટલની (ઇ.પૂ. 384-322) ’લાયસિયમ' પણ દીવાલો વિનાની યુનિવર્સિટી ન્હૉતી તો શું હતી?

Plato and Aristotle

Painted by well known Italian painter Rafael

બન્નેનું વાતાવરણ પ્રાકૃતિક. બન્ને શરૂમાં સ્કુલ હતી. ‘અકાદમી’ તો પછીથી કહેવાઈ. પ્લેટોની અકાદમી, પહેલાં તો વ્યાયામશાળા હતી. આસપાસની સૂકી ધરાને ફળદ્રૂપ કરવા, કહે છે, કિકીફોસ નદીને એ તરફ વાળવામાં આવેલી. વૃક્ષો ઉગાડાયેલાં. એ નવપલ્લવિત પરિવેશમાં પછી તો મન્દિરો બંધાયાં, પૂતળાં મુકાયાં. ઉત્સવો શરૂ થયા. ક્રમે ક્રમે પરિવેશ યુનિવર્સિટીને છાજે એવો પરિસર બની ગયો. ‘લાયસિયમ’ તો પહેલાં મન્દિર જ હતી – જેમાં દેવ ઍપોલો લાયસિયસ વિરાજતા હતા. પ્લેટોનું ઘર અકાદમીમાં જ. બાજુમાં બગીચો. વ્યાખ્યાનો આપવાનું એમણે ત્યાંથી શરૂ કરેલું. ઍરિસ્ટોટલ મન્દિર ફરતે ચાલતા રહીને વ્યાખ્યાનો આપતા, કશાં ટેબલ-ખુરશી ન્હૉંતાં.

પ્લેટોની અકાદમીમાં અભ્યાસક્રમ ઘડાયા ન્હૉતા. ભણાવવું શું તે નક્કી ન્હૉતું. અભ્યાસક્રમ નિયત હોય એ જરૂરી છે, પણ મને આ ન-નક્કી વસ્તુનો પણ મહિમા વરતાય છે. મારા ગુરુ સુરેશ જોષીએ કદી અભ્યાસક્રમવશ થઈને નહીં ભણાવેલું. તમે જડ ખીલે બંધાયેલા નથી ને તેથી સમુચિત વિદ્યાવિહાર કરાવી રહ્યા છો. ઊંચી ડોકે આકાશનો તાગ લેતા વાત ચલાવો છો. કેટલી આવકાર્ય રીત !

પ્લેટોના ‘ડાયલોગ્સ’-માં ગણિત અને ફિલસૂફી અવારનવાર આવે કેમ કે મુખ્યત્વે તેઓ ફિલસૂફ હતા. સામે બેઠેલાં આગળ, પ્રૉબ્લેમ્સ મૂકતા. ગુરુ, સામે શિષ્ય, વચ્ચે પ્રૉબ્લેમ ! કેટલી કરણીય વસ્તુ ! વર્ગખણ્ડમાં જો પ્રૉબ્લેમ નામનું કશું કન્ટેન્ટ મુકાયું જ ન હોય, તો એને ‘વર્ગ’ શી રીતે કહેવાય? વિદ્યાર્થીનું મગજ જોડાય શેની જોડે? મુખ્ય અને પેટા મુદ્દાઓની જ્યાં સ્થાપના ન થતી હોય, એ વર્ગ, વર્ગ નથી, ઓરડો છે !

અધ્યાપક અને વિદ્યાર્થીને અપાયેલી એ ૪૫ મિનિટ, કીમતી વસ્તુ છે. વર્ગમાં જો જોક્સ, ગઝલના શેઅર ને એવા જ બધા સૅલસપાટાભર્યાં વિષયાન્તરો ચાલતાં હોય, તો તરત ધ્યાનમાં ન આવે એવું અ-દૃશ્ય નુક્સાન થવાનું છે. જ્ઞાન વિશે અમુક પેઢીઓ ‘ખાલીખમ’ અને ‘બાઘ્ઘી’ આવે છે એનાં મૂળ કારણોમાં આ વિષયાન્તર-લીલા એક ચૉક્કસ કારણ છે.

પ્લેટોને ત્યાં બધાંને ‘ડાયલૅક્ટિક’ વધારે ફાવતું’તું. એટલે કે સત્ય લગી ચર્ચાઓ અને વિમર્શ-પરામર્શથી પ્હૉંચવાનું, બારોબાર નહીં. તર્ક-વિતર્કથી વાદ-વિવાદ અને શક્ય સંવાદ.

વાત, તું કહું છું માટે ખોટી અને હું કહું છું માટે ખરી જ ખરી, એમ નહીં. અમુક અધ્યાપકો જક્કી હોય છે. અમારા એક સાહેબ હમેશાં પોતાના મતનું જ ગાણું ગાતા – કહ્યા જ કરે, મુનશી ગોવર્ધનરામથી ચઢિયાતા છે, બસ ! એમની નવલકથાઓમાં ક્રિયાવેગ તો જુઓ ! હકીકતે, સાહિત્યની હર કોઇ વાતમાં નાનું શું સત્ય હોય છે. વિદ્યાવ્યાસંગ આપણને એ સત્ય લગી દોરી જાય તો એ સુ-યોગ છે. પણ જો એને જ આખું બલકે અન્તિમ સત્ય ગણ્યા કરીએ – ને ગણાવ્યા કરીએ – તો એ ઠાલો હઠ-યોગ છે.

સ્વમતસ્થાપન અને પર-મતશ્રવણ વિદ્વત્તાનું રસાયન છે. વિદ્યાધર્મીએ આત્મલક્ષીતા અને પરલક્ષીતાનું સાયુજ્ય રચવું ઘટે છે. આપણે ત્યાં, ‘પરિપ્રશ્નેન’ જ્ઞાન લગી પહોંચવાનો સદાગ્રહ, એટલે તો છે. સમજાય નહીં ત્યાં લગી ચોમેરથી બસ પૂછ્યા કરવાનું. સામાવાળો સમજે નહીં ત્યાંલગી ચોપાસથી બસ સમજાવ્યા કરવાનું. એટલે તો કહેવત પડી – ‘પૂછતાં પણ્ડિત નીપજે, લખતાં લહિયો થાય’. વર્ગોમાં આજે તો પૂછવા વિશે જ દુકાળ પ્રવર્તે છે. અને, લહિયો થઈ જવાય એટલું બધું તો લખે છે જ કોણ? સાહિત્યના કેટલા ય વિદ્યાર્થીઓ પરીક્ષામાં જ લખે છે – પહેલી ને છેલ્લી વાર !

આમ, બન્ને અકાદમીમાં, જ્ઞાન-સર્જન, જ્ઞાન-સમ્માર્જન અને જ્ઞાન-સંવર્ધનને માટેની જોગવાઇ હતી. એક એવું પરિમાણ જેને ‘ઍકેડૅમિક ડાયમૅન્શન’ કહી શકાય; જે વડે ‘અકાદમી’ નામ ચરિતાર્થ થવાનું હોય.

અધ્યાપકોનું અધીત રી-ફ્રેશ થાય એ માટે હવે તો ઍકેડૅમિક સ્ટાફ-કૉલેજો છે. સ્ટાફ-કૉલેજને મેં એવા ૨૧-દિવસીય રીફ્રેશર કૉર્સ અનેક વાર યોજી આપેલા. એક વાર એમાં નિરંજન ભગતને વ્યાખ્યાન માટે બોલાવેલા. એમને સાંભળવા વર્ગમાં હું ખાસ બેઠેલો. થોડી વારમાં ભગતસાહેબ મારા આશ્ચર્ય વચ્ચે આખા વર્ગમાં ફરતા ફરતા વ્યાખ્યાન કરવા લાગેલા. કોઈ કોઈ વાર એકાદ રીફ્રેશરની બાજુમાં બેસી જાય, એની સાથે પ્રશ્નોત્તર કરે, ને વળી પાછા ચાલવા માંડે.

એમની એ લાક્ષણિક-સુન્દર પદ્ધતિ મને એટલા માટે યાદ આવી કે ઍરિસ્ટોટલ પણ, મેં કહ્યું એમ, મન્દિરની ફરતે ચાલતા રહીને વ્યાખ્યાનો આપતા. ત્યારે એક ગ્રીક શબ્દ ચલણમાં આવેલો -‘પેરિપૅટેટિક’. આપણી રીતે કહું તો પરિક્રમવું – જ્ઞાનાય પરિક્રમા, પરિવ્રજ્યા. ઠાંસિયા પ્રકારની અવર-જવર નહીં !

‘પોએટિક્સ' સમેતનાં ઍરિસ્ટોટલનાં ઘણાં પ્રવર્તમાન પ્રકાશનો શિષ્યોએ લીધેલી એમનાં વ્યાખ્યાનોની નૉંધો છે. આજે તો, ઊંધું છે. અધ્યાપક વ્યાખ્યાનો આછાંપાછાં કરે, નૉટો ભરપૂરે ઉતરાવે. કેટલાક પ્રિન્સિપાલો, તમારે નૉટો તો ઉતરાવવી પડશે, ભાઇ ! – જાડા કાચનાં ચશ્મેથી એવી કડકીલી ચીમકી આપતા હોય છે. આપણી તો મુખોમુખ પરમ્પરા; જેમાં શ્રુતિ-સ્મૃતિનો મહિમા. આજે એ મહિમા નષ્ટભ્રષ્ટ દીસે છે – અધ્યાપક મુખેથી વદે, વિદ્યાર્થી કાનેથી શ્રવણ કરે, પછી, જેવું જેટલું સ્મૃતિમાં આવે, ઉત્તરવહીમાં લખી પાડે, ને હસતો-રમતો ઘેર જાય.

ઋષિ હરતાં-ફરતાં ન ભણાવે. ઉપનિષદીય પદ્ધતિ હતી. ગુરુ પલાંઠીએ કે પદ્માસને બેસી વાત માંડે. સમક્ષ શિષ્ય બેસે. જ્ઞાનનું સર્જન અને ગ્રહણ ચાલે. પોડિયમને ટેકે ઊભા ઊભા બોલવાનું તો આપણે શી ખબર શેને માટે શીખ્યા છીએ ! છાતીસમાણાં એ અણઘડ ઑઠાંને લીધે વક્તાનું માત્રમાથું દેખાતું હોય છે. આયોજકોને એમ કે દેખાડવાલાયક તો વિદ્વાન મહોદયનું માથું છે, જે કંઈ પ્રગટવાનું એ, એમાંથી તો છે !

હમેશાં હું બેસીને વ્યાખ્યાન કરનારો, પણ એક વાર મારે પોડિયમનો પ્રસંગ પડેલો. ઊંચું પડતું’તું. સંસ્થાએ નક્કી રાખેલા સેવકે ફટાફટ પાટલી ગોઠવી આપેલી. એ પર ચડી થોડા મનોકચવાટ સાથે, અલબત્ત, હું સમ્યક્ વ્યાખ્યાન કરી શકેલો. આથી ઊંધું એ કે કેટલીયે કૉલેજોમાં સાહેબનાં ટેબલ-ખુરશી ને વિદ્યાર્થીઓની બૅન્ચીસ એક જ લેવલે હોય છે, પ્લૅટફૉર્મ હોતું જ નથી. અધ્યાપક-વિદ્યાર્થી એક જ સ્તરે – આમ તો, બરાબર ! પણ એટલે, મારી જેમ, બેસીને-બોલનારા વ્યાખ્યાતાનો પાછળ લગી ‘આઇ કૉન્ટેક’ થાય નહીં. બૅક-બૅન્ચર્સનો ઝીણો ગણગણાટ જરૂર સંભળાય.

અધ્યાપક સાંભળવાની ચીજ છે – ટીચર શૂડ બી હર્ડ – નામની રૂડી વસ્તુ આમ આજે રફેદફે થઈ રહી છે. જો કે, વિદ્યાર્થીઓ સાંભળે છે કે કેમ એની દરકાર રાખ્યા વિના બસ બોલ્યે જ રાખે, એવા આત્મનિતુષ્ટ અધ્યાપકો પણ મળી આવે છે. શું કરવાનું…

= = =

(January 4, 2022: Ahmedabad)

સૌજન્ય : સુમનભાઈ શાહની ફેઇસબૂક દિવાલેથી સાદર