મૂળ યુક્રૅનિયન કાવ્ય : યારિના કોનાહઝ* [Yaryna Chornohuz]

અંગ્રેજી અનુવાદ : ઑસ્ટૅપ કિન અને કેટ સરકન [translated from the Ukrainian by Ostap Kin and Kate Tsurkan]

ગુજરાતી અનુવાદ : રૂપાલી બર્ક

વસંતમાં પીડાની શ્વેત પાંખડીઓથી તમે ઢંકાતા જાવ છો તે દરમ્યાન

ધીરેથી અને સંપૂર્ણપણે

પૃથ્વી ટાઢથી છુટકારો મેળવતી જાય છે

વિજય અંગે શબ્દો વાપરતી વેળાએ

જીવતા રહેવા ફોન કરતી વેળાએ

ખોટ સહન કરવા છતાં ખુશ રહેવાનું

આ દેશમાં વેદના સિવાય બધું જૂઠ છે

આ દેશમાં 

બુદ્ધિના લાઈટ પ્લૉટ માણવા

સાવ જુઠ્ઠાણું છે

સત્ય બોલવા માત્ર પીડા જ સક્ષમ છે

અલેણાભાવ અને સામાન્યીકરણની પ્રતિભા ડામર પર સુકાઈ જાય છે

દુનિયાની ફિલસૂફીઓ જાય તેલ લેવા

ને રાત્રે તમને સ્વપ્નમાં દેખાય છે

ઝાડીઓમાંની કબરો પર મુકવા પત્થર લઈ જતી

મૃતકોની માતાઓ

જે પોતાને વીસરી જશે

પણ કબરમાં દટાયેલાં પોતાના દીકરાઓને નહીં

ને તમે કતલ કરાયેલાં

તમારા પ્રિયજનના સ્વપ્ન જુઓ છો

ને કોઈક વિદાય આલિંગન માગે છે

ને તમે એને આંલિંગો છો

એનું કહેવું છે કે કોઈકે તો

જકડી રાખવું પડશે 

પછી ભલે ને એ તમે હોવ

ને અન્ય એક પૂછે છે તમને લડાઈ વચ્ચે

કે તમે જીવતા છો ને હજુ

અગ્નિમાં પીગળેલી આંખોથી અડસટ્ટે ખેંચાઈ ગયેલા અંતિમ નસીબદાર પત્તાની માફક છેલ્લા હજો

જો કશુંક થાય તો રડશો નહીં મારે માટે

ને તમે એવા કોઈકને ગુમાવ્યાનું સ્વપ્ન જુઓ છો

જે ગોળીથીય ઝડપી તમને ખતમ કરશે

પ્રેમનો એ અંતિમ ગોળીબાર

ને તમે દુશ્મનના કબજામાંના શહેરોનું સ્વપ્ન જુઓ છો

કોઈ પણ મુક્તિ એમના વિનાશને ભૂંસી શકશે નહીં

તે ક્યારેક અખંડ હતા એવું કદી જાણી શકશે નહીં

સત્ય હંમેશથી આ વિનાશમાં જ રહેલું હતું

ને સુખશાતા જુઠ્ઠાણું હતું

સિવર્સકી ડોનેટ્સ તાબા હેઠળ વહે છે

ઍઝૉવનો દરિયો કાળા સમુદ્રની દિશામાં ટકરાય છે

એમની ઉપરના કાળા સત્યમાં શહેરો ડૂબી રહ્યાં છે

કહે છે કે

આખા વિશ્વનાં પાણી અમારા ચિરાયેલાં પોલાણોમાંનાં પાણી છે

ને યુદ્ધમાંથી તમારા પરત ફરવાની અનંત રાહ જોતી

એક દીકરીનું સ્વપ્ન તમે જુઓ છો

પીડા અને રાખનો તમારો રાખોડી પડછાયો

ખોટનાં શ્વેત ફૂલોથી ભરાઈ ગયો છે

ને બધી જ્વાળાઓ પર શ્વસે છે

અમારા શરીર જંગલ અને પૃથ્વીના રંગે રંગાયેલા છે

આત્માઓની માફક

અમારો આક્રોશ, ખડા રહીને કતલ કરવાની અમારી પસંદગી

યુદ્ધ મેદાનના ઘાથી ધીમા મૃત્યુની સંમતિ

જરૂર પડે તો અમારા માવતરને દેહ વિના કે પછી કબર વિના છોડી દેવાની સંમતિ

રાજ્ય અને સૈન્ય સમાંતરે પુષ્ટતા ખોઈ રહ્યાં છે

રાજ્ય અને સૈન્ય સાથોસાથ મરી રહ્યાં છે

રાજ્ય અને સૈન્ય પી રહ્યાં છે પ્રતિક્ષા અને અવમૂલ્યનના મિશ્રિત પ્યાલામાંથી 

*  યારિના યુક્રેન મરિન્ઝમાં ડૉકટર છે અને હાલ રશિયા સામેના યુદ્ધમાં યુક્રેનની ફ્રન્ટલાઈન પર તહેનાત છે. 

સ્રોત: asymptotejournal.com

e.mail: rupaleeburke@yahoo.co.in

યુગો પૂર્વે લુપ્ત થયેલી પ્રજાતિઓના યજમાન રહેલાં

એક ખડક, એક નદી, એક વૃક્ષ,

આપણાં ગ્રહની ભોંય પર રોકાણ દરમ્યાન

સુકાયેલાં ચિહ્નો મૂકી ગયેલા 

મૅસ્ટૅડૉન, ડાયનાસોરના સાક્ષી

જેમના ઝડપી અંત અંગેની કોઈ પણ બૂમાબૂમ

ધૂળ અને યુગોની તમસમાં ગરકાવ થઈ જાય છે. 

પરંતુ આજે, ખડક પોકારે છે આપણને, મોટા મક્કમ સાદે,

આવો, મારી પીઠ પર ઊભા રહીને 

તમારી ભાવિ તકદીરનો સામનો કરવાની છૂટ,

પરંતુ મારા પડછાયામાં વિસામો શોધશો મા.

સંતાવવાની જગા નહીં આપું તમને અહીં.

ફરિશ્તા કરતાં સહેજ જ નીચા સર્જાયેલા તમે

ઘણાં લાંબા સમયથી બરછટ અંધકારમાં

કોકડું વળી બેઠા છો

ઘણાં લાંબા સમયથી અજ્ઞાનતામાં 

નીચા મોઢે સૂતેલાં છો.

કતલ માટે સક્ષમ શબ્દો 

તમારા મોઢેથી ઊભરાતા રહે છે.

ખડક પોકારે છે આપણને આજે, મારી ઉપર ઊભા રહી શકો છો

પરંતુ મુખ તમારું છુપાવશો નહીં.

વિશ્વની દીવાલ ફરતે એક નદી

ગાય છે સુંદર ગીત. એ કહે છે,

આવો, મારે પડખે પોરો ખાવ.

તમે પ્રત્યેક, સીમાબદ્ધ દેશ છો,

નાજુક અને વિલક્ષણ ઢબે ગર્વિષ્ટ બનાવાયેલા,

તેમ છતાં ઘેરાવા સામે સતત આક્રમક.

નફા માટેના તમારા સશસ્ત્ર સંઘર્ષોએ 

મારા કિનારા પર કચરાના પટ્ટા,

મારી છાતી પર કાટમાળનો પ્રવાહ ખડક્યો છે.

આમ છતાં બોલાવું છું તમને આજે મારે કિનારે,

જો યુદ્ધનો અભ્યાસ ત્યજી દેવાના હોવ તો આવો,

શાંતિના વાઘામાં, અને હું ગાઈશ

સર્જનહારે મને આપેલાં ગીતો

જ્યારે હું અને વૃક્ષ અને ખડક એક હતાં.

માનવદ્વેષ તમારા ભવાં આડે લોહિયાળ ડામ હતો તે પૂર્વે 

અને જ્યારે તમે બરાબર જાણતાં હતાં કે 

તમે કંઈ જ જાણતા નથી.

નદી ગાતી હતી અને હજુ ય ગાય છે.

ગાતી નદી અને જ્ઞાની ખડકને 

પ્રતિભાવ આપવાની ખરી તાલાવેલી છે.

એશિયાઈ, લૅટિન અમૅરિકન, યહૂદી,

આફ્રિકન, અમૅરિકન આદિવાસી, સૂ,

કૅથલિક, મુસ્લિમ, ફ્રૅન્ચ, ગ્રીક,

આઈરીશ, રાબાઈ, પાદરી, શેખ, 

સમલૈંગિક, વિષમલિંગી, ઉપદેશક,

વિશેષાધિકૃત, ઘરવિહોણાં, શિક્ષક,

આ તમામ એવું કહે છે.

સાંભળે છે, આ બધાં સાંભળે છે

વૃક્ષની વાણી.

દરેક વૃક્ષનું પ્રથમ અને અંતિમ કથન આ સૌ સાંભળે છે

માનવજાત સાથે વાત કરો આજે. આવો મારી પાસે, અહીં નદીને પડખે.

નદીની કોરે મૂળિયાં નાખો.

પસાર થઈ ચુકેલા કોઈ ને કોઈ મુસાફરના તમે વંશજ છો,

તમ પ્રત્યેકને ચુકવણું થઈ ગયેલું છે.

તમે મને મારું  પ્રથમ નામ આપ્યું, 

તમે — પૉની, અપાચી, સૅનૅકા, ચૅરકી રાષ્ટ્ર,

મારી સાથે વિશ્રામ કર્યા બાદ

લોહિયાળ પગે  

નફા માટે મરણિયા થયાં, સોના માટે વલખા માર્યા ને  

મને અન્ય શોધનારાઓની ચાકરી સોંપી.

તમે — ટર્ક, આરબ, સ્વીડ, જર્મન, ઍસ્કિમો, સ્કૉટ, 

તમે — અશાન્ટી, યૉરબા, ક્રૂ,

ખરીદાયેલા, વેચાયેલા, દુ:સ્વપ્ન જેવું તમારું આગમન,

સ્વપ્ન માટે પ્રાર્થના કરતા તમે,

અહીં, મારી પડખે નાખો મૂળિયાં.

નદી કિનારે વાવેલું  

એ અચલ વૃક્ષ હું છું.

હું —ખડક, હું — નદી, હું — વૃક્ષ,

અમે તમારા છીએ — તમારા સ્થળાંતરનું ચુકવણું થઈ ગયેલું છે.

તમારા ચહેરા ઊંચા કરો, તમારે માટે ઊગેલા

આ ઊજળા પ્રભાતની તમને તીવ્ર જરૂર છે.

ઇતિહાસને, તેની અસહ્ય વેદના છતાં, રદબાતલ કરી શકાતો નથી,

પરંતુ જો હિમ્મતથી સામનો કરવામાં આવે,

તો ફરી જીવવો પણ પડતો નથી.

તમારે માટે ઊગતું પ્રભાત નિહાળવા

તમારી આંખો ઊંચી કરો.

સ્વપ્નને પુન:જન્મ આપો.

સ્ત્રીઓ, બાળકો, પુરુષો,

લો એને તમારી હથેળીમાં

અને તમારી સૌથી અંગત જરૂરિયાતના આકારમાં

તેને ઢાળો. 

તમારી સૌથી જાહેર ઓળખ મુજબ

એને ઘડો.

તમારા હૃદયો ઊંચા કરો

પ્રત્યેક નવા કલાકમાં નવી શરૂઆત માટે

નવી તક સમાયેલી છે.

ન થાવ ભયને વશ હંમેશાં

ન જોતરાયેલા રહો હેવાનિયતને સદા.

 

આગળ નમીને ક્ષિતિજ

પરિવર્તનના નવા ડગ માંડવા જગા કરે છે તમારે માટે.

અહીં, આ સુંદર દિવસના ધબકાર થકી

ખડક, નદી, વૃક્ષ — અમારી પર, તમારા દેશ પર

ઊંચુ જોઈને લાંબી-પહોળી નજર કરવાની

હિમ્મત તમને હોય કદાચ.

ફકીર જેટલી જ માઈડસને.

ત્યારે મૅસ્ટૅડૉન જેટલી જ તમને અત્યારે.

અહીં, નવા દિવસના ધબકાર થકી

તમારી બહેનની આંખોમાં અને તમારા

ભાઈના ચહેરા પર, તમારા દેશ પર

લાંબી-પહોળી નજર કરવાનો તમે અનુગ્રહ દાખવી શકો

અને સહજ રીતે કહી શકો

સાવ સહજ રીતે

આશા સહિત —

સુપ્રભાત.          

e.mail: rupaleeburke@yahoo.co.in

મૂળ અંગ્રેજી કવિતા :

https://poets.org/poem/pulse-morning

રાજધાની દિલ્હીમાં દિવાળી અને તે પછીનો એકાદ મહિનો ભારે પ્રદૂષિત હોય છે. દિલ્હીની શિયાળુ સવાર જ નહીં બપોર પણ ધુમ્મસછાયી જોવા મળે છે. આ સ્થિતિનું કારણ પાડોશી રાજ્યો પંજાબ અને હરિયાણાના ખેડૂતો દ્વારા થતાં પરાળના દહનને માનવામાં આવે છે. ખરીફ ફસલ તરીકે ડાંગરના પાકની કાપણી પછી આગામી રવી પાકની રોપણી માટે ખેતર સાફ કરવા ડાંગરની પરાળ તરીકે ઓળખાતા પાકના અવશેષોને  ખેડૂતો બાળી નાંખે છે. તેને કારણે પ્રદૂષણ ઉત્પન્ન થાય છે. જે દિલ્હીને પણ અસર કરે છે.

ખેડૂતો દિવાસળીની બેચાર સળીથી પરાળ સળગાવી દે છે અને આખા દિલ્હીને પ્રદૂષિત કરી મૂકે છે, એવા આરોપ લગાવવામાં આવે છે પરંતુ ખેડૂતો કેમ આ કરે છે તેનાં કારણોની ખાસ ચર્ચા થતી નથી.

ભારતની હરિયાળી ક્રાંતિએ જે કેટલાંક દૂષણો સર્જ્યાં છે તેમાંનું એક પરાળ દહન છે. તેને ભૂલાવીને પર્યાવરણના બગાડનો દોષ ખેડૂતોના માથે નાંખી દેવામાં આવે છે. પંજાબ કહેતાં પંજ આબ કે પાંચ નદીઓના આ રાજ્યમાં ભાગલા પછી પાંચને બદલે ત્રણ જ નદીઓનું મહત્તમ પાણી રહ્યું છે. મહેનતુ કિસાનો, શ્રમિકો અને પાણીની છતને લીધે હરિત ક્રાંતિ પછીના પંજાબને દેશના ધાનના કટોરાનું બિરુદ તો મળ્યું પણ  રાજ્યને કેટલુંક નુકસાન પણ થયું છે.

હરિત ક્રાંતિ પછીના પંજાબમાં બે વસ્તુઓ ખાસ જોવા મળે છે. એક બોરવેલ અને બીજા હાર્વેસ્ટર. પંજાબના લોકો તેમના ખોરાકમાં ચોખાનો વપરાશ ખાસ કરતા નથી. પણ આ ફૂડ બાઉલ ઓફ ઇન્ડિયા આખા દેશ માટે જાતભાતની ડાંગર પકવે છે. તે માટે પાણીનો વધુ વપરાશ થાય છે. ઉદાહરણ તરીકે ૧૯૯૩-૯૪માં ડાંગરની નવી જાત ‘ગોવિંદા’ ઉગાડવા સરકારી કૃષિ નિષ્ણાતોએ ખેડૂતોને અપીલ કરી. ફલત: ખેડૂતો એક જ ખરીફ મોસમમાં બે વાર પાક લઈને ચોખાનું મબલખ ઉત્પાદન કરવા લાગ્યા. જો કે એક કિલો ‘ગોવિંદા’ ચોખા માટે ૪,૫૦૦ લિટર પાણી વપરાતું હતું તે હકીકત પ્રત્યે આંખ આડા કાન કરવામાં આવ્યા. એટલે ઉત્પાદન અને આવક તો વધ્યાં પણ પાણી ઘટવા માંડ્યું હતું.

૨૦૦૯માં પંજાબ અને હરિયાણાની રાજ્ય સરકારોએ ભૂગર્ભ જળના સંરક્ષણનો કાયદો ઘડ્યો. આ કાયદા મુજબ દસમી મે પહેલાં ડાંગરની રોપણી પર પ્રતિબંધ મૂકવામાં આવ્યો. કિસાનોને સિંચાઈ માટે વરસાદી પાણીનો જ ઉપયોગ કરવાની ફરજ પાડવામાં આવી. આ રાજ્યોમાં ૨૦૦૯ પૂર્વે ડાંગરની રોપણી એપ્રિલ મહિનાના બીજા પખવાડિયામાં થઈ જતી હતી. તેને બદલે હવે જૂનના મધ્ય ભાગમાં થવા લાગી. પાક ચક્ર બદલાઈ જતાં મોડી રોપણીને કારણે પાક મોડો તૈયાર થતાં છેક ઓકટોબરમાં કાપણી થવા માંડી.

અગાઉ સપ્ટેમ્બરમાં પાક તૈયાર થઈ જતો હતો એટલે ખેડૂતોને નવી મોસમની ફસલ ઉગાડવા ખેતરો સાફ કરવા પૂરતો સમય મળી રહેતો હતો. હવે તે સમય મળતો બંધ થયો. કાપણી માટે મજૂરોની અછત અને મજૂરીના વધારે દામને કારણે ખેડૂતો હાર્વેસ્ટરથી ડાંગરની કાપણી કરાવે છે. મશીનો ખેતરમાં ઉભેલા પાકને મૂળમાંથી કાપી શકતા નથી પણ ઉપરનો ભાગ જ કાપે છે. એટલે પરાળ તરીકે ઓળખાતા ડાંગરના એક-દોઢ ફૂટના અવશેષો બાકી રહી જાય છે. તેને કાપવા માટે મજૂરો મળતા નથી કે ખેડૂતોને પોસાતા નથી. વળી નવી સિઝન માટે ખેતરો સાફ કરવા પર્યાપ્ત સમય હોતો નથી. એટલે તેઓ પરાળ બાળી નાંખે છે. અગાઉની તુલનામાં હવે ભર શિયાળે પરાળ બાળવામાં આવે છે એટલે પણ પ્રદૂષણની વધુ અસર જોવા મળે છે. પરાળ દહન પાછળની આ ભૂમિકા સમજ્યા વિના પર્યાવરણના નુકસાન માટે પંજાબના કિસાનોને જવાબદાર ઠેરવવામાં આવે છે.

પરાળ સળગાવવાની અસર જમીનની ફળદ્રુપતા પર પણ થાય છે. જમીનમાં રહેલા નાઈટ્રોજન, પોટેશિયમ, સલ્ફર અને ફોસ્ફરસ જેવા પોષક તત્ત્વો બળી જાય છે. સૂક્ષ્મજીવો પણ મરી જાય છે તેને કારણે જમીનની ફળદ્રુપતા ઘટે છે. એટલે ખેડૂતોને આગામી પાકમાં વધુ રાસાયણિક ખાતર વાપરવું પડે છે. ખેડૂતોના માથે ખર્ચ વધે છે તો સરકારને માથે વધુ ખાતર સબસિડીનો બોજ પડે છે. ખાતરની આયાત વધતાં આયાત ખાધ વધે છે. આમ આ વિષચક્ર ચાલ્યા કરે છે.

દિલ્હીનું પ્રદૂષણ અને પરાળદહન દિલ્હી અને પંજાબમાં ડબલ એન્જિન સરકાર ના હોવાને કારણે રાજકીય વિવાદનો વિષય બન્યો છે. કેન્દ્ર સરકારની સંસ્થા ‘સિસ્ટમ ઓફ એર ક્વોલિટી એન્ડ વેધર ફોરકાસ્ટિંગ’(સફર)ના મતે ૨૦૧૮માં દિલ્હીના પ્રદૂષણમાં પરાળદહનનું પ્રમાણ ૩થી ૩૩ ટકા, ૨૦૧૯માં ૪૪ ટકા  હતું. સરેરાશ પ્રમાણ ૨૦થી ૨૫ ટકા જ હોય છે. એટલે દિલ્હીના પ્રદૂષણનું એક માત્ર કારણ પરાળ દહન નથી. પરાળ તો મોસમી સમસ્યા છે જ્યારે દિલ્હી તો લગભગ બારેમાસ પ્રદૂષિત હોય છે. દિલ્હીનાં પ્રદૂષણ માટે વાહનોનું પ્રદૂષણ, ઔદ્યોગિક પ્રદૂષણ, ફટાકડા, ઈંટભઠ્ઠા અને બાંધકામનું પ્રદૂષણ પણ કારણભૂત છે.  આઈ.આઈ.ટી. દિલ્હીનું એક અધ્યયન જો કે એવું તારણ દર્શાવે છે કે દિવાળીના ફટાકડાનાં પ્રદૂષણની અસર બાર કલાક પછી ઘટી જાય છે પરંતુ પરાળદહનના પ્રદૂષણની અસર ઘણા દિવસો સુધી રહે છે.

દિલ્હીનાં પ્રદૂષણ માટે ભારે ઉહાપોહ થાય છે કેમ કે તે દેશનું પાટનગર છે પરંતુ જ્યાં પરાળ બાળવામાં આવે છે તે પંજાબ અને હરિયાણાનાં પ્રદૂષણની તો કોઈ વાત જ કરતું નથી! પરાળ સળગાવવાથી નિકળતા કાર્બન ડાયોક્સાઈડ અને કાર્બન મોનોક્સાઈડ જેવા ઝેરી વાયુની ખરાબ અસર આરોગ્ય પર થાય છે. પરંતુ તે અંગે મૌન સેવાય છે. પ્રદૂષણ ફેલાવવા માટેના આસાન શિકાર તરીકે કિસાનોને દોષ દેવાય છે પરંતુ ખુદ કિસાનો તેના ભોગ બની રહ્યા છે તેનું શું ?

આ સમસ્યાના ઉકેલ માટે કિસાનો, કૃષિ નિષ્ણાતો, કેન્દ્ર અને રાજ્ય સરકારો, વહીવટીતંત્ર તથા નાગરિક સમાજે સાથે મળી પ્રયત્નો કરવા જોઈએ. બેરોજગારીથી પીડિત દેશમાં મજૂરોને બદલે મશીનોનો વ્યાપક ઉપયોગ ટાળવો જોઈએ. વળી મશીનો ખેડૂતોને પરવડે તેવી કિંમતના અને પાકને છેક મૂળમાંથી કાપે તેવા બનાવવા જોઈએ. જેથી પરાળનો પ્રશ્ન જ ન રહે. તે દરમિયાન પરાળનો નિકાલ પણ મશીનોથી કરવાને બદલે મજૂરોથી કરવા અને તેમાં ‘મનરેગા’ લાગુ કરવા વિચારી શકાય. ઓછા સમયે અને ઓછા પાણીથી તૈયાર થતા પાક અંગે સંશોધનો કરવા જોઈએ. પંજાબના ખેડૂતો પર ડાંગરના વિપુલ ઉત્પાદનનું દબાણ ઘટાડવાની પણ આવશ્યકતા છે.

e.mail : maheriyachandu@gmail.com