પંચોતેર વરસ પહેલાંની પિકનિક બે જણાની
પીવાનું પાણી પ્લાસ્ટિકની બોટલમાં વેચાતું મળે એવી તો કોઈને કલ્પના પણ નહોતી
જ્યારે સસ્તું, સગવડભર્યું, સહેલાથી મળતું વાહન હતું ટ્રામ
પ્રિય વાચક! ચલ મન મુંબઈ નગરીના પાના પર આજે આ આપણી ૧૦૧મી મુલાકાત છે. તો એની ઉજવણીમાં થઈ જાય એક પિકનિક? આજની નહિ, લગભગ ૭૫ વરસ પહેલાંની એક પિકનિકની વાત સાંભળીએ પાંચ-છ વરસના છોકરા પાસેથી. આ વાત છે ૧૯૪૫ કે ૧૯૪૬ની. તારીખ કે મહિનો તો યાદ નથી, પણ રવિવાર હતો એટલું નક્કી. ત્યારે આપણા રામની ઉંમર પાંચ-છ વરસની. એ વખતે ગણના થતી ડાહ્યાડમરા છોકરાઓમાં. પણ તે દિવસે સવારના પહોરમાં રડી-ઝગડીને આખું ઘર માથે લીધું. કારણ? કારણ મોટાભાઈ સ્કૂલની પિકનિકમાં જાય, તો મારે કેમ નહિ જવાનું? બે ભાઈઓ વચ્ચે ઉંમરમાં દસેક વરસનો ફેર. એટલે તેઓ સ્કૂલમાં જાય, પણ આપણે તો હજી ઘરમાં જ લીલાલહેર. કારણ બાળક જન્મે એ પહેલાંથી તેને નર્સરી કે પ્લે ગ્રૂપ કે બાળમંદિરમાં ધકેલી દેવાનો ચાલ એ વખતે નહોતો.
મા અને ઘરનાં વડીલોએ સમજાવવાનો ઘણો પ્રયત્ન કર્યો : ‘મોટા થઈને તમે પણ સ્કૂલમાં જશો ત્યારે પિકનિકમાં જશો.’ (નાગર જ્ઞાતિના રિવાજ પ્રમાણે ઘરમાં બાળકોને પણ ‘તમે’ કહીને જ બોલાવતા. તુંકારો ક્યારે ય નહિ.) પણ અ નાગર છોકરાએ તો નાડું પકરું એ પકરું. મોટેથી ભેંકડો તાણ્યો. ત્યારે ‘જેભાઈ’ વહારે ધાયા, જેમ કૃષ્ણ દ્રૌપદીની વહારે ધાયા હતા તેમ. કહે : ‘એમાં શી મોટી વાત છે? ચાલો, આપણે બે પિકનિક પર જઈએ. મોટું સંયુક્ત કુટુંબ. આ ‘જેભાઈ’ તે કાકાના દીકરા ભાઈ. એ વખતે ‘જયંતભાઈ’ નામ બોલવું ફાવે નહિ, એટલે ‘જેભાઈ.’ ઉંમરમાં તો ખાસ્સા મોટા, પણ એ બાળકના પાક્ક દોસ્ત. હવે પિકનિકમાં જવા મળશે, અને તે પણ ‘જેભાઈ’ સાથે, એટલે છોકરો તો રાજીનો રેડ. બે આંખે આંસુની ધારા વહી રહી હતી, તેને બદલે બે ય આંખે હવે ઊડે સ્મિતના ફુવારા.
એક જમાનાનાં સફરનાં સાથી : કુંજો અને ટિફિન બાસ્કેટ
રવિવારની સવારે પણ વહેલા ઊઠીને માએ મોટા ભાઈને આપવા નાસ્તો બનાવેલો. એ વખતે હજી પ્લાસ્ટિક કે સ્ટેનલેસ સ્ટીલનું આગમન થયું નહોતું. એટલે હવે એકને બદલે બે પિત્તળનાં ટિફિન બાસ્કેટમાં વાનગીઓ ભરાઈ. મોટાભાઈ કરતાં નાના ભાઈનું બાસ્કેટ પાછું મોટું. કારણ સાથે ‘જેભાઈ’ પણ હતા ને! પીવાનું પાણી પ્લાસ્ટિકની બોટલમાં વેચાતું મળે એવી તો એ વખતે કોઈએ કલ્પના પણ કરી નહોતી. એટલે જર્મન સિલ્વરના કુંજામાં પીવાનું પાણી ભરાયું. આજે તો હવે કોઈ ઘરમાં ભાગ્યે જ જોવા મળે, પણ એ વખતે આ જર્મન સિલ્વરનાં વાસણ એટલે ઘરની સમૃદ્ધિની નિશાની. ખાવા માટે પિત્તળની, કલાઈ કરાવેલી બે પ્લેટ, ચમચીઓ. બે-પાંચ દિવસ પહેલાં જ ઘરનાં પિત્તળનાં બધાં વાસણોને કલાઈ કરાવેલી, એટલે બંને પ્લેટમાં બાળકનું મોઢું ચમક ઝમક. એનું પ્રતિબિંબ પડે છોકરાની આંખોમાં. આ બધો અસબાબ કપડાની એક ઝોળીમાં ગોઠવાયો. (કાઠિયાવાડમાં ‘થેલી’ને ‘ઝોળી’ કહેવાનો ચાલ.) સ્વાભાવિક રીતે એ ઉપાડવાની તો ‘જેભાઈ’એ જ હોય ને! મોટા ભાઈ બચાડા પોતાની ઝોળી પોતે ઉપાડીને ગયા. તે જોઈ પેલા છોકરાનો જીવ એ વખતે રાજીનો રેડ થયો હોય તો ય, અત્યારે તો ‘બહુ બળેલો’ એમ જ લખવું પડે ને!
એક આનામાં આખા મુંબઈમાં ગમે ત્યાં ટૃામમાં ઘૂમો
ચાર માળનું મકાન. ૧૦૮ પગથિયાં ઉતરીને બે પિકનિકરની સવારી રસ્તા પર આવી. હવે બાળકે ‘જેભાઈ’ને પૂછ્યું : ‘પણ આપણે જવાના ક્યાં?’ જેભાઈ ઉવાચ : બોરી બંદર. એ વખતે એનું સરકારી નામ તો હતું વિક્ટોરિયા ટર્મિનસ. શોર્ટ ફોર્મ વી.ટી.. પણ લોકો તો તેને બોરીબંદર તરીકે જ ઓળખતા. આ સાંભળીને પેલા છોકરાએ છણકો કર્યો : ‘હું કાંઈ એટલું બધું ચાલીશ નહિ.’ જેભાઈ ઉવાચ : ‘પણ આપણે ક્યાં ચાલતા જવું છે, આપણે તો ટ્રામમાં જશું.’ એ જમાનામાં આવનજાવન માટે સૌથી સસ્તું, સગવડભર્યું, સહેલાથી મળતું વાહન તે ટ્રામ. આખા મુંબઈમાં ગમે ત્યાં જાવ, મોટી ઉંમરનાંની ટિકિટ એક આનો, બાળકના બે પૈસા! ટ્રામની ન્યાતમાં પાછાં બે તડાં. એકની પાછળ બીજો ડબ્બો જોડ્યો હોય એને છોકરો તુચ્છકારથી જોતો. એક ડબ્બાને માથે બીજો ડબ્બો મૂક્યો હોય એવી ટ્રામને અહોભાવથી જોતો. છોકરાએ હુકમ છોડ્યો : ‘આપણે તો બે માળવાળી ટ્રામમાં ઉપલે માળે છેક આગળની સીટ પર બેસીને જ જશું’. પહેલાં આવી બે ડબ્બા આગળ-પાછળ જોડેલા એવી ૬ નંબરની ટ્રામ. એ ધોબી તળાવથી ક્રાફર્ડ માર્કેટ થઈને બોરી બંદર પહોંચે. એ જવા દીધી. પછી ૭ નંબરની ટ્રામ આવી, એ બે માળવાળી. એ ધોબી તળાવથી ક્રૂકશેન્ક રોડ થઈને સીધી બોરીબંદર પહોંચે. બંને રોફભેર એમાં ચડ્યા. રવિવારની સવાર, એટલે નીચલો માળ પણ લગભગ ખાલી. છતાં પહોચ્યા ઉપલે માળે. એકદમ આગળની સીટ, એટલે મુંબઈરૂપદર્શનયોગ શરૂ થયો.
બોરીબંદર આવ્યું એટલે છોકરો અને જેભાઈ એકબીજાની આંગળી પકડીને ટ્રામમાંથી ઊતરી ગયા. જેભાઈએ થાણા કહેતાં ઠાણેની દોઢ ટિકિટ કઢાવી, અલબત્ત, થર્ડ ક્લાસની. એ વખતે લોકલ ટ્રેનમાં પણ ત્રણ ક્લાસ : ફર્સ્ટ, સેકન્ડ, અને થર્ડ. રોકડા છ ડબ્બાની ટ્રેન. ચાર ડબ્બા થર્ડ ક્લાસના, એક-એક ડબ્બો બીજા બે ક્લાસનો. થર્ડના ડબ્બામાં પંખાનું નામ નિશાન નહિ, અને બેસવા માટે લાકડાના બાંકડા. રવિવારની સવાર, એટલે સ્ટેશન પર કાગડા ય ન ઊડે. દરેક પ્લેટફોર્મ પર લાકડાનું એક જ ઇન્ડિકેટર. ઉપરના ભાગમાં ઘડિયાળના કાંટા હોય. નીચે ટ્રેન કયા સ્ટેશન સુધી જશે તેનું પાટિયું હોય. પાસે ઊભેલો રેલવેનો નોકર વખતોવખત ઘડિયાળના કાટા અને નામનાં પાટિયાં બદલતો જાય. પણ રવિવારે એ સગવડ બંધ. એટલે પૂછતાં પંડિત થવું પડે. જ્ઞાન લાધ્યું કે વીસ મિનિટ પછી થાણાની ટ્રેન જશે. આવતી ટ્રેનમાંથી માંડ પચીસ-ત્રીસ છડિયાં ઊતર્યાં. ચડનારા તો તેનાથી ય ઓછા. સામસામા બાંકડા પર, વિન્ડો સીટ – જેનો મોભો સિંહાસન જેટલો – પર છોકરાએ અને જેભાઈએ બેઠક જમાવી. એ વખતે બી.બી.સી.આઈ. લાઈન પરનાં સ્ટેશનો સામે જી.આઈ.પી. લાઇન પરનાં સ્ટેશન ગરીબડાં લાગે. સ્ટેશન આવે એટલે જેભાઈ તેનું નામ બોલે. ત્યાં ઊતરીને ક્યાં ક્યાં જવાય તે કહે. છોકરો એમાંનું એક પણ નામ જાણે નહિ. પણ એક વાત બરાબ્બર જાણે : જેભાઈ બધ્ધું જ જાણે છે. લગભગ ખાલી ડબ્બો. છ ડબ્બાનો લયબદ્ધ ખડખડાટ. બારીમાંથી ફરફરાટ પવન. અને જેભાઈની વાતો. થોડાં સ્ટેશન ગયાં ત્યાં તો સીટની સાઈડ પર માથું ટેકવીને છોકરો પહોંચી ગયો પંખાળી પરીઓના દેશમાં.
ઠાણે રેલવે સ્ટેશન, 1853
કેટલા વખત પછી એ તો કોણ જાણે, પણ જેભાઈનો અવાજ સંભળાયો : ઊઠો ભાઈ, હમણાં થાણા સ્ટેશન આવશે. ટ્રેન અહીં પૂરી થતી હતી એટલે બાદશાહી ચાલે ઊતર્યા. એ વખતે વોટર કૂલરનું તો નામોનિશાન નહિ. એટલે પ્લેટફોર્મ પરના લાકડાના બાંકડા પર બેસીને કુંજામાંથી પાણી પીધું. ‘ફ્રેશ’ થઈ આવ્યા. પછી સવારી ઊપડી થાણા-દર્શન માટે, અલબત્ત પગપાળા. એ વખતનું થાણા એટલે મોટું ગામડું. નાનાં નાનાં ઘર, બહુ બહુ તો બે માળનાં. ધૂળિયા રસ્તા. મોટર કે બસ તો ભાગ્યે જ જોવા મળે. પણ આજની ભાષામાં કહીએ તો ‘ગ્રીન કવર’ સારું. જો કે કવર કરવા જેવું ત્યારે ખાસ કાંઈ હતું નહિ. પા-અડધો કલાક પદયાત્રા કર્યા પછી એક બગીચો નજરે પડ્યો. બહાર નામના પાટિયા પર ફલાણો બગીચો એમ લખેલું એટલે માની લેવું પડે કે આ બગીચો છે. હકીકતમાં ઘાસવાળા મેદાનમાં પાંચ-દસ ઝાડ. એક ખૂણામાં બાળકો માટે હીંચકા, લસરપટ્ટી, વગેરે, પણ ભાંગેલાં-તૂટેલાં. બીજા ખૂણામાં જાહેર મૂતરડી, ગંધાતી. થોડી વાર છોકરો અને જેભાઈ પકડાપકડી રમ્યા. અલબત્ત, દરેક વખતે જેભાઈએ જ તરત પકડાઈ જવાનું. પછી જૂનું છાપું પાથરીને બેઠા અને ટિફિન બાસ્કિટના ડબ્બા ખોલ્યા. પિત્તળની બે પ્લેટમાં વાનગીઓ કાઢી. ટેસથી જલસો કર્યો. પછી બંનેએ ઘાસ પર જ લંબાવ્યું અને અંતકડી રમ્યા. જેભાઈ જાણી જોઈને હારી ગયા એટલે છોકરાએ તો જાણે લંકા જીતી!
જ્યારે દુકાનના ગાંઠિયા ખાવા એ પણ પરાક્રમ ગણાતું !
બપોર ઢળવા લાગી એટલે જેભાઈ કહે, ‘હવે ચાલો પાછા.’ ટહેલતાં ટહેલતાં પાછા પહોંચ્યા થાણા સ્ટેશન. સ્ટેશનની બહાર એક કન્દોઇની દુકાન. તેમાં તળાતા ગરમ ગરમ ગાંઠિયા. થોડે દૂરથી જોયા, સૂંઘ્યા. જાત સાથે ગાંઠિયાનું અદ્વૈત સાધવાની ઝંખના રોમેરોમ જાગી. ખારી શિંગ અને ચણા સિવાય બહારનું કશું જ ન ખવાય એવો ઘરનો નિયમ. જો કે જેભાઈ પોતે હતા નિયતિકૃતનિયમરહિત. એટલે કહે : ‘વચન આપો કે ઘરમાં કોઈને કહેશો નહિ, તો ગાંઠિયા ખાઈએ.’ સૂરજની સાખે આપ્યું વચન. જેભાઈએ પા શેર (એ વખતે હજી ‘કિલો’ભાઈ જન્મ્યા નહોતા.) ગાંઠિયાનું પડીકું બંધાવી લીધું. બોરીબંદર સુધીની મુસાફરી ગાંઠિયા ખાતાં ખાતાં ક્યારે પૂરી થઈ ગઈ એની ખબરે ન પડી. પાછા ફરતાં ટ્રામને બદલે વિક્ટોરિયા. ફરી ૧૦૮ પગથિયાં ઠેકતાં ઠેકતાં પહોચ્યા ઘરે. માએ જેભાઈને પૂછ્યું : ‘રસ્તામાં તમને હેરાન તો નહોતા કર્યા ને, મારા દીકરાએ’. પણ જેભાઈ કાંઈ જવાબ આપે તે પહેલાં તો છોકરાએ વધામણી ખાધી :’ મેં હેરાન કર્યા હોય તો જેભાઈ કાંઈ મને ગાંઠિયા ખવડાવે? વાક્ય પૂરું થાય તે પહેલાં જેભાઈ બીજા ઓરડામાં સરકી ગયા.
પ્રિય વાચક! તમે કહેશો કે આ તો શાકમાં આખું સાકરકોળું ગયું! પેલા ગાંઠિયાખાઉ છોકરાનું નામ તો લખ્યું જ નહિ. કદરદાન સાહેબાન, એ છોકરાનું નામ આ પાના પર જ ક્યાંક છાપ્યું છે, ફોટા સાથે. ફોટો એ છોકરાનો જ છે, પણ પંચોતેર વરસ પછીનો.
e.mail : deepakbmehta@gmail.com
પ્રગટ : “ગુજરાતી મિડ-ડે”, 26 જૂન 2021
