મુંબઈના પહેલવહેલા ઘડિયાળી કોણ હતા?
જંતર બનાવીને જેલમાંથી છૂટેલા ફરદુનજી શેઠ
ભીખા બહેરામના સખાવતી વંશજો
માનશો? એક જમાનો એવો પણ હતો કે જ્યારે મુંબઈના થોડા માલેતુજારો પાસે ઘડિયાળ તો હતાં, પણ તે બગડી જાય તો તેન રિપેર કરનાર કોઈ નહોતું! અને એ વખતે ઘડિયાળ એટલે રિસ્ટ વોચ નહિ હોં. એ તો પછીથી આવી. ત્યારે તો વોચ એટલે પોકેટ વોચ. આપણા દેશમાં જ નહિ, યુરોપના દેશોમાં પણ એ વાપરે ફક્ત પુરુષો જ. કારણ મહિલાઓનાં ડ્રેસમાં પોકેટ હોય જ નહિ, તો પોકેટ વોચ રાખે ક્યાં? અને આમ પણ આખો દિવસ ઘરમાં જ રહીને, ઘરકામમાં અને ઢગલો છોકરાં ઉછેરવામાં વ્યસ્ત રહેતી સ્ત્રીને તે વળી ટાઈમ જાણવાની, તે માટે ઘડિયાળ રાખવાની શી જરૂર? પણ પછી થયું કે બૈરાંઓ માટે પણ ટાઈમ જાણવાનું કોઈક સાધન તો હોવું જોઈએ. એટલે ૧૬મી સદીમાં આવી રિસ્ટ વોચ. પણ પુરુષો તે પહેરે જ નહિ! પહેરે ફક્ત બૈરાંઓ. એટલે ઓળખાતી બ્રેસલેટ વોચ તરીકે. રોબર્ટ ડડલી નામે ગ્રેટ બ્રિટનનો એક ઉમરાવ. બીજા કોઈ સાથે નહિ, પણ ખુદ રાણી એલિઝાબેથને પરણવાના ધખારા. રાણીને રીઝવવા ખાસ બનાવડાવી ‘આર્મ્ડવોચ’ અને ૧૫૭૧માં તેમને ભેટ ધરી.
એ જમાનામાં વિલાયતમાં જે આવે તે વહેલું મોડું હિન્દુસ્તાનમાં પણ આવે. એટલે ઘડિયાળ તો આવી, પણ બગડે તો રિપેર કરનાર કોઈ નહિ! એ હુન્નર શીખીને મુંબઈના પહેલવહેલા ઘડિયાળી બન્યા જમશેદજી મંચેરજી લકબે ચીકા, જે પછી લકબે ચીકામાંથી બની ગયા જમશેદજી મંચેરજી ઘડિયાળી. એમનું ખાનદાન એ મુંબઈ આવીને વસેલું પટેલ પરિવાર પછીનું બીજું ખાનદાન. નસીબ અજમાવવા સોરાબજી કડવાજી ૧૬૬૪માં મુંબઈ આવ્યા, પોતાની ગરીબી દૂર કરવા. મુંબઈ આવીને તેવણે શું કામકાજ કીધું તે તો જાણવા મળતું નથી. પણ તેમના ખાનદાનમાં પેદા થયા જોગાજી. ઈ.સ. ૧૭૨૭ કે ૧૭૨૮માં એક ફ્રેંચ ઘડિયાળી મુંબઈ આવેલો. કોઈક રીતે તેની સાથે ઘરોબો બાંધીને, આજીજી કરીને તેમની પાસેથી જોગાજી ઘડિયાળ દુરુસ્ત કરવાનો હુન્નર શીખ્યા. અને ૧૭૩૦માં શરૂ કરી મુંબઈની પહેલવહેલી ઘડિયાળીની દુકાન. અને પછી તો એ તેમના ખાનદાનનો ધંધો બને ગયો. તે પહેલાં મુંબઈના અંગ્રેજ અમલદારોની ઘડિયાળ બગડી જાય તો રાખી મૂકતા, અને રજા લઈને માદરે વતન જાય ત્યારે ત્યાં સમારાવી લેતા. તેમાં કેટલાક હવે જોગાજી પાસે આવવા લાગ્યા. અને પછી આ લાટસાહેબોની પાછળ આવવા લાગ્યા ‘દેશીઓ.’
વીતેલા જમાનાની પોકેટ વોચ
જોગાજી પછી ફરદુનજી બન્યા ઘડિયાળી. મનસૂબો કર્યો ધંધો વિકસાવવાનો, અને ગયા પૂણે. ત્યારે પૂણે એ પેશવા રાજવટની રાજધાની. આજે આપણે ભલે અંગ્રેજ શાસનને ભાંડીએ. પણ કાયદો અને વ્યવસ્થાનું શાસન તેમણે સ્થાપ્યું, દેશી રજવાડાંઓની અંધાધૂની દૂર કરીને. ફરદુનજીનો વાંકગનો શો હતો એ તો ખબર નથી. પણ પેશવાના સિપાઈઓએ પકડીને પૂર્યા કેદખાને. હવે ફરદુનજી ઘડિયાળ સમી-નમી કરવા ઉપરાંત નાનાં મોટાં વાજિંત્ર પણ બનાવતા. કેદખાનાના કેટલાક અધિકારીઓની રહેમ નજરને પ્રતાપે એક અજબશું જંતર બનાવી રાજાને ભેટ મોકલ્યું. રાજા તો ખુશ ખુશ. કર્યો હુકમ : છોડી મૂકો કેદખાનામાંથી, અને હા, રાજ તરફથી સરપાવ આપીને જ જવા દેજો.
ધંધો વિકસાવવાની ખ્વાહેશ છોડીને ફરદુનજીએ પકડી સીધી મુંબઈની વાટ. અને પછી બાકીની જિંદગી સુખચેનમાં મુંબઈમાં ગુજારી. એવણ જ્યારે બેહસ્તનશીન થયા ત્યારે પાછળ મૂકતા ગયા બે બેટાઓ, મંચેરજી અને કાવસજી. અને એ બંનેએ બાપીકા ધંધાને ઓર વિકસાવ્યો. એમના વારસોમાં જમશેદજી ઘડિયાળી એવા તો કુશળ, મિલનસાર, સાચકલા, કે ઘરાકો પોતાનાં મોંઘાદાટ ઘડિયાળ પણ વગર રસીદે તેમની પાસે છોડી જતા. અને જલદીમાં જલદી તેને દુરુસ્ત કરી એવણ ઘડિયાળ ઘરાકને ઘરે પહોચાંડી દેતા. પછી તો બીજા પારસીઓ પણ આ હુન્નર શીખ્યા, દુકાન કાઢી બે પાંદડે થયા. એક જમાનામાં મુંબઈમાં ઘડિયાળી એટલે પારસી.
અગાઉ આપણે ભીખાજી બહેરામ વિષે વાત કરેલી. એમની મૂળ અટક પાંડે. ત્રણ બેટા : લીમજી ભીખાજી, પેસ્તનજી ભીખાજી, ફરામજી ભીખાજી. તેમાં લીમજીશેઠની વિલાયતી સામાનની ભરચક દુકાન, અંગ્રેજ બજારમાં. જ્યારે ફરદુનજીએ બાપીકી દુકાન તો ચાલુ રાખી જ, પણ સાથોસાથ રીચી સ્ટુઅર્ટની કંપનીના આડતિયા પણ બન્યા. એટલું જ નહિ અરદેસર નામના દીકરાને ચીન મોકલી ત્યાં પણ વેપાર વધાર્યો. મેરી ગોર્ડન નામનું, અને રૂપારેલ નામનું, એમ બે વહાણ મેળવી ચીન સાથે આયાત-નિકાસનો ધીકતો ધંધો જમાવ્યો. અહીં એક આડવાત કરી લઈએ. ૧૯મી સદીમાં જ્યારે ચીન સાથેના વેપારની વાત આવે ત્યારે મોટે ભાગે એ હોય અફીણનો વેપાર. અહીનું અફીણ ચીન જાય. ત્યાંની જણસો બદલામાં અહીં આવે. ફરદુનજીએ પોતાના એક બેટા દીનશાહને હજારો રૂપિયા ખરચીને ભણવા માટે છેક વિલાયત મોકલેલા. જો કે ત્યાં ચાર વરસ ભણીને પાછા આવ્યા પછી તેઓ પણ ચીન જઈ ખાનદાની વેપારમાં જોડાયા.
મેરી ગોર્ડન નામનું વહાણ
ભીખા બહેરામના એક વંશજ તે શેઠ મેરવાનજી ફરામજી પાંડેના. ઈ.સ. ૧૮૧૩માં જન્મ. સખાવતી જીવ. પારસી જમાતમાં સખાવતની તો નવાઈ નહિ. પણ મેરવાનજીએ પોતાના જમાનાની જરૂરિયાતો જાણી-સમજીને કેટલાંક અલાયદાં કામ કર્યાં. ૧૯મી સદીમાં તો ગુજરાતના ગામેગામથી પારસીઓનો ગાડરિયો પ્રવાહ મુંબઈ તરફ વહેતો થયો હતો. મોટા ભાગના આવે ત્યારે ગાંઠે ઝાઝો ગરથ હોય નહિ. એ વખતે પણ મુંબઈ એટલે મસ મોટું શહેર. બહારગામથી આવતા પારસીઓએ આવીને પહેલો આશરો લેવો ક્યાં? તે વખતનું નામ કરેલ વાડી. (આજે પણ એક નાનકડી ગલ્લીનું એ નામ છે.) પછીનું નામ ચર્ની રોડ. આજનું નામ રાજા રામમોહન રોય રોડ. કાવસજી બહેરામજી બનાજીવાલા આતશ બહેરામની સામ્ભે મેરવાનજી શેઠની ખાસ્સી મોટી જમીન. તેમાંથી તે વખતના ૩૬ હજાર રૂપિયાની કિંમતનો જમીનનો એક ટુકડો અલગ કરી તેના પર પોતાને ખરચે મોટી ઈમારત બંધાવી, એક લાખ રૂપિયાના ખર્ચે. આજે પણ એ ઇમારત ‘પાંડેની ધરમશાળા’ તરીકે ઓળખાય છે. પણ બીજે ક્યાં ય નહિ ને ચર્ની રોડ નજીક જ કેમ બંધાવી આ ધરમશાળા? કારણ એ વખતે ગુજરાત આવતી-જતી ટ્રેનો ચર્ની રોડ સ્ટેશને પણ થોભતી. એટલે ગુજરાતથી આવતા પારસીઓ માટે અહીંથી આવવું-જવું સહેલું પડે.
પાંડે ધરમશાળા – આજે
આ શેઠની ઝીણી નજરે એક બીજી વાત પણ નોંધી. એ વખતના મુંબઈમાં અવારનવાર કોઈને કોઈ રોગચાળો ફેલાય. દવાદારૂ માટે તો પારસીઓનાં ધર્માદા દવાખાનાં હતાં. પણ માંદગી પછી થોડો વખત જ્યાં રહીને ચોખ્ખાં હવાપાણીથી પાછા તાજામાજા થઈ શકાય એવી કોઈ જગ્યા નહિ. હા, તવંગર પારસીઓએ પરાંઓમાં બંગલા બંધાવેલા, એટલે ત્યાં જઈને રહે. પણ આમઆદમીનું શું? એટલે આ શેઠે કોલાબા વિસ્તારમાં દરિયા કિનારે મોટું ‘હવાખાનું’ કહેતાં સેનેટોરિયમ બંધાવ્યું જેને નામ આપ્યું ‘મહેરવાન બાગ.’ એક સાથે પોણો સો જણ રહીને દરિયાની ખુલ્લી હવા માણી શકે એવી સગવડ. સાથે એક ડોક્ટર પણ ખરા. જરૂરી સારવાર કરે. બહુ ઓછી કિંમતે દવાઓ પણ ત્યાંથી જ મળી રહે. આ સગવડ ઊભી કરવા પાછળ શેઠે એ જમાનામાં ચાર લાખ રૂપિયા ખર્ચેલા.
મેડિકલ પ્રોફેશનમાં આજે પણ ‘લાન્સેટ’ અઠવાડિકનું ભારે માન છે. ૧૮૨૩માં શરૂ થયેલું. તબીબી દૃષ્ટિએ આ મહેરવાન બાગની સગવડો એટલી તો અફલાતુન કે ૨૦ જાન્યુઆરી અને ૧૩ એપ્રિલ, ૧૮૭૨, એમ બે-બે અંકમાં તેને વિષે વિસ્તારથી લેખ લખીને પ્રગટ કીધેલા.
આજના મુંબઈમાં જુદી જુદી જગ્યાએ ‘પારસી કોલોની’ જોવા મળે – ક્યાંક મોટી, ક્યાંક નાની. અમેરિકાના આંતરવિગ્રહને કારણે હિન્દુસ્તાનના કપાસના ભાવ અસાધારણ ઊંચકાયા અને ફકીર હતા તે રાતોરાત અમીર બની ગયા. સાથોસાથ મકાનનાં ભાડાં પણ પુષ્કળ વધી ગયાં. કારણ અંતરિયાળ ગામોમાંથી પણ લોકોએ સટ્ટાના તાપણામાં તાપીને રાતોરાત માલેતુજાર થવા મુંબઈ તરફ દોટ મૂકી. મુંબઈ આવતા પારસીઓ માટે રહેણાકનાં મકાન બાંધી તેમણે વાજબી ભાડે આપવાં જોઈએ એવો વિચાર આવ્યો. ચર્ની રોડ પર ધરમશાળા બંધાવ્યા પછી પણ ઘણી જગ્યા ફાજલ પડી હતી. એ જગ્યા પર મકાનો બાંધવાનું કામ શરૂ પણ થયું. પણ પછી આંતરવિગ્રહ પૂરો થતાં રૂ બજાર, શેર બજાર, ખાનગી બેંકો, બધું કડડ ભૂસ. તેમાં આ શેઠ પણ ઘવાયા. હવે પારસીઓ માટે ફ્લેટનાં મકાનો બાંધવાનો તો સવાલ જ નહોતો. છતાં કોમની ભલાઈ કરવાનો આગ્રહ પણ ગયો નહિ. જે જગ્યા પર ફ્લેટ બાંધવા હતા તે જગ્યાનો આખો મોખરાનો ભાગ તો તેમણે વેચી નાખ્યો, બલકે વેચી નાખવો પડ્યો. પણ પછી એ વેચતાં જે રકમ આવી તેનું એવણે શું કર્યું? વ્યાજ ખાધું? ના. પહેલાં માથા પરનું દેવું ચૂકવી દીધું. પછી જેટલી જમીન વધી હતી તેના પર ફ્લેટ્સ નહિ તો ડબલ રૂમની ચાલ બાંધી. અને એ ખોલીઓ વાજબી ભાડે નબળી આર્થિક સ્થિતિવાળા પારસીઓને ભાડે આપી! હા, એમ કરીને પોતાને માટે થોડીક નિયમિત આવક ઊભી કરી. પણ સાથોસાથ કોમના થોડા લોકોનું પણ ભલું કર્યું. એ વખતે એ ચાલમાં લગભગ પાંચ સો પારસીઓ વસતા થયા. અને આ બધું કર્યા પછી બાવાજીના હાથમાં કેટલા પૈસા વધ્યા? પચીસ હજાર. ખરચ્યા સાત લાખ એકત્રીસ હજાર!
અને હા, જે જે સખાવતો કરી તેનો વહીવટ સુવાંગ પોતાના હાથમાં ન રાખ્યો, પણ દરેક મિલકત માટે અલગ અલગ ટ્રસ્ટ બનાવ્યાં. અને એવનની સખાવત પહોંચી હતી છેક વેલાત સુધી. અમેરિકન આંતરવિગ્રહ વખતે શરૂઅતમાં લેન્કેશાયરના કેટલાયે વણકરો બેકાર બની ગયેલા. તેમને મદદ કરવા માટે જ્યારે મુંબઈમાં ફંડફાળો ઉઘરાવવામાં આવ્યો ત્યારે તેમાં પણ ૧૨ હજાર રૂપિયા આપ્યા.
પાંડેના ખાનદાન જેવા બીજા કોઈ ખાનદાન વિષે વાત હવે પછી.
e.mail : deepakbmehta@gmail.com
xxx xxx xxx
પ્રગટ : “ગુજરાતી મિડ-ડે”, 16 જુલાઈ 2022
1932માં ‘ધ ગૂડ અર્થ’ને ‘પુલિત્ઝર પ્રાઇઝ’ એનાયત થયું. આ નવલકથામાં વાંગલંગ નામના ચીની ખેડૂતના જીવનનું આલેખન છે. ધરતીની મમતાના કારણે એ અને એની માયાળુ પત્ની અનેક વર્ષો સુધી સંઘર્ષ તથા કષ્ટ વેઠતાં રહે છે અને પછી શ્રીમંત બને છે. એમાં ચીનની કઠોર અને કપરી વાસ્તવિકતાઓનું સચોટ નિરુપણ હતું. ચીનને એની રહસ્યમયતા માટે રસપ્રદ માનનાર અમેરિકા માટે આ દૃષ્ટિકોણ નવો હતો. ‘ધ ગૂડ અર્થ’ ત્રણ નવલકથાઓની શ્રેણીમાંની પ્રથમ નવલકથા છે. તેનો ગુજરાતીમાં અનુવાદ ‘ધરતી’ નામે 1937માં નીરુભાઈ દેસાઈએ કર્યો છે.
