ઠંડા ઠંડા કૂલ કૂલ આઈસ ક્રીમ અને મુંબઈ
૧૮૩૪ની એક સવારે મુંબઈનાં અંગ્રેજી અખબારોમાં એક સમાચાર છપાયેલા :
‘ગઈ કાલે સર જમશેદજી જીજીભાઈએ પોતાના નવા બંગલામાં આપેલી મિજબાનીમાં શહેરના અનેક આગેવાનોએ હાજરી આપી હતી. પણ અમેરિકાથી ખાસ મગાવેલી એક વાનગી ખાધા પછી તેમાંના ઘણા મહેમાનો માંદા પડી ગયા હતા. એ વાનગી સ્વાદિષ્ટ તો ઘણી હતી પણ એટલી ઠંડી હતી કે એ ખાનાર ઘણા મહેમાનો શરદી-ઉધરસનો ભોગ બન્યા હતા.’ જ્યારે મુંબઈના એકમાત્ર ગુજરાતી અખબારે દોષનો ટોપલો મહેમાનોને માથે ઢોળી દીધેલો : ‘માંદા પડેલા મહેમાનો પોતાની જ ભૂલનો ભોગ બન્યા હતા. આવી અજાણી, પરદેશી વાનગી ખાવાની ભૂલ ન કરી હોત, તો તેઓ માંદા પડ્યા ન હોત.’ હા, જી. એ વાનગીને આપણે આઈસ ક્રીમ તરીકે ઓળખીએ છીએ. સરસાહેબે પાર્ટીમાં પીરસવા માટે ખાસ અમેરિકાથી આઈસ ક્રીમ મગાવેલું! (‘આઈસ ક્રીમ’ કેવું કે કેવો? પ્રમાણભૂત ગણાતો ‘સાર્થ ગુજરાતી શબ્દકોશ બંને સ્વીકારે છે. જ્યારે ભગવદ્ગોમંડળ કોશ માટે ‘કેવો’ જ સાચું, ‘કેવું’ નહિ. જ્યારે ‘ગુજરાતી લેક્સિકન’ બંને જાતિ સ્વીકારે છે: નર જાતિ અને નાન્યતર. અને અ લખનાર હંમેશાં ‘કેવું’ જ બોલે, કેવો નહિ જ.)
આ સર જેજે સાહેબ તે મુંબઈના મોટા દાનવીર. આજે જે ચર્ની રોડ તરીકે ઓળખાય છે ત્યાં આવેલી પોતાની જમીન તેમણે ગાય-ભેંસ વગેરે ચરી શકે તે માટે એક પાઈ પણ લીધા વિના સૌ કોઈ માટે ખુલ્લી મૂકી દીધી હતી. જે.જે. હોસ્પિટલ, તેમના દાનમાંથી બની. જે.જે. સ્કૂલ ઓફ આર્ટસ્, તેમની સખાવતમાંથી. લેડી જમશેદજી રોડ બંધાયેલો તેમનાં પત્નીના દાનમાંથી.
આઈસ ક્રીમની વડદાદી કુલ્ફી
પણ અંગ્રેજો અને તેમની રાજવટના વિરોધીઓને ગમે તેવી એક વાત એ છે કે આ અંગ્રેજી આઈસ ક્રીમનો વડદાદો હિન્દુસ્તાની હતો. જો કે એ હતો મોગલ. એટલે ઘણાનો હરખ થોડો ઓછો ય થઈ જાય! ‘આઈને અકબરી’માં જણાવ્યું છે કે મોગલ બાદશાહ અકબર માટે અવારનવાર આઈસ ક્રીમ તો નહિ પણ તેની વડદાદી જેવી કુલ્ફી બનાવવામાં આવતી. ખોયા કહેતાં માવામાં એલચી, બદામ, પિસ્તાં વગેરે નાખવામાં આવતાં. પછી તેમાં કેસરી દૂધ ઉમેરાતું. એ મિશ્રણને ધાતુના શંકુ આકારનાં બીબાંમાં ભરીને ઠારવા માટે બરફની વચ્ચે મૂકતા. એ બીબાંનાં ઢાકણાં બંધ કરવા માટે ઘઉંના લોટની કણક વપરાતી. પણ વેઇટ અ મિનિટ! હિન્દુસ્તાનમાં પહેલી વાર બરફ તો પેલા બરફના બેતાજ બાદશાહ ફ્રેડરિકભાઈ લાવેલા, અને એ તો બાદશાહ અકબર પછી થોડી સદી વિત્યા પછી. તો અકબરના જમાનામાં બરફ આવ્યો ક્યાંથી? દિલ્હીની અસહ્ય ગરમી બાદશાહ સલામતથી સહન ન થતી. એટલે ઉનાળામાં ખાસ ખેપિયાની ફોજ ઊભી કરવામાં આવતી. હિમાલયના પર્વતો પરથી ઉસેટી આ ખેપિયા દિલ્હી દરબારમાં બરફ હાજર કરતા. એ બરફ વાપરીને બાદશાહ માટે અને તેમના કબીલા માટે ઠંડાંગાર શરબત, દૂધ, કુલ્ફી વગેરે બનાવતા.
પણ એ વખતે આમ આદમીને તો કુલ્ફીનો ‘ક’ પણ અજાણ્યો હતો. અને દિલ્હી કરતાં મુંબઈ તો હિમાલયથી ઘણું વધુ દૂર. એટલે હિમાલયથી બરફ લાવવાનું તો બની શકે જ નહિ. પણ હા. આ લખનારે નાનપણમાં આવી ‘માટલાની કુલ્ફી’ ખાધેલી એ બરાબર યાદ છે. મોટે ભાગે ઉત્તર પ્રદેશના ભૈયાઓ એ બનાવીને વેચતા. વખત જતાં ઢાકણાં બંધ કરવા માટે કણકને બદલે જાડા કાળા રબર બેન્ડનો ઉપયોગ થવા લાગ્યો. એલ્યુમિનિયમને બદલે પ્લાસ્ટિકનાં ઘરાં આવ્યાં. પછી માટલાની કુલ્ફી ધીમે ધીમે અદૃશ્ય થવા લાગી. તેનું સ્થાન ગોળ ચાકીની કુલ્ફીએ લીધું. તેમાં જાતભાતના રંગ-સ્વાદ ઉમેરાયા. એક જમાનામાં ‘કુલ્ફી તો પારસી ડેરીની’ એમ મનાતું. તો ગિરગામ ચોપાટી અને જૂહુ ચોપાટીની કુલ્ફીના ચાહકો પણ ખરા, આજે ય તે.
પણ હવે કુલ્ફીની પ્લેટ જરા બાજુએ મૂકીને આપણે ફરી આઈસ ક્રીમ તરફ વળીએ. આઈસ ક્રીમ શબ્દ પહેલવહેલો વપરાયો છે ૧૭૭૭ના મે મહિનામાં, અમેરિકામાં. ન્યૂ યોર્ક ગેઝેટમાં ફિલિપ લેન્ઝીએ તેનો ઉપયોગ કરેલો. જો કે તેણે પોતાની ઓળખ લંડનના કનફેક્શનર તરીકે આપી છે. એ પછી વીસ વરસે બાલ્ટીમોર શહેરમાં આઈસ ક્રીમ વેચવાની જાહેર ખબર છપાયેલી જોવા મળે છે. પ્રેસિડન્ટ જેમ્સ મેડિસનનાં પત્ની ડોલી મેડિસને ૧૮૦૯માં એક રાજકીય સમારંભના મહેમાનોને આઈસ ક્રીમ પીરસ્યું હતું અને મહેમાનોએ તેના ભારોભાર વખાણ કર્યાં હતાં. ૧૮૧૦માં ફ્રેડરિક ટ્યૂડરે વેસ્ટ ઇન્ડીઝમાં આઈસ ક્રીમ બનાવીને તે અમેરિકા, ઈરાન અને હિન્દુસ્તાન મોકલવાનો વેપાર શરૂ કર્યો હતો.
આઈસ ક્રીમ બનાવવાનો સંચો
એક વાર બરફ છૂટથી મળતો થયો પછી આઈસ ક્રીમ બનાવવાનું અઘરું ન રહ્યું. ફેરિયાથી માંડીને નાની-મોટી દુકાનો આઈસ ક્રીમ વેચવા લાગી. તે બનાવવાના સંચા પણ બજારમાં મળતા થયા. ઘણાં ઘરો વાર-તહેવારે આવા સંચામાં ઘરે આઈસ્ક્રીમ બનાવતાં. ધાતુના લાંબા ડબ્બામાં ગરમ કરીને ઠંડુ કરેલું દૂધ ભરવાનું – મોટે ભાગે કેસર-બદામ-પિસ્તા કે વેનિલા કે સ્ટ્રોબેરીનાં એસન્સ અને ખાંડ નાખેલું. ઢાંકણું સજ્જડ બંધ કરીને લાકડાના પીપમાં એ ગોઠવવાનું. એ બેની વચ્ચેની જગ્યામાં બઝાર આઈસનાં ગચિયાં મૂકી ઉપર દેશી મીઠું ભભરાવવાનું. આ સંચા બે જાતના. કોઈકમાં ઉપર હેન્ડલ હોય, કોઈકમાં સાઈડમાં. તેના વડે દૂધ ભરેલો ડબ્બો ગોળ ગોળ ફેરવવાનો. થોડી થોડી વારે ઢાંકણ ખોલીને ડબ્બાની અંદરની દિવાલ પર જામેલું આઈસ ક્રીમ તવેથાથી ઊખેડવાનું. ફરી ડબ્બો બંધ, ફરી ગોળ ગોળ ઘુમાવવાનો. હા, બરફ પીગળે તેનું ખારું પાણી દૂધ ભરેલા ડબ્બામાં ન જાય તેનું ખાસ ધ્યાન રાખવું પડે. લાકડાના પીપમાં નીચેના ભાગમાં એક કાણું. તેમાં બૂચ મારેલો હોય. તે થોડી થોડી વારે કાઢીને બરફનું પાણી બહાર. અંદર ઉમેરવાનો નવો બરફ, નવું મીઠું. અડધા-પોણા કલાકમાં હોમ મેડ આઈસ ક્રીમ તૈયાર. આ આખી પ્રક્રિયા દરમ્યાન ઘરનાં છોકરાંની બાજ નજર પેલા સંચા પર જ હોય.
આ લખનારને ઘરે આ રીતે સંચામાં આઈસ ક્રીમ તૈયાર થતું. ઉનાળામાં હાફૂસ કેરીનું. તે સિવાય બદામ-પિસ્તાં કે કેસર-બદામનું. કેટલીક વાર એક-બે મિનિટ માટે સંચો ફેરવવાની ‘તક’ મળતી તો બેટમજી રાજીના રેડ. પણ તેના કરતાં ય વધુ યાદ છે તે તો બેસતા વરસના દિવસે બપોરે આવતો અડધા મણ (આજના લગભગ વીસ કિલો) આઈસ્ક્રીમનો સંચો. ફક્ત વીસ રૂપિયામાં, હોમ ડિલીવરી સાથે. વજન માટે ‘મણ’નો ઉપયોગ કંઈ નહિ તો મોગલ સામ્રાજ્ય જેટલો જૂનો તો છે જ. હિન્દુસ્તાન ઉપરાંત અફઘાનિસ્તાન, અરબસ્તાન, વગેરે દેશોમાં પણ તેનો ઉપયોગ થતો. બ્રિટિશ રાજવટ દરમ્યાન સૌથી પહેલાં બંગાળ ઇલાકામાં ૧૮૩૩માં ‘મણ’નું માપ સ્વીકારાયું. ચાલીસ શેરનો એક મણ. પણ મુંબઈ ઇલાકામાં જૂદી જુદી જગ્યાએ તેમાં થોડો ફરક રહેતો. વડોદરામાં ૪૨ શેરનો એક મણ, તો માળવાના દેવાસમાં ૬૪ શેરનો. માળવાના જ ઇન્દોરમાં અનાજ માટે ૨૦ શેરનો એક મણ, પણ અફીણ માટે ૪૦ શેરનો. તો ભરૂચમાં કપાસ માટે ૪૨ શેરનો મણ ગણાતો. બેળગાંવમાં ૪૪ અને કારવારમાં ૪૨ શેરનો મણ. “પીઠે બાંધ્યા મણ મણ તણા બોજ ને ચાલવાનું” જેવી કાવ્ય પંક્તિમાં પણ મણનું માપ જોવા મળે. તો બોલચાલમાં ‘મણ મણનો નિસાસો’ જેવા પ્રયોગ સામાન્ય હતા.
આઝાદી પછી ૧૯૫૮માં દેશે ‘મેટ્રિક સિસ્ટમ’ અપનાવી ત્યારથી મણનો ઉપયોગ ઘટ્યો અને ૧૯૬૦માં વજન માટે મેટ્રિક સિસ્ટમ ફરજિયાત બનાવાઈ. આજની પેઢીના ઘણા લોકોને તો મણ એટલે શું એની પણ ખબર ન હોય એમ બને. કેમ એ તો ખબર નથી, પણ ત્યારે ‘સાલ મુબારક’ માટે અમારે ત્યાં બધા મહેમાનો સાંજે જ આવતા. સવારે આવે માત્ર અડોશી-પડોશી. સાંજે આવતા બધા મહેમાનોને આઈસ ક્રીમ સાથે મારા માએ બનાવેલી લીલા વટાણાની પેટીસ ધરાય. પહેલેથી વાળી રાખેલી પેટીસ થોડી થોડી વારે મા પ્રાઈમસ પર તળતા જાય. ગરમ પેટીસ અને ઠંડા આઈસ ક્રીમનું કોમ્બિનેશન બધાં મહેમાનો પસંદ કરતાં.
તુલસી ઇસ સંસાર મેં ભાત ભાત કે આઈસ ક્રીમ
ઘરે દર વરસે આઈસ ક્રીમ આવે એક જ દુકાનેથી. મોહમદ અલી રોડ પર આવેલ તાજ આઈસ ક્રીમમાંથી. ત્યારે ટેલિફોનનું ચલણ બહુ ઓછું. એટલે બે દિવસ પહેલાં જાતે જઈને વરદી આપવી પડે. ઠરાવેલા ટાઈમે સાઈકલ પર સંચો લઈને દુકાનનો માણસ આવે. બીજે દિવસે ખાલી સંચો પાછો લઈ જાય. આ તાજ આઈસ ક્રીમ તે મુંબઈની જૂનામાં જૂની દુકાન. કચ્છથી આવેલા વાલીલજી જાલાજીએ છેક ૧૮૮૭માં શરૂ કરેલી. અલબત્ત, તે વખતે આઈસ્ક્રીમ બનાવવાનું તો શક્ય નહોતું. કારણ હજી બરફ તો લક્ઝરી ગણાતો – મળવો મુશ્કેલ. એટલે શરૂઆતમાં જુદાં જુદાં ફળોનો રસ અને દૂધ માટીના વાસણમાં મિક્સ કરીને ‘દૂધ કોલ્ડડ્રિંક’ વેચતા. પછી જ્યારે બરફ સહેલાઇથી મળવા લાગ્યો ત્યારે ફળો દૂધમાં મેળવીને આઈસ ક્રીમ બનાવવાનું શરૂ કર્યું. બસ, આજના દિવસ સુધી વારસદારો પણ એ જ રીતે આઈસ ક્રીમ બનાવે છે. શરૂઆતમાં તો આ દુકાનનું કોઈ નામ નહોતું. પણ તાજુદ્દીન નામના વાલીલજીના એક ખાસ દોસ્ત અવારનવાર આ દુકાનનું આઈસ ક્રીમ ખાવા છેક કચ્છથી આવે! એટલે એમના માનમાં દુકાનનું નામ પાડ્યું ‘તાજ આઈસ ક્રીમ.’ તો લોકોએ એ કુટુંબને નવી અટક આપી : ‘આઈસ ક્રીમવાલા.’
મુંબઈની આઈસ ક્રીમની સૌથી જૂની દુકાન
પછી ધીમે ધીમે જુદી જુદી જાતનાં આઈસ ક્રીમ આવતાં ગયાં. કંપનીઓ જથ્થાબંધ આઈસ ક્રીમ બનાવીને દુકાનો મારફત વેચવા લાગી. કપ આઈસ ક્રીમ, કોન આઈસ ક્રીમ, આઈસ ક્રીમ સ્ટિક, આઈસ ક્રીમ સ્લેબ. આ રીતે આઈસ ક્રીમ બનાવનારી કંપનીઓમાં કદાચ સૌથી જૂની તે ‘દિનશોઝ આઈસ ક્રીમ’. છેક ૧૯૩૨માં શરૂ થઈ. આજે પણ ચાલુ છે. શરૂ થઈ ત્યારે મધ્યમ વર્ગના લોકો માટે હજી આઈસ ક્રીમ ‘લક્ઝરી’ હતું. બીજી તે ‘જોય આઈસ ક્રીમ.’ ૧૯૬૭ના ડિસેમ્બરની આઠમીએ તેની શરૂઆત થઈ. કેટલાંક વર્ષો બોલબાલા રહી. પણ પછી વખત જતાં કંપની બંધ. મુંબઈનું બજાર મોટું ને મોટું થવા લાગ્યું. ગુજરાતની કંપનીઓ મુંબઈમાં પણ આવી. કેટલીક મલ્ટી નેશનલ બ્રાંડ પણ આવી. તો આઠ દાયકા પહેલાં શરૂ થયેલી કે. રુસ્તમ જેવી કંપનીઓ પણ લોકોની જીભે વળગી ગઈ. બ્રેબોર્ન સ્ટેડિયમના પરિસરમાં આવેલી આ કંપની તેની આઈસ ક્રીમ સેન્ડવિચ માટે પંકાય. તો ‘અમૂલ’ જેવી સહકારી મંડળીએ પણ આઈસ ક્રીમના ક્ષેત્રે ઝંપલાવ્યું. શરૂઆત પ્રમાણમાં મોડી અને તે ય ગુજરાતમાં. ૧૯૯૬ના માર્ચની ૧૦મી તારીખે શરૂઆત કર્યા પછી ૧૯૯૭માં તેનાં આઈસ ક્રીમ મુંબઈમાં વેચાવા લાગ્યાં. આજે તે ૨૨૦ જાતનાં આઈસ ક્રીમ અને બીજી બનાવટો વેચે છે!
અરે! પણ આઈસ ક્રીમ એ કાંઈ લખવા-વાંચવાની વાત છે? અને મુંબઈની ઓક્ટોબર હીટમાં તો આઈસ ક્રીમ આરોગ્યા વગર ચાલે જ કેમ?
e.mail : deepakbmehta@gmail.com
xxx xxx xxx
પ્રગટ : “ગુજરાતી મિડ-ડે”, 29 ઑક્ટોબર 2022
મારી સ્ત્રીને પરણ્યો તે પછી, ‘તારું ભેજું ચાલે’છ કે નૈં?’ તેવું અનેક વખત પૂછતો રહેતો હતો એટલે તેને તો એ પ્રશ્ન કોઠે પડી ગયેલો ને તેણે એમ મન વાળી લીધેલું કે જેને આ એક જ સવાલ આવડે છે તેનું ભેજું પણ ખાસ કૈં ચાલતું નહીં હોય. એ તો ત્યારે મારું ચાલતું ન હતું, નહિતર એની કૌમાર્ય અવસ્થામાં પણ એને ત્યાં જઈને પૂછી આવ્યો હોત, ફ્લેશબેકમાં, ‘તારું ભેજું ચાલે’છ કે નૈં?’ પણ, એ કામ મારા ભાવિ સસરાએ કર્યું જ હશે એમ માનીને મેં ફ્લેશબેકમાં જવાનું માંડી વાળેલું. જો કે, હું પરણી ચૂક્યો છું, છતાં મારા પિતાજી આ સવાલ પૂછવાનું ભાગ્યે જ ચૂકે છે ને તેમના પિતાજી પણ તેઓ હતા ત્યાં સુધી એ પ્રશ્ન પૂછવાની એક પણ તક પિતાજીના લાભાર્થે જતી કરી શક્યા ન હતા. આ એવો પ્રશ્ન છે જે શિક્ષક તેનાં વિદ્યાર્થીને, પરીક્ષા ન હોય તો પણ, વખતોવખત પૂછતો રહે છે. આપણે ભણી પરવારીએ ને નોકરીએ લાગીએ ત્યારે આપણો બોસ અખરોટ ફોડતો હોય તેમ આપણું જ ભેજું ખાતાં જઈને આપણને પૂછતો હોય છે, ‘તારું ભેજું ચાલે’છ કે નૈં?’ ને આપણે છતે ભેજે, ભેજા વગરના જ હોઈએ તેમ બબૂચકની જેમ જોઈ રહીએ છીએ.
આફ્રિકાના ટાન્ઝાનિયા દેશની હાદઝા જાતિના ‘ઓનવાસ’ નામના વડીલના કબીલા સાથે ન્યુયોર્કના જાણીતા પત્રકાર અને લેખક માઈકલ ફિન્કલે પંદર દિવસ ગાળ્યા હતા. તેનો વિગતવાર અહેવાલ ઉપરના લેખમાં છે. આપણને વિચારતા કરી દે તેવા, એ લેખમાંથી મળેલી માહિતી ગુજરાતી વાચકો સમક્ષ મુકવાની ઈચ્છા થઈ; એના પરિપાક રૂપે એક આંખે દેખ્યું વૃત્તાન્ત આ સાથે રૂપાંતરિત કરીને રજૂ કરું છું.
ટાન્ઝાનિયાના ઉત્તર ભાગમાં આવેલા, વિશ્વવિખ્યાત, સરંગેટીની દક્ષિણે એયાસી તળાવના કાંઠે વસેલી આ જાતિ ૧૦,૦૦૦ વર્ષ પૂર્વેના પથ્થરયુગમાં સ્થગિત થઈને, કશો વિકાસ કર્યા વિના થંભી ગયેલી છે. અહીંથી ઘણી નજીક, જગતમાં સૌથી પ્રાચીન માનવ હાડપિંજરો, (