ગુજરાતમાં પ્રાથમિક શિક્ષણની તાસીર સપાટી પર જુદી અને ભીતર જુદી છે. શિક્ષણને મામલે આખું રાજ્ય અનેક સ્તરે પછાત છે, પણ સપાટી પર બધું સરસ સરસ ચાલી રહ્યું હોવાનો દેખાવ થતો રહે છે. ટૂંકમાં, હાલત બતાવવાના અને ચાવવાના જુદા-જેવી છે. એવું એટલે બને છે કારણ મોટે ભાગે યોગ્ય વ્યક્તિ અયોગ્ય જગ્યાએ અને અયોગ્ય વ્યક્તિ યોગ્ય જગ્યાએ મુકાય એની કાળજી રખાય છે. હવે તો નવી શિક્ષા નીતિ પણ આવી ગઈ છે. જો કે, શિક્ષા નીતિમાં ભાગ્યે જ કૈં કહેવાપણું હોય છે. મૂળ સમસ્યા તો નીતિ લાગુ કરવાની હોય છે. ક્યાંક જીવ રેડીને કામ થતું જ હશે, પણ મોટે ભાગે તો અધિકારીઓ અને શિક્ષકો કામ કરવા ખાતર જ કરતા હોય છે, એમાં જીવંત રસ ઓછો જ હોય છે. હવે જ્યાં આવું હોય ત્યાં નીતિ ગમે એટલી ઉત્તમ હોય, તો પણ પરિણામો ઉત્તમ મળવા અંગે શંકા રહે. એમાં ય ખુશામતખોરી અત્યારે તો આખા રાજ્યનો લઘુત્તમ સાધારણ અવયવ છે. એને લીધે સારું દેખાય, પણ સારું હોય નહીં એમ બને. આમ તો કોઈ જ ક્ષેત્ર ખુશામતખોરીથી બચ્યું ન હોય ત્યાં શિક્ષણ પણ શું કામ બાકી રહી જાય? જો કે, પ્રાથમિક શિક્ષણ બધી જ રીતે દયનીય સ્થિતિમાં રહે એ માટે આખું શિક્ષણ ખાતું તનતોડ મહેનત કરી રહ્યું છે. સાચું કોઈ કહે નહીં ને સાચું કોઈ સાંભળે નહીં એવી રાજકીય સગવડો ઊભી કરાઈ છે. મોટે ભાગનો કારભાર જી હજૂરિયાઓ અને મજૂરિયાઓથી ચાલે છે. સાચું તો એ છે કે પ્રાથમિક શાળાનો આચાર્ય પ્રમાણિક મત રજૂ કરી શકે એવી મોકળાશ તેને ભાગ્યે જ હોય છે. એમ તો શિક્ષણ જગતમાં યુનિયનો પણ છે જ, પણ તે અવાજ રજૂ કરવા નહીં, અવાજ દબાવી દેવામાં વધુ પાવરધા છે. પગાર વધારા સિવાય કે આર્થિક સવલતો સિવાય શિક્ષણનું સાચું ચિત્ર રજૂ ન થઈ જાય તેની કાળજી બધાં જ યુનિયનો રાખે છે. સાધારણ શિક્ષક તો ઉપરી અધિકારીઓથી દબાયેલો રહે જ છે, પણ તેણે તો યુનિયનના સાહેબોથી પણ ડરવાનું રહે છે. કેટલી ય સ્કૂલોમાં પૂરતા શિક્ષકો નથી, પૂરતા ઓરડાઓ નથી, જરૂરી સામગ્રી નથી એ અંગે ઉપરી અધિકારીઓ સુધી વાત લગભગ પહોંચતી જ નથી. આજની તારીખે પણ કેટલીક સ્કૂલોને પાઠ્ય પુસ્તકો, ગણવેશ વગેરે પહોંચવાના બાકી હોય તો નવાઈ નહીં !

બે વર્ષ કોરોનામાં સ્કૂલો લગભગ બંધ રહી. જ્યાં ઓનલાઈન શિક્ષણ થયું, મોટે ભાગે તે એકમાર્ગી જ રહ્યું. પરીક્ષાઓને નામે માસ પ્રમોશનથી સંતોષ લેવાયો ને આ વર્ષે પણ કોરોનાના ભણકારા તો વાગે જ છે. એમાં જો વાત ખોરંભે ચડી તો આ વર્ષે ય માસ પ્રમોશન દાટ વાળે એમ બને. ઈચ્છીએ કે એમ ન થાય, પણ બે વર્ષમાં બાળકો પાયાના શિક્ષણથી લગભગ વંચિત રહ્યાં છે. બે વર્ષ માસ પ્રમોશન પામેલો વિદ્યાર્થી ત્રીજામાં આવી ગયો છે ને અંકજ્ઞાન કે અક્ષરજ્ઞાનથી લગભગ અજાણ રહ્યો છે. એની લર્નિંગ લોસની પ્રમાણિક ચિંતા લગભગ કોઈને નથી. બધાંને એમ જ છે કે એ તો વિદ્યાર્થી શીખી લેશે, પણ પાયાનું શિક્ષણ શીખવનાર વગર અઘરું છે, ત્યાં જાતે વિદ્યાર્થી શીખી લે એ અપેક્ષા વધારે પડતી છે. આ બધાંમાં ક્યાંક ખરેખર શિક્ષણની ચિંતા થઈ જ હશે, પણ એ જે તે સ્ટાફની નિસ્બતને કારણે હોવાની સંભાવનાઓ વધુ છે. શિક્ષણ વિભાગ કે સમિતિ દ્વારા એવી ચિંતા અપવાદરૂપે જ થઈ હોય એમ બને. એમ કહેવાય છે કે કેટલીક શાળાઓ, ખાનગી સ્કૂલોને ટક્કર મારે એ રીતે નગર પ્રાથમિક શિક્ષણ સમિતિએ વિકસાવી છે. એ વાત સાથે સંમત થવાનો આનંદ જ હોય, પણ પ્રાથમિક શાળાનો આદર્શ ખાનગી સ્કૂલો હોય એ પણ કેવું? આમ તો ખાનગી સ્કૂલોએ પણ કર્યો તો ધંધો જ છે. લોકડાઉનમાં સ્કૂલો બંધ રહી એની ફી ઉઘરાવવાની પણ એવી સ્કૂલોને નાનમ લાગી નથી ને ખાનગી સ્કૂલોમાં લૂંટાવવા માટે જેમની પાસે વધારાના પૈસા છે એમણે એવા પૈસા ખટાવ્યા પણ છે, તો એવું પણ થયું છે કે લોકડાઉનમાં આવક ન થવાને કારણે ઘણા વાલીઓએ ખાનગી સ્કૂલોમાંથી ઉઠાડી લઈને બાળકોને સરકારી સ્કૂલોમાં મૂક્યાં હોય. બીજી તરફ ખાનગી સ્કૂલોએ વિદ્યાર્થીઓ પાસેથી ભારે ફી વસૂલી છે ને ઓછો પગાર આપીને શિક્ષકોનું શોષણ કર્યું છે. એવી સ્કૂલોનો આદર્શ, પ્રાથમિક સ્કૂલોએ ને શિક્ષણ સમિતિએ અપનાવવાની જરૂર ખરી?

આટલી ભૂમિકા સાથે નગર પ્રાથમિક શિક્ષણ સમિતિએ તાજેતરમાં જ 2023-2024નાં વર્ષ માટે વિપક્ષના વિરોધ વચ્ચે 731.55 કરોડનું બજેટ 26 ડિસેમ્બર, 2022ને રોજ મંજૂર કર્યું તે અંગે થોડી વાત કરવા જેવી છે. આમ તો બજેટની બેઠકમાં 630.30 કરોડનું બજેટ મંજૂર કરાયું હતું, પણ 2023-‘24 માટે અધ્યક્ષે 731.55 કરોડનું બજેટ રજૂ કર્યું જે મંજૂર પણ કરી દેવાયું. આમ તો હવે બધું સ્માર્ટ થવા જ બેઠું છે તો શિક્ષણ પણ સ્માર્ટ થવામાંથી શું કામ રહી જાય? ગયે વર્ષે તમામ ઝોન મળીને 20 સ્કૂલો સ્માર્ટ કરવા માટે બજેટમાં 25 કરોડ ફાળવાયેલા. આ વખતે 40 સ્કૂલો સ્માર્ટ કરવા માટે 50 કરોડ ફાળવાયા છે. એટલે કે સ્કૂલો અને ખર્ચ ડબલ થશે. સારું છે કે 40 સ્કૂલો સ્માર્ટ થવાની છે. આ સ્માર્ટનેસ કોરોના પહેલાં આટલી તીવ્ર ન હતી, એનો ય વાંધો નથી, પણ શહેરની, સમિતિની સાડી ત્રણસોથી વધુ સ્કૂલો છે, એમાં 40 સ્કૂલો સ્માર્ટ થશે, તો બાકીની સ્કૂલોનું શું? એને વિકસાવવાની છે કે પાયાની સુવિધાઓથી એણે વંચિત જ રહેવાનું છે? વારુ, જે ચાળીસ સ્કૂલો સ્માર્ટ થવાની છે એનો લાભ કયા વિસ્તારના કયા વિદ્યાર્થીઓને મળવાનો છે? જો એમને એ લાભ મળવાનો હોય તો બાકીના વિદ્યાર્થીઓની પાત્રતામાં કૈં ખૂટે છે એમ માનવાનું છે? જેમને સ્માર્ટ સ્કૂલનો લાભ મળવાનો છે કે મળી રહ્યો છે, તે લાભ મેળવવાની બાકીનામાં યોગ્યતા નથી એવો જ એનો અર્થ થાય. એ તો જે હોય તે, પણ જોવાનું એ રહે કે એમાં શિક્ષણ સમિતિની કોઈ ‘સ્માર્ટનેસ’ ભાગ ન ભજવી ગઈ હોય !

આ વખતે બજેટ વધ્યું તેમાં નવા સીમાંકનને આધારે જિલ્લા પંચાયતની 35 સ્કૂલો સૂરત મહાનગરપાલિકામાં ઉમેરાઈ તે કારણ પણ ખરું. દેખીતું છે કે એના ખર્ચની જોગવાઈ પણ બજેટમાં વિચારવી પડે. એમ મનાય છે કે બજેટમાં અંદાજે વિદ્યાર્થી દીઠ 35 હજારથી વધુનો ખર્ચ આ વર્ષમાં થશે. એમાં પુસ્તકો, ગણવેશ જેવા ખર્ચનો સમાવેશ થાય છે. જો વિદ્યાર્થી દીઠ 35,000નો ખર્ચ થતો હોય તો સાદો સવાલ એ થાય કે ચોપડા, યુનિફોર્મનો ખર્ચ એક વિદ્યાર્થીનો 35,000 જેટલો ખરેખર થાય છે? લાગે છે તો એવું કે આટલો ખર્ચ ખાનગી સ્કૂલોના વિદ્યાર્થીઓનો પણ નહીં થતો હોય ! તો, વિચારવાનું એ રહે કે વિદ્યાર્થી દીઠ ફાળવાયેલા 35,000 ખરેખર શેમાં ખર્ચાવાના છે? એ વિદ્યાર્થી માટે ખર્ચાવાના છે કે વિદ્યાર્થીને નામે ખર્ચાવાના છે? સમિતિની સભામાં આ અંગે કોઈ ચર્ચા થાય છે કે ત્યાં ચૂપ રહીને સભ્યો બીજા જ દાખલા ગણવામાં વ્યસ્ત રહે છે? જો કે એવો સૂર જરૂર ઊઠ્યો કે વિદ્યાર્થી માટે બજેટમાં અગાઉ ફાળવાયેલી રકમ પણ પૂરી ખર્ચાઈ નથી. મોટું બજેટ ફાળવાય ને એમાંથી શિક્ષકોનો પગાર જ કાઢવામાં આવતો હોય તો સવાલ એ પણ થાય કે બાકીની રકમ ક્યાં ખર્ચાય છે? વારુ, બારેક હજાર શિક્ષકોની જગ્યા ખાલી હોય તો પગાર પણ કેટલાક શિક્ષકોનો થાય છે તે પણ વિચારવાનું રહે. આ ઉપરાંત, પાટિયા, ચોક, ડસ્ટર ને અન્ય ટેકનિકલ સાધનો પાછળ પણ પૂરતો ખર્ચ થતો ન હોય તો આટલી મોટી રકમ બજેટમાં કોની હોજરી ભરવા ફાળવાતી હશે તે નથી સમજાતું. રકમ ફાળવાયા પછી જો તે વપરાયા વગર જ પડી રહેતી હોય તો બજેટ ઘટવું જોઈએ તેને બદલે વધે છે. તો કયાં કારણોસર તેમ થાય છે તેનો ખુલાસો થવો જોઈએ.

તપાસ તો એ પણ થવી જોઈએ કે કેટલાં કોર્પોરેટરોનાં, અધિકારીઓનાં બાળકો સરકારી સ્કૂલોમાં ભણે છે? એ ત્યાં ભણે છે કે વધુ સગવડોવાળી બીજી મોંઘી સ્કૂલોમાં તેમનાં એડમિશન થાય છે? ખરેખર તો એવાં બાળકોને સરકારી સ્કૂલોમાં ભણવાની ફરજ પડાવી જોઈએ, જેથી કેટલી ઓછપ વચ્ચે બીજાં બાળકો ભણે છે એનો ખ્યાલ આવે અથવા તો એમને મળતી સુવિધાઓ પ્રાથમિક શાળાઓમાં સાચા અર્થમાં વિદ્યાર્થીઓને ઉપલબ્ધ કરાવવી જોઈએ. વ્યવસ્થા તો એવી પણ થવી જોઈએ કે સરકારી અને સમિતિના ન હોય એવાં, શિક્ષણમાં રસ ધરાવનારાઓની એક એવી કમિટી હોય જે દર અઠવાડિયે કે પંદર દિવસે શાળાને ને વિદ્યાર્થીઓને અપાવી જોઈતી સવલતો મળે છે કે કેમ એનો સમિતિને તટસ્થ અને સાચો રિપોર્ટ કરે અને ખૂટતી સેવાઓ પૂરી પાડવાની સમિતિને ફરજ પાડે. આવું થશે તો જ સમિતિનો કાગળ પર રહેતો કારભાર વર્ગખંડો સુધી પહોંચશે. પણ આવું થાય ખરું? કાગળ પર તો ઘણી શિક્ષણ નીતિઓ અદ્દભુત લાગે, પણ કમાલ એ છે કે કાગળની બહાર નીકળતા જ તે ‘ભૂત’ થઈ ઊઠે છે. આ બધું જ સુધરી શકે એમ છે. જરૂર છે તે ઇચ્છાશક્તિની, મગર વો દિન કહાં કિ …

000

e.mail : ravindra21111946@gmail.com

પ્રગટ : ‘આજકાલ’ નામક લેખકની કટાર, “ધબકાર”, 02 જાન્યુઆરી 2023

જિંદગીના રસને પીવામાં કરો જલદી ‘મરીઝ’

એક તો ઓછી મદિરા છે, ને ગળતું જામ છે

મરીઝનો આ પ્રખ્યાત શેર છે. આવા તો અનેક છે. મરીઝે જીવન વિશે, સંબંધો વિશે, મિત્રો અને ઈશ્વર વિશે સુક્ષ્મ વાતો કહેતા કલાત્મક શેર આપ્યા છે. તેમના શેરની ગહેરાઈના કારણે જ કવિતાના ચાહકોએ તેમને ગાલિબ સાથે સરખાવ્યા હોય. મરીઝનું મૂળ નામ અબ્બાસ અબ્દુલઅલી વાસી હતું. તે સુરતમાં જમ્યા હતા. મજાની વાત એ છે કે મિર્ઝા અસદુલ્લા બેગ ખાન ઉર્ફે મિર્ઝા ગાલિબ(1797-1869)નો પણ સુરત સાથે સંબંધ હતો. આ અઠવાડિયે, 27 ડિસેમ્બરે, ગાલિબની 225મી વર્ષગાંઠ ગઈ.

ગાલિબ શાયરી એટલે કે પદ્યની સીમાની બહાર ગદ્યમાં પણ બેમિસાલ છે એ તેમની બીજી વિશેષતા છે. ગાલિબનો પત્રવ્યવહાર વ્યાપક હતો અને એમાં એણે સીધી, સરળ અને સંવેદનાત્મક ઉર્દૂ ભાષા વિકસાવી હતી એ બહુ લોકોને ખબર નથી. એથી ય ઓછા લોકોને એ ખબર હશે કે ગાલિબના આ પત્રલેખનમાં ગુજરાતનું પણ એક સ્થાન હતું.

ગાલિબનું મોટા ભાગનું જીવન ઉત્તર ભારત(દિલ્હી, આગ્રા, કોલકાતા)માં વીત્યું હતું. ગુજરાત સાથે તેમનો સંવેદનાત્મક સંબંધ હતો. સુરતના નવાબ મીર જફર અલી ખાન સાથે ગાલિબે પત્રવ્યવહાર કર્યો હતો. બ્રિટિશ ઇસ્ટ ઇન્ડિયા કંપનીએ જ્યારે સુરતનો કબજો લઇ લીધો હતો અને નવાબ પરિવારની સંપત્તિ પચાવી પાડી હતી, ત્યારે આ નવાબે બ્રિટિશ સંસદ સમક્ષ આ મુદ્દો ઉઠાવ્યો હતો અને જીત મેળવી હતી.

1859થી 1869 સુધી ગાલિબે તેમને 61 પત્રો લખ્યા હતા. નવાબ મીરના પ્રપૌત્ર અને હાલ મુંબઈ સ્થિત નવાબ મીર જફર ઈમામે ૨૦૦૩માં ‘મિર્ઝા ગાલિબ એન્ડ ધ મીર્સ ઓફ ગુજરાત’ શીર્ષક હેઠળ આ પત્રોનું સંપાદન કર્યું છે. રૂપા એન્ડ કંપનીએ એનું પ્રકાશન કર્યું છે.

ગુજરાતીમાં આ પુસ્તક છે? જાણમાં નથી, પરંતુ 2009માં સુરત મહાનગરપાલિકાની ૩૭મી નાટયસ્પર્ધામાં એ.એસ. કસલીવાલા લિખિત અને નરેશ કાપડિયા દિર્ગ્દિશત દ્વિઅંકી નાટક ‘મિરજા ગાલિબ સુરતમાં’નું મંચન પણ થયું હતું. વાર્તા એવી હતી કે 1869માં મૃત્યુ પામેલા ગાલિબ નરકમાં ‘હાઉસફૂલ’નું બોર્ડ જોઇને અને સ્વર્ગમાં પ્રવેશબંધીના કારણે વર્ષો પછી પાછા દિલ્હી આવે છે અને ત્યાં સુરતના એક પત્રકારને મળીને પોતે 140 વર્ષ પહેલાંના ગાલિબ જ છે એ સાબિત કરવા પ્રયાસ કરે છે.

નવાબ મીર જફુર અલી ખાને ગાલિબને સુરત આવવા આમંત્રણ આપ્યું હતું. તે વખતે ગાલિબ બીમાર હતા અને અનુકરણીય શૈલીમાં એમણે જવાબ લખ્યો હતો, ‘કિસી સૂરત મેં મૈં સુરત નહીં આ શકતા.’ અહીં એના તેમના પેલા વિખ્યાત શેર, ‘કોઈ ઉમ્મીદ બર નથી આતી, કોઈ સૂરત નજર નહીં આતી … આગે આતી થી હાલ-એ-દિલ પે હંસી, અબ કિસી બાત પે નહીં આતી’નું અનુસંધાન છે.

સુરતના નવાબ પરિવારમાં દાદ ખાન સૈયાહ મીર ગુલામ બાબા અને બીજા  શાહી સભ્યો સાથે ગાલિબ પત્રોથી સંપર્કમાં હતો. કેટલાક અભ્યાસીઓ માને છે કે માત્ર પત્રોના કારણે ય ઉર્દૂ સાહિત્યમાં ગાલિબનું સ્થાન નિશ્ચિત હતું. ગાલિબ પહેલાં ઉર્દૂ અલંકારિત ભાષા હતી. ગાલિબે એને આમ અને સંવેદનાત્મક બનાવી દીધી. એ એવી રીતે લખતા જાણે ‘વાત’ કરી રહ્યા હોય. એક પત્રમાં એ લખે છે, ‘સો કોસ સે બા-જબાન-એ કલમ બાતેં કીયા કરો ઔર હીજ્ર મેં વિસાલ કે મઝે લીયા કરો’ – માઈલો દૂરથી કલમના મોઢેથી વાતો કરો અને છૂટા પડી ગયા હો તો ય મિલનની મઝા લૂંટો. બીજા એક પત્રમાં એ લખે છે, ‘મેં કોશિશ કરતા હૂં કી કુછ ઐસી બાત લીખૂં કી જો પઢે ખુશ હો જાયેં.’

એમનું પત્રલેખન બહુ વ્યસ્ત હતું, એ રોજના પાંચથી છ પત્રો લખતા હતા. ઘણી વાર તો એ પોતાના સરનામે પણ પત્ર મોકલતા. કોઈકે એક વાર એમનું સરનામું પૂછયું તો ગાલિબે કહેલું, “અસદુલ્લાહ ગાલિબ, દિલ્હી કાફી હોગા.” મુનશી હરગોપાલ તફતા પરના એક પત્રમાં ગાલિબનો અંદાજ જુઓ, ‘‘ક્યોં સાહબ રુઠે હી રહોગે યા માનોગે ભી? ઔર કિસી તરહ નહીં માનતે તો રુઠને કી વજહ લિખો. મેં ઈસ તન્હાઈ મેં સિર્ફ ખતોં કે ભરોસે જીતા હૂં. યાની ઉસકા ખત આયા. મૈંને જાના કી વહ શખ્સ તશરીફ લાયા. હૂં ન તંદુરસ્ત ન ખુશ હૂં ન નાખુશ, ન મુર્દા હૂં ન જિંદા. જીયે જાતા હૂં બાતેં કિયે જાતા હૂં. રોટી રોજ ખાતા હૂં. જબ મૌત આયેગી તો મર ભી રહૂંગા.’

કવિ તો નિજાનંદ માટે લખે એવી ફકીરી-ફિલોસોફીની આપણે ત્યાં ગુજરાતીમાં નિબંધો લખનારા, વાર્તાઓ લખનારા અને બીજા એસોર્ટેડ કલમબાજો જે જુર્રત કરે છે એવું ગાલિબની બાબતમાં નથી. ‘નિજાનંદ માટે લખવાની’ ચાલાકીથી તમે સામાજિક જવાબદારીમાંથી મુક્ત થઈ જાઓ છો એ એક બોનસ પોઈન્ટ છે. ગાલિબનો આ શેર ‘મગર લિખવાયે કોઈ ઉસકો ખત તો હમસે લિખવાયે, હુઈ સુબહ ઔર ઘર સે કાન પર રખકર કલમ નિકલે.’ વાંચો તો તમને કદાચ નર્મદનું ચિત્ર યાદ આવી જાય.

ગાલિબની આ બીજાના દુઃખે દુઃખીવાળી ઈન્સાનિયત બહુ પ્રકાશમાં નથી આવી. એમના કેટલાક શેર આની સાબિતી છે. એ લખે છે, ‘બસ એક દુશ્વાર હૈ હર કામ કા આસાં હોના, આદમી કો ભી મય્યસર નહીં ઈન્સાં હોના.’ મતલબ આપણે એવા સમયમાં જીવીએ છીએ જ્યાં દરેક કામ અઘરું છે, આજકાલ તો આપણે માણસ પણ બની નથી શકતા. આદમી અને ઈન્સાનનો આ ફર્ક ગાલિબ જ કરી શકે.

ઉર્દૂ સાહિત્યકાર ડો. ઈબ્દદાદ બરૈલવી લખે છે કે, ‘‘ગાલિબની મહાનતા એમાં છે કે એ બીજાનાં દુઃખ-દર્દને અનુભવી શકે છે અને એની કથની અને કરણીમાં આ મહત્ત્વની બાબત છે.’’ આ વાંચોઃ ‘રગો મેં દૌડતે ફિરને કે હમ નહીં કાઈલ, જબ આંખ હી સે ના ટપકા તો ફિર લહુ ક્યા હૈ.’ નસમાં રક્ત ફરે છે એ સાબિતી છે કે આપણે જીવતા છીએ પણ એનો મતલબ એ નથી કે આપણે જીવંત છીએ. જીવંતનો મતલબ બીજાના દર્દનો અહેસાસ. સંવેદનશીલતાનો સાચો મતલબ  બીજાના દર્દથી પોતાની આંખમાંથી આંસુ ટપકે તે. ગુજરાતી કલમબાજો શબ્દોના  પ્રાસ જોડીને અથવા તો ક્રોસવર્ડ રમતા હોય એમ જે ‘વાક્યો’ બનાવે છે, એને સંવેદનશીલતા નહીં, હાથચાલાકી કહેવાય.

મહાત્મા ગાંધીએ ગાલિબને વાંચ્યો હશે કે નહીં એ એક અભ્યાસનો વિષય છે, પરંતુ ક્ષમા અને સહિષ્ણુતાનું ચિંતન પણ ગાલિબમાં ભરપૂર છે. ઘણા શેર છે, પરંતુ આ એક શેર આ ચિંતનને અદ્ભુત રીતે વ્યક્ત કરે છે : ‘ના સૂનો ગર બુરા કહે કોઈ, ના કહો ગર બુરા કરે કોઈ, રોક લો ગર ગલત ચલે કોઈ, બખ્શ દો ગર ખતા કરે કોઈ.’

હિન્દી સાહિત્યમાં ગોસ્વામી તુલસીદાસનું જે સ્થાન છે એવું જ સ્થાન ઉર્દૂમાં ગાલિબનું છે. ગાલિબ એક રોમેન્ટિક અથવા ઈશ્કીયાં શાયર હતો એ બહુ સંકુચિત વ્યાખ્યા છે. એની શાયરી સૂફિયાના આધ્યાત્મિક અંદાજને સ્પર્શે છે. આ એની સાબિતી : ‘ન થા કુછ તો ખુદા થા, કુછ ન હોતા તો ખુદા હોતા, ડુબોયા મુઝકો હોને ને, ન મેં હોતા તો ક્યા હોતા … હુઈ મુદ્દત કિ ગાલિબ મર ગયા પર યાદ આતા હૈ, વો હર ઈક બાત પર કહતા કિ યૂં હોતા તો ક્યા હોતા.’ એક અનંત, વિશાળ બ્રહ્માંડમાં માણસની પામરતા વિશેનો આટલો સરસ વ્યંગ એક ફકીર જ કરી શકે.

મિર્ઝા જમાલ નામના એક ગાલિબપ્રેમીએ ‘ગાલિબ કે ખતૂત’ નામથી  એની ઓડિયો બનાવી છે. જે યુટયુબ પર ઉપલબ્ધ છે. ત્રણ ભાગના આ ઓડિયોમાં ઝીયા મોઈયુદ્દીને તેમની આગવી  શૈલીમાં પત્રોનું પઠન કર્યું છે. આ પ્રયત્ન પાકિસ્તાનની ઈ.એમ.આઈ. કંપની દ્વારા થયો છે. ભારતમાં આવું કામ કેમ નથી થયું એ આશ્ચર્યની વાત છે. એમ તો સુરતના મીરને લખાયેલા પત્રો ગુજરાતીમાં ઉપલબ્ધ નથી એ પણ જરા વિચારવા જેવી વાત છે. ગુજરાતીઓ જો કે ‘ગાલિબ કોણ?’ એવો પ્રશ્ન પૂછે તો નવાઈ નહીં. જો કે એનો જવાબ પણ ગાલિબ જ આપી ગયો છે :

‘ઉમ્ર ભર દેખા કીયા મરને કી રાહ,

મર ગયે ફિર દેખીયે દિખલાયેં ક્યા!

પૂછતે હૈ વોહ કી ગાલિબ કૌન હૈ?

કોઈ બતાયેં કી હમ બતાયેં ક્યાં!’

પ્રગટ : “બ્રેકિંગ વ્યૂઝ’ નામક લેખકની સાપ્તાહિક કોલમ, ‘સંસ્કાર’ પૂર્તિ, “સંદેશ”; 01 જાન્યુઆરી 2023

સૌજન્ય : રાજભાઈ ગોસ્વામીની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર

ભારતે વાત બધા સાથે કરવી પડશે પણ કામ કોની સાથે કરવું તે મામલે ચીવટ રાખીને આગળ વધવું પડશે

આજે ૨૦૨૩નો પહેલો દિવસ છે. આમ તો આજે આપણે નવા વર્ષના મિજાજમાં હોઇશું. વળી, આપણામાંને જેટલા પણ વાસ્તવવાદી છે એમને ખબર છે કે આ બધું નવી વહુ નવ દા’ડા જેવો ઘાટ છે, અને પછી જેમનું તેમ બધું ચાલવા માંડશે. આપણી ઘટમાળમાં નક્કી કરેલાં પરિવર્તનો આવે પણ અને કદાચ ન પણ આવે પણ એક વાત ચોક્કસ છે કે કશું અટકવાનું નથી. આપણી આસપાસ બધું દેખીતી રીતે ન બદલાય પણ વૈશ્વિક ફલક પર છેલ્લા એક વર્ષમાં પાસાં સાવ પલટાયા છે. આમ જોવા જઇએ તો આપણે કદાચ એવું ય વિચારીએ કે જે થવાનું હોય એ થાય આપણે કેટલા ટકા? પણ વૈશ્વિક ફલક પર આવતાં પરિવર્તનોની અસર ભલેને લાંબે ગાળે પણ છતાં ય દરેક સુધી પહોંચતી જ હોય છે.

આમ પણ કોરોનાવાઇરસ રોગચાળાએ જ્યારે ૨૦૨૦માં વિશ્વને પોતાના ભરડામાં લીધું ત્યારથી બહુ બધાં સમીકરણો બદલાયાં. રોગચાળો, યુદ્ધ, અર્થતંત્ર એ ત્રણેયે વૈશ્વિક રાજકારણ પર ઘેરી અસર કરી અને જે દેશો સત્તાની દોડમાં મોખરે હતા તે બધા જ આ ત્રણેય પાસાંઓમાં આવેલાં પરિવર્તનોને કારણે કાં તો ધીમા પડ્યા, કાં તો હાંસિયામાં ધકેલાવા માંડ્યા. યુ.એસ.એ., યુરોપ, ચીન, રશિયા અને પાકિસ્તાન, અફઘાનિસ્તાન જેવા દેશો તમામે અણધાર્યા સંજોગો કાં તો ખડા કર્યા કાં તો તે તેનો ભોગ બન્યા. આવામાં વિકાસશીલ દેશ ગણાતા ભારતે મુત્સદ્દીપણાથી વહેવાર રાખવો જરૂરી હતો.

ગયા વર્ષની શરૂઆત જરા ભારે રહી કારણ કે ઓમાઇક્રોને પોતાનો પરચો બતાડ્યો અને બધા રાષ્ટ્રો હજી તેની સાથે ભાંજગડમાં હતા, ત્યાં ૨૪મી ફેબ્રુઆરી ૨૦૨૨ના રોજ રશિયાના વ્લાદિમીર પુતિને કંઇ એવું કર્યું કે જેનાથી ૨૧ સદીના આધુનિક ઇતિહાસની સંચરના પલટાઇ ગઇ. એક તરફ પુતિને યુક્રેન પર ચઢાઇ કરી અને એના ગણતરીના દિવસો પહેલાં મોસ્કો અને બેઇજિંગે બિનશરતી દ્વિપક્ષીય (Unconditional bilateral relationship) સંબંધોને લગતા સંયુક્ત કરાર પર સહી કરી હતી. આ બન્ને ઘટનાઓએ વૈશ્વિક રાજકારણમાં તાણનો માહોલ ખડો કર્યો. રશિયાએ છેડેલા યુદ્ધને કારણે ખોરાક અને ઊર્જાનાં માર્કેટનું અર્થતંત્ર પડી ભાંગ્યું છે અને રોગચાળા પછી ભલભલા રાષ્ટ્રોએ આ બન્ને ચીજો માટે મોંઘવારીનો બોજ વેઠવો પડ્યો છે. વળી ચીન જે હંમેશાંથી બધી જ રીતે આક્રમક રાષ્ટ્ર રહ્યું છે એ કોરોના વાઇરસ માટે જવાબદાર ઠેરવાયું અને અત્યારે પણ તે કોરોનાવાઇરસની જંજાળમાંથી બહાર નથી નીકળ્યું. ચીન પર બીજા રાષ્ટ્રોનો ભરોસો ઘટતો ગયો અને આ અવિશ્વાસને પગલે પશ્ચિમી દેશોએ નક્કી કર્યું કે ઉત્પાદનને મામલે તોતિંગ એવા ચીનથી છેટું જ રાખવું પડશે, ચીન પરનો આધાર ઘટાડવા માટે પશ્ચિમી દેશોએ સ્થાનિક બજારો પર ધ્યાન આપ્યું અને ચીનના વિકલ્પો શોધવાનું ચાલુ કર્યું. વળી યુક્રેન પર રશિયાએ ચઢાઇ કરી તે પહેલાં ચીન રશિયા માટે આર્થિક ગેરંટર દેશ હતો પણ ચીનની ઝીરો કોવિડ નીતિ પણ ૨૦૨૨ના વૈશ્વિક સ્લો ડાઉનનું કારણ બની. સત્તા માટે ફેણ પછાડતા રાષ્ટ્રોને કારણે આખા વિશ્વ માટે જે અગત્યનો મુદ્દો હતો – ક્લાઇમેટ ચેન્જ – જેને કારણે દુકાળ અને કુદરતી આફતોનો રાફડો ફાટ્યો – એ વખારે મુકાયો અને આ બધું એ હદે બગડ્યું છે કે આવતું વર્ષ પણ આ જ ગુંચવાડાઓથી ભરેલું હશે.

યુક્રેન સાથેની લડાઇ અને ચીનની આડોડાઇ કંઇ એક માત્ર કારણ તો છે નહીં કારણ કે યમન, ઇથોપિયા, વેનેઝુએલા, પેલેસ્ટાઇન, ઇરાન અને મ્યાન્માર જેવા દેશોમાં માનવતાવાદી અરાજકતાના સંજોગો ખડા થયા. અફઘાનિસ્તાન અને પાકિસ્તાન જેવા દેશોના પોતાના પ્રશ્નો છે – આતંકવાદ, રાજકીય અસ્થિરતા તો જાણે આ રાષ્ટ્રોના સ્થાયી ભાવ બની ગયા છે.

૨૦૨૩માં યુક્રેનને મામલે શાંતિપૂર્ણ વાટાઘાટો થવાના એંધાણ સમિક્ષકોને પાંખા લાગે છે, યુદ્ધો જે ટેબલ ખુરશીની ચર્ચાથી પૂરા થતા હોય છે તે નીતિ આ દસ મહિનાથી ચાલી રહેલા સંઘર્ષનો અંત આણવા નહીં કામ લાગે. રશિયાને પોતાની જીદ અને જોર છે તો યુક્રેનને પોતાનું સ્વમાન છે. પશ્ચિમ દેશોએ લગાડેલા પ્રતિબંધો છતા રશિયાના જી.ડી.પી.માં ચાર જ ટકા પતન થયું છે, વળી જર્મની, ચીન, ભારત જેવા રાષ્ટ્રો રશિયા પાસેથી તેલ અને કુદરતી ગેસ ખરીદે જ છે. આ પ્રશ્ન ૨૦૨૩ના પૂર્વાર્ધમાં તો ચાલવાનો જ. બીજો મુદ્દો છે ચીન અને પશ્ચિમી દેશો વચ્ચેના સંબંધોનો જે આખી દુનિયાના ભવિષ્ય પર અસર કરનાર છે. જો બાઇડન અને શી ઝિનપિંગને તો સંબંધો બગડે નહીં એવી ઇચ્છા છે જે G20 સમિટમાં નવેમ્બરમાં દેખાયું. વૉશિંગ્ટન અને બેઇજિંગ વચ્ચે વહેવાર શરૂ થયો કારણ કે યુ.એસ.એ.ના હાઉસ સ્પીકર નેન્સી પેલોસીએ તાઇવાનની મુલાકાત લીધી જેનાથી ચીનના સામ્યાવાદી નેતૃત્વની ફટકી ગઇ હતી. યુ.એસ. અને ચીન વચ્ચેની સ્પર્ધા ક્યાંક વિખવાદમાં તો નહીં ફેરવાઇ જાય ને? એ તો વખત આવ્યે ખબર પડશે. બે નેતાઓ વચ્ચેની બેઠકથી કંઇ યુ.એસ. અને ચીન દોસ્તાર નથી બની ગયા.  શી પણ ચીનમાં કિલ્લેબંધી વાળું નેતૃત્વ ચાહે છે જેમાં પશ્ચિમી દેશોના રોકાણની જરૂર ન પડે અને આ તરફ યુ.એસ.એ. પણ ચીન પર પોતાનું આલંબન ગયા વર્ષ કરતાં ૨૦ ટકા ઘટાડી ચૂક્યો છે. યુરોપિયન યુનિયનને પણ ચીન પર પોતાનો આધાર ઘટાડવો છે. આમ કેનેડા સિવાયના પશ્ચિમી રાષ્ટ્રોને ચીનથી અંતર કરવામાં રસ છે.

આ બધાની સાથે પૂર્વિય રાષ્ટ્રોમાં ચૂંટણીઓ થવાની છે – જેમ કે ટર્કી, ગ્રીસ, સાયપ્રસ. ઇઝરાઇયલ અને પેલેસ્ટિન વચ્ચેનો તણાવ પણ આકરો બનશે. વિશ્વમાં ૧૨,૭૦૫ અણુ શસ્ત્રો છે જેમાંથી ૨,૦૦૦ જેટલા રશિયા અને યુ.એસ. પાસે છે – એમાં પાછા સંજોગો પોતાનો રોલ તો ભજવે જ છે. ઉત્તર કોરિયાએ આઠ ઇન્ટર કોન્ટનેન્ટલ મિસાઇલ ગયા વર્ષે લૉન્ચ કરી અને ૬૦ મિસાઇલનાં પરિક્ષણો કર્યા.

આમ તો આ વાત અહીં અટકે એમ છે જ નહીં પણ હવે ભારતની વાત કરીએ તો ભારતે રાજકીય મુત્સદ્દીપણાને મામલે સુરંગોની બિછાત પર ચાલવાનું છે. આપણે ભલે  2035 સુધીમાં ૧૦ ટ્રિલિયન ડૉલર્સની ઇકોનોમી બનવાના હોઇએ પણ ભારત વૈશ્વિક નેતૃત્વના મંચ પર પોતાનો કેટલો પ્રભાવ પાડી શકશે? ૧૦ ટ્રિલિયનની ઇકોનોમી બની આપણે આર્થિક મહાસત્તાની યાદીમાં ત્રીજા ક્રમાંકે હોઇશું. પણ 2035ને હજી બહુ વાર છે. આવતા વર્ષની વાત કરીએ તો ભારત પાસે છે G20 અને શાંઘાઇ કોપરેશન ઓર્ગેનાઇઝેશનનું (એસ.સી.ઓ.) નેતૃત્વ. ભારત સામે પડકાર છે બધા દેશો સાથે સંવાદ ચાલુ રાખવો, એમાંથી સમાન વિચારધારા ધરાવતા રાષ્ટ્રોને પોતાના ધ્યેયલક્ષી રોકાણો માટે તૈયાર કરવા. ભારતે વાત બધા સાથે કરવી પડશે પણ કામ કોની સાથે કરવું તે મામલે ચીવટ રાખીને આગળ વધવું પડશે. સંઘર્ષથી દૂર રહી, રાષ્ટ્રલક્ષી લાભ મેળવવા ભારતનું ફોકસ છે અને રહેશે. ભારતે ચીન અને રશિયાને મામલે શતરંજની ચતુરાઈ ભરી બાજી ખેલવી પડશે. ભારતે આ સમિટ્સ દરમિયાન એ રીતે સંવાદ સાધવો પડશે કે એવી વિદેશ નીતિ ઘડાય જેનાથી ધાર્યા પરિણામો મળે. ભારતે સહકારની ભાવનાને કેન્દ્રમાં રાખીને વૈશ્વિક રાજકારણની ત્રિરાશીઓ માંડવી પડશે નહિંતર સબ કા સાથ, સબકા વિકાસ વાળી સિદ્ધિ મેળવવી મુશ્કેલ હશે.

બાય ધી વેઃ

મૂળે બધી બબાલ ચીન, રશિયા અને યુ.એસ.એ.ની અમુક તમુક પ્રકારની આડોડાઇને લીધે થઇ છે. આપણે વૈશ્વિક નેતૃત્વનો ચહેરો બનવું હશે તો એક બીજી વાત પણ સાચવવી પડશે કે ખાલી બહારથી બધું ચકાચક હશે તો નહીં ચાલે. આપણા દેશનું આંતરિક બંધારણ મજબૂત હોય, અહીં ધ્રુવીકરણની રાજનીતિ ન ખેલાયા કરે એ પણ જરૂરી બનશે. 2024ની ચૂંટણીમાં જે થશે તેના વૈશ્વિક પ્રત્યાઘાતો પણ પડવાના અને સાહેબે જે રીતે બધું ગોઠવી રાખ્યું છે એ જોતા ભા.જ.પા.ની જીત તો વર્તાય જ છે પણ શું વૈશ્વિક મહાસત્તામાં વાડાબંધી, ધર્માંધતા, ધનિકો જ ધનિક બને વાળી વૃત્તિ હોય તો ચાલે? યુ.એસ.એ.માં આવું બધું લાંબો વખત ચાલ્યું પણ હવે એ પણ મુશ્કેલીમાં છે, આપણને એક દેશ તરીકે બહુ સમય નહીં મળે કારણ કે હવે તો માહિતીના ઉભરામાં બધું બહુ જલદી બહાર પડી જાય છે. આપણું ભવિષ્ય ઉજ્જવળ જ છે પણ વર્તમાનનો સ્થાયીભાવ સમભાવ અને સહિષ્ણુતા હશે તો સોને પે સુહાગા એ ચોક્કસ.

પ્રગટ : ‘બહુશ્રૃત’ નામક લેખિકાની સાપ્તાહિક કટાર, ’રવિવારીય પૂર્તિ’, “ગુજરાતમિત્ર”, 01 જાન્યુઆરી 2023