આય છોકરો આખ્ખી દુનિયા જીતી લેશે
આ તો રમત રમાડે રામ.
કોઇનું મીંઢળ કોઈને હાથે,
કોઈનું ભાવિ કોઈની સાથે,
કોઈના રથના કોઈ સારથી,
કોઈને હાથ લગામ.
આ તો રમત રમાડે રામ.
અવિનાશ વ્યાસના ગીત-સંગીતમાં મહમ્મદ રફીએ ગાયેલું આ ફિલ્મી ગીત એક જમાનામાં આપણે ત્યાં ખાસ્સું પોપ્યુલર થયેલું. હા જી. મને ખબર છે કે તમને થશે કે તાતા કુટુંબની વાતો કરતાં કરતાં વળી આ ગીતને રવાડે ક્યાં ચડી ગયા, ભાઈ! તો તેનું કારણ એ કે જેહ કહેતાં જે.આર.ડી. તાતાના જીવનમાં બી ખોદાયજીએ કૈક એવું જ કીધેલું. પિતા રતનજી દાદાભાઈ (RD) તાતા પારસી, માતા ‘સુની’ ફ્રેંચ. જેહનો જન્મ ૧૯૦૪ના જુલાઈની ૨૯મી તારીખે, ફ્રાંસના પારી કહેતાં પેરિસ શહેરમાં. એ વખતે RD પેરિસમાં નહિ હુતા. ઘેરે દીકરો જનમીયો છે એવું સમજતાં એવન બોલિયા : “આય છોકરો આખ્ખી દુનિયાને જીતી લેશે, મારા બાવા જમશેદજીએ જીતી હતી તે જ રીતે. એ જે બી કામ કરસે એમાં એની જીત થશે, ફતેહ મળશે. એટલે એનું નામ પારવાનું છે ‘જેહાંગીર’.
પાછળ ઊભેલાં : દાદી, બાળક જે.આર.ડી., પિતા RD.
આગળ : બહેન સિલ્લા અને મમ્મા સુન્ની તાતા
એવું કહેવાતું કે જેહ અંગ્રેજી કરતા ફ્રેંચ વધુ સારી રીતે બોલી શકતા. નાગરિક હુતા તે બી ફ્રાંસના. ફ્રાંસ ઉપરાંત લંડન, જપાન, અને મુંબઈમાં ભણ્યા. એ વખતે ફ્રાન્સમાં એવો કાયદો આવ્યો કે દરેક નાગરિકે ઓછામાં ઓછું એક વરસ તો લશ્કરમાં જોડાઈને કામ કરવું જ પડે. એટલે જેહ પણ જોડાયા. એ કામગીરી તેમને એટલી તો ગમી ગઈ કે બાવાજીને કહે કે બસ, મારે તો ફ્રેંચ લશ્કરમાં જ નોકરી કરવી છે. આય સાંભલીને બાવાજી બગડ્યા. કહે કે આવી ઘેલા જેવી વાત સું કરેચ! આપરો પોતીકો ધંધો છે હિન્દુસ્તાનમાં, તેમાં જોરાઈ જા અને લશ્કર-બશ્કરની વાત ભૂલી જા. બેટો કહે, તો મને એન્જિનિયરિંગનું ભણવા કેમ્બ્રિજ જાવા દો. પણ RD કહે કે બીજી કોઈ વાત નહિ. આપરો પોતાનો મોટ્ટો બિઝનેસ છે હિન્દુસ્તાનમાં, તેમાં જોરાઈ જાવ.
પેરિસમાં લીધેલું પાયલટ તરીકેનું લાઈસન્સ
એ વખતે તો બાવાજીની આય વાત બિટર લાગી હોસે પોરીયાને. પન પછી ઘન્ની વાર એવને આય માટે બાવા RDનો આભાર માનિયો હૂતો. કેમ વારુ? કારણ તેઓ ફ્રેંચ લશ્કરની જે ટુકડીમાં હુતા એ ટુકડીને લડવા માટે મોરોક્કો મોકલવામાં આવી હુતી. અને ત્યાં લડતાં લડતાં આખ્ખે આખ્ખી ટુકડી કપાઈ મૂઈ હુતી. જો બાવાજીની વાત નહિ માની હોતે, તો જેહ બી ખોદાયાજીને પ્યારા થઈ ગયા હોતે. અને એટલે જ આજે પેલું ગીત યાદ આવી ગયું : ‘આ તો રમત રમાડે રામ!’
જેહ હિન્દુસ્તાનમાં ઝાઝું રહેલા નહિ. ફ્રેંચ અને અંગ્રેજી સિવાય બીજી કોઈ ભાષા આવડે નહિ. અહીંની રીતરસમ બહુ જાને નહિ. અને બાવા RDએ તેમને જોતરી દીધા તાતા કંપનીમાં. કોઈ મોટે હોદ્દે? ના જી. એક રૂપિયાનો બી પગાર નહિ. હોદ્દો? તો કહે એપ્રેન્ટિસ. જોન પીટરસનના હાથ નીચે રહીને કામકાજ સિખો. આય પીટરસન હતા એ જમાનાના આઈ.સી.એસ. અધિકારી. સરકારી નોકરી પછી તાતા ગ્રૂપમાં જોડાયેલા. સરકારમાં મોટ્ટા મોટ્ટા હોદ્દા પર રહેલા, પણ આય પીટરસન સાહેબની ઓફિસ એકદમ સાદી. એક લાકડાનું ટેબલ અને થોરી લાકડાની ખુરસી. બાજુના ઓરડામાં જેહની ઓફિસ. તે બી એવી જ સાદી. ઓફિસમાં આવતા અને જતા બધ્ધા જ કાગળિયા પહેલાં જેહ જુએ. જે કાગજ લખાય તેમાં ભાષા કેવી હોવી જોઈએ અને કેવી નહિ, એ અંગે પીટરસન એકદમ ચોક્કસ. આય બધ્ધી બાબતો જેહ ટૂંકા વખતમાં સીખી ગિયા.
થોરો વખત આય કામ કરિયા પછી જેહની બદલી જમશેદપુર થઈ. એ જમાનાની જી.આઈ.પી. રેલવેની ટ્રેનમાં ૩૨ કલાકની મુસાફરી કરીને જેહ જમશેદપુર પહોચીયા. બે મહિના કામ કીધું. એ વખતે જેહનાં ભાઈ-બહેન ફ્રાન્સમાં હુતાં. તેમને મળવા ફ્રાંસ જવું હતું. તે માટે રજા માગી. પણ બાવાજી RDએ રજા મંજૂર કીધી નહિ. બોલિયા કે અહીં હજી ઘન્નું કામ સિખવાનું બાકી છે એટલે તુને હું ફ્રાંસ જવા રજા આપી સકું તેમ નથી છે. પન તારાં ભાઈ-બહેનનું વેકેસન બગારી સકાય નહિ, એટલે હું પોત્તે ફ્રાંસ જઈને પોરિયાઓને વેકેશન માટે લઈ જાવસ.
બાપને બધાં જ છોકરાં વહાલાં, પન દીકરી સિલ્લા પર થોરો વધુ પ્યાર. એક દિવસ સાંજે સિલ્લા ડેન્સ કરતી હુતી. બાવાજી RDને કેહે કે તમે બી મારી સાથે ડેન્સ કરો ની! દીકરીને ના પારતાં જીવ ચાલીઓ નહિ, એટલે RD બી તેની સાથે ડેન્સ કરવા લાગીયા. પન થોરી વાર પછી ચક્કર આવિયા, છાતીમાં શૂળ ઉપરીયું. પછી થોરું સારું લાગિયું એટલે બાથરૂમમાં જવા ઊભા થીયા. અને લાગલા જ બેભાન થઈને ભોંય પર પટકાયા. ટાબરતોબ મોટ્ટા ડોક્ટરને બોલાવીયા. પન ડોકટર આવી પૂગા તે વારે તો RD આય ફાની દુનિયા છોરીને ખોદાયજી પાસે પહોંચી ગિયા હુતા. એક નાટકના ગીતમાં કહ્યું છે ને કે : ‘ન જાણ્યું જાનકી નાથે, સવારે શું થશે કાલે!’ બરાબ્બર એવું જ થિયું. બાવા બેહસ્તનશીન થયાના ખબર જહાંગીરને જમશેદપુરમાં મળીયા. કુટુંબની અને ધંધા-ઉદ્યોગની બધ્ધી જવાબદારી આવી પડી ૨૨ વરસના જેહ પર.
ફરી ૩૨ કલાકની ટ્રેનની મુસાફરી કરી JRD મુંબઈ અને ત્યાંથી ફ્રાંસ ગિયા. પણ તે આગમચ RDને ધણીયાણી સૂનીની બાજુમાં જ દફનાવવામાં આવિયા હુતા. અને તે જ દહારાથી જેહાંગીરમાંથી JRD બનવાની સફર સુરુ થઈ. હવે જેહ બન્યા તાતા કુટુંબના મોભી અને તાતા સન્સના બોર્ડના મેમ્બર. તન વરસ પછી, ૧૯૨૯માં જેહ ફ્રાન્સના નાગરિક મટી બ્રિટિશ ઇન્ડિયાના નાગરિક બન્યા.
જે.આર.ડી. તેમની બુગાટી મોટરમાં
જે.આર.ડી.ને મોટર ડ્રાઈવિંગનો ખાસ્સો શોખ. રજાને દહારે મુંબઈના રસ્તા ખાલી હોય ત્યારે દોસ્તારો સાથે રસ્તા પર કાર રેસ કરે. એવી એક રેસમાં એક્સિડન્ટ થિયો અને એક ગાડી પેડર રોડ પરના એક લાઈટના થાંભલા સાથે ભટકાઈ અને આય એક્સિડન્ટમાં જેહના દોસ્ત રુસા મહેતા ગુજરી ગિયા. એક રાહદારીની ખોટી જુબાની પરથી પોલીસે જેહની ધરપકર કરી. તાજ મહાલ હોટેલની પાછળ એક નામીચા વકીલ જેક વિકાજી રહે. એવનને જેહે પોતાના વકીલ તરીકે રોકિયા. કેસની ચર્ચા કરવા અવારનવાર વિકાજીને ઘરે જાય. વિકાજીની મજબૂત દલીલોને કારણે જેહ કેસ જીતી ગયા. અને સાથોસાથ જીતી ગયા વિકાજીના ઘેરે રહેતી થેલ્માનું દિલ. અને બંને કબીલાએ ‘હા’ ભણતાં જેહ અને થેલ્મા ૧૯૩૦ના ડિસેમ્બરની ૨૩મી તારીખે અદરાઈ ગિયાં.
૧૯૩૮માં જેહ બન્યા તાતા ગ્રૂપના બોર્ડના ચેરમેન. અને પૂરાં પચાસ વરસ વેર એમને એ જવાબદારી નિભાવીને તાતા ગ્રૂપને અનેક નવી દિશાઓ બતાવી. પન સૌથી પહેલું કામ એવને કિયું કીધું હોસે? હાથ નીચેના બધ્ધા અધિકારીઓને સાફ સાફ સુણાવી દીધું : ‘આપરા હાથમાંથી કામ જાય, નફો જાય, તો ભલે જાય, કોઈ બી મિનિસ્ટર કે ઓફિસરને એક પૈની બી લાંચ આપવાની નહિ’. બીજું : ‘આપરા કોઈ બી માલની ગમે તેટલી ડિમાન્ડ હોય, કોઈ બી ચીજ બ્લેક માર્કેટમાં નહિ વેચવાની એટલે નહિ જ વેચવાની. અને છત્તાં એવન ચેરમેન બનિયા તે વારે તાતા ગ્રૂપની મૂડી ૧૦૦ મિલિયન અમેરિકન ડોલર જેટલી હુતી, તે તેઓ ગુજરિયા તે વારે પાંચ બિલિયન અમેરિકન ડોલર જેટલી થઈ ગઈ હુતી.
પોતે મોભી હુતા તે વારે એવને તાતા ગ્રૂપની ૧૪ નવી કંપની સુરુ કીધી. પન એવનની નજર ફક્ત વેપાર ધંધા પર જ હુતી નહિ. લોકોના પૈસા લોકોને માટે વાપરવા તરફ બી હુતી. સર દોરાબજી તાતા ટ્રસ્ટના એવન પૂરાં પચાસ વરસ ટ્રસ્ટી હુતા. આય ટ્રસ્ટના પૈસાથી એવને લોકોને વાસ્તે કેટલીક સંસ્થા સુરુ કીધી : તાતા ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઓફ સોશિયલ સાયન્સિસ (૧૯૩૬), તાતા મેમોરિયલ સેન્ટર ફોર કેન્સર રિસર્ચ એન્ડ ટ્રીટમેન્ટ (૧૯૪૧), ધ તાતા ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઓફ ફંડામેન્ટલ રિસર્ચ (૧૯૪૫), અને નેશનલ સેન્ટર ફોર પરફોર્મિંગ આર્ટસ (૧૯૬૯). તો ધંધાના વિકાસ માટે બી એવને નવી નવી દિશાઓ ઉઘાડી. ૧૯૪૫માં તાતા મોટર્સ, ૧૯૪૮માં એર ઇન્ડિયા ઇન્ટરનેશનલ, ૧૯૬૮માં તાતા કન્સલ્ટન્સી સર્વિસ (તે વારનું નામ હુતું તાતા કમ્પ્યુટર સેન્ટર), અને ૧૯૮૭માં ટાઈટન ઇન્ડસ્ત્રીઝની શુરુઆત કીધી.
ભારતના રાષ્ટ્રપતિ આર. વેંકટરમણને હાથે ભારતરત્નનું સર્વોચ્ચ બહુમાન (૧૯૯૨)
એવનને દેસ અને પરદેસનાં ઘન્નાં માન-અકરામ બી મળીયા હુતા. ઇન્ડિયન એરફોર્સે એવનને ૧૯૭૪માં ઓનરરી એર વાઈસ માર્શલ બનાવિયા. ૧૯૯૨માં ભારત સરકારે સર્વોચ્ચ સન્માન ભારત રત્નથી એવનને સોભિતા કીધા.
જેઆરડીની અને એવને સુરુ કીધેલી કેટલીક સંસ્થાઓની વાત હવે પછી. તાં સુધી પેલું ગીત ગણગણીએ : આ તો રમત રમાડે રામ.
e.mail : deepakbmehta@gmail.com
XXX XXX XXX
પ્રગટ : “ગુજરાતી મિડ-ડે”; 11 જાન્યુઆરી 2025
