ક્યાં છે ભારત ? છે ક્યાં ભારત ?
પર્વતમાંથી, નદીઓમાંથી, દરિયામાંથી
ગામ-નગરથી, લોકોમાંથી એકસામટો નાદ ઊઠતો
ને
વ્હીસલ મારતી ગાડી ભકછૂક ભકછૂક ચાલી જાય
ચાલી જાય
ચાલી જાય
ભીતર ધરબાયેલું લોક
થર્ડક્લાસના ડબ્બાઓમાં મુંઝાતું રે થોક
બોલે ટીવીઃ સબ સલામત !
કહે રેડિયોઃ સબ સલામત !
અખબારોમાં, નેતાઓના ભાષણોમાંઃ સબ સલામત !
વિકાસના સહુ નારા ગાજે
હટાવ ગરીબી સૂત્ર ચાલે
લઘુમતીની વાતો ચગતી
રાષ્ટ્રદ્રોહના ફતવા મ્હાલે
મહાયજ્ઞ બસ એક ચાલતોઃ
એક જ વાત સહુ સાંભળે
એ જ વાત જોવાની સહુએ
ગામનગરમાં, ચોરે ચૌટે
ઊંચનીચના ચાક ચડાવી
ચતુર્વર્ણના ચાળા ચગવે
ફાટફૂટ લોકોમાં પાડે
જૂઠમૂઠને ગજવે ત્રાડે

મુંબઈ જેવું મુંબઈ સાલું
કામદારનો અઢળક ડહોળી દરિયો
વિધાનસભામાં હસતું ખીખીઃ સબ સલામત!
કોલકાત્તા ઓ કોલકાત્તા
ભારતના આ નકશામાં તું એક જ ટપકું
આંખે તારી પાડા બકરી જેવા બલિ ચડે
ને માણસ જેવા માણસ
તારી અંધ ગલીમાં સબડે
સબડે ઇચ્છાઓનાં વન
ફૂટે બંદૂક, છૂટે ગોળી
લાલ રંગના ધાબાં તારા ચહેરે પડતાં
તો ય કહે તુંઃ સબ સલામત!

ઓ ય અરે ઓ દિલ્હી,
તું તો સલ્તનતોનું ડૂબ્યું નૂર
કેવો તારો ચહેરો, કેવા સૂર!
તારી પીઠે કૈંક સવારી આવી ઊતરી
હાથી આવ્યા, ઘોડા આવ્યા
સરનાઈટના ખિતાબ આવ્યા
તારા તો કૈંક રૂપો આવ્યા વિરમ્યાઃ
તું સ્વરાજી સ્વપ્ન થઈને મ્હાલ્યું
તું અરાજક ટમટમિયું થઈ સાલ્યું
તું સવા અબજનું ભાવિ ખરડે વીંટે
તું સવા અબજની આશા ક્યાં ક્યાં વેચે!
આ દેશને ખૂણે ખૂણેથી
તારે આંગણ
જાતજાતના ભાતભાતના
પ્રતિનિધિના ધાડાં આવ્યાં
એ પણ સાથે પરદેશીના દલાલ રાડાં લાવ્યાં
દિલ્હી, તું તો ઉજળિયાત કોમોનું મંદિર
હાયર સોસાયટીનો વીડિયો પડદો, તું !
અમેરિકા ને રશિયાના, ચાઈના અને બ્રિટનના
સંદેશા તારા છોગાં
મલ્ટીનૅશનલ ઉદ્યોગોના ભરે સદા તું ખોખાં
આજ અહીં જે રમતું તે તો તારું નવમું રૂપ
જાણે ના તું લોક મહીં જઈ છૂપ્યું જે સ્વરૂપ!

તું ત્રિરંગો લહેરાવે પણ પેટે એને ખાડો
તુ સંસદને કાખે તેડે તો યે ઊભો થયો ગૂંચવાડોઃ
પાટનગર, તું ચાટ પડે છે
ઘાટ વગરનો દેશ બન્યો ને કાટ ચડે છે!
જંતરમંતર જેવું ચાલે તારી અંદર શું?
તંતરબંતર જેવું સાલે તારી ભીતર શું?
માણસ સહુ અહીં છાયા જેવા
તંત્રમંત્રની માયા જેવા 
સાંજ સવારે સૂરજ ભાગે
અહીં ડાકલું એક જ વાગે
અહીં મજાની આંગળીઓ કંઈ
આમ હલે ત્યાંઃ સબ સલામત !
સહી કરે ત્યાંક્ક સબ સલામત !
કદી ટ્રીગર પર
કદી જીગર પર
કદી નમે એ મતપેટી પર
કદી ભમે એ શબપેટી પર
છતાં મળે જ્યાં સંસદ બેઠક
અરસપરસને ચીંધે ચીખે
અરસપરસને છેદે કાપે
પછી હળુક લઈ ટેભા લેતી
અખબારોના ટોપ ન્યૂઝમાં જઈને ઠરતી
પ્રજાતંત્રના વડવાગળની જેમ ઊડતી 
અરસપરસની રક્ષા કરતી!?

દિલ્હી, આવા કંઈ આ ખેલ તમાશા
તારે આંગણ રોજ રમાતા
તું ધૂળઢેફાના માણસની સમજે ક્યારે ભાષા?
પેટ-હાથના ચકરાવાની સરજે ક્યારે આશા?
દૂરદૂરનો અહીં અઢેલી ઇતિહાસ બોલતો
સૂરસૂરમાં અરમાનોની લાશ ઢોળતો
ચાલ, કહી દે તું યે દિલ્હીઃ સબ સલામત !
સબ સલામત ! ?
હા, સબ સલામત !
ઊંચે જો આકાશ સલામત
સૂરજ સળગે રોજ સલામત
ઊગે ચાંદો એ ય સલામત
તારલિયા આ ટમકે કેવા, સબ સલામત
પવન કદી ના બનતો કેદીઃ સબ સલામત !
ફરફર ફરકે પાન અને આ ખીલે ફૂલોઃ સબ સલામત !
વહેતાં જળમાં તરે માછલી સબ સલામત !
નામ ગરીબી લેવાનું ના
કામ લોકનું કરવાનું ના
લઘુમતિ કે વર્ણભેદની વરવી વાતો કરવાની ના
એમ કર્યું તો મળવાનો બસ કોઈ જાસો
ના થતું કશું યે ખોટું,
ન્યાય માગવા શાને આવો?
કોઈ બાળકી કોઈ કિશોરી
ભેદાઈ ગઈ, છેદાઈ ગઈ
અને પછી તો સાવ ચગદાઈ ગઈ
એ તો ભૂલી જવાનું વિકાસના આ વાવેતરમાં !
ધામ રામનું રહે સલામત
નેતા માટે સંસદ આખી રહે અનામત!

ચાલો ત્યારે કોમવાદનું તૂત ચલાવો
લઘુમતીનું ઝેર વલોવો
ચતુર્વર્ણને ઊલટીપલટી સૌથી પહેલો પરધાન બનાવો
આપણું કર્યું કારવ્યું પાર પાડવા ફોજ બઢાવો
શેઠિયાઓની લાંચ લગાવો
મજદૂરોના પેટ જલાવો
એમ કરીને નવા વર્ગના શંખ ફુંકાવો
અને પછી શા મંચ સજાવી
સંસદ જોરે લહેરાવી તિરંગો ઠોકો ભાષણ
કચડો રોકો આંદોલન

દેશના સાચા દાઝણહારા જે કંઈ બોલે
સુણી સમજી લોકો ડોલે
ગણો એમને રાષ્ટ્રદ્રોહી
તમે ભલે હો લાલચમોહી ..

ખળા ખાણ ને ખેતરમાંથી સાદ ઊઠતો
ભૂગર્ભે જઈ ધરબાયેલો અગ્નિગર્ભી નાદ ઊઠતો
ફરીફરીને દિલ્હીની એ આંગળીઓ રે બનતી ટ્રીગર
ફરીફરીને કાપે છેદે પાડે કાણાં લોકોને જીગર!

ફરી મારતી વ્હીસલ ગાડી ભકછૂક ભકછૂક ચાલી જાય
ચાલી જાય
ચાલી જાય
ફરીફરીને થર્ડક્લાસના ડબ્બાઓમાં રુંધાતું આ લોક
ભીતર ધરબાયેલો શોક
કહે રેડિયોઃ સબ સલામત !
બોલે ટીવીઃ સબ સલામત !
અખબારો પણ છાપેઃ સબ સલામત !
ઊંઘે સંસદઃ સબ સલામત !
વાગે સાયરનઃ સબ સલામત !

બાકી ભારતના સહુ રસ્તા કહેતા
‘વાડ ઊઠીને ગળે ચીભડાં’
ત્યાં
સબ સલામત રસ્તા ક્યાંથી રહેતા?
આ છે ભારત સબ સલામત !?
છે આ ભારત સબ સલામત !? 

E-mail : barinmehta@gmail.com

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 01 અૉગસ્ટ 2018; પૃ. 14-15

હૈયાને દરબાર

તાજેતરમાં જ પચીસેક વર્ષનો હેન્ડસમ છોકરો મને મળવા અને સંગીતનું થોડું માર્ગદર્શન લેવા ઘરે આવ્યો. એ સંગીતનો ભારે શોખીન એટલે મેં એને ગીત સંભળાવવા કહ્યું. "ગુજરાતી ગીત ગાઉં? એના આ પ્રશ્ને મને સુખદ ઝટકો આપ્યો હતો. એણે ગીત શરૂ કર્યું, વ્હાલમ આવો ને ….! ખૂબ ભાવવાહી રીતે એણે ગાયું. બહુ પ્રસન્નકર હતી આ અનુભૂતિ.

મુંબઈના યુવાનોને પણ ગાવાં ગમે એવાં ગુજરાતી ગીતો સર્જાઈ રહ્યાં છે એ ખુશ થવા જેવી વાત છે. પછી એ ગીત ફિલ્મ ‘શુભારંભ’નું ઋષિ વકીલનું સ્વરબદ્ધ કરેલું ‘ગીત ગુલાબી’ હોય કે સચિન-જિગરનું અરિજિત સિંહે ગાયેલું ગુજરાતી ગીત ‘સતરંગી’ કે પછી તેમનું જ સ્વરબદ્ધ કરેલું આજનું ગીત વ્હાલમ આવો ને .. હોય! કેન યુ બીલિવ, ‘લવની ભવાઈ’ ફિલ્મ રિલીઝ પણ નહોતી થઈ ત્યારે અમેરિકાથી આવેલી, ‘મિસ અમદાવાદ’નો ખિતાબ મેળવી ચૂકેલી યંગ એન્કર-લેખિકા શૈવા પંડ્યાએ આ ગીત વ્હાલમ આવોને મને યુ ટ્યુબ પર સંભળાવ્યું ત્યારથી મનમાં જડબેસલાક બેસી ગયું હતું. આજની યુવાપેઢીને ગુજરાતી ગીત ગાવાનું કહીએ તો હોંશે હોંશે આ ગીત ગાય છે.

યંગ જનરેશનને ગમે એવાં ગુજરાતી ગીતો સર્જાઈ રહ્યાં છે હવે. ઉત્તમ પ્રોડક્શન વેલ્યૂ ધરાવતાં ગુજરાતી ગીત હેડફોન પર ગુજરાતના છોકરાઓ સાંભળતા થયા છે. આપણે પણ એ સાંભળવાની તૈયારી કેળવવાની આવશ્યકતા છે. આપણી પાસે શ્રેષ્ઠ કવિઓ છે, ઉત્તમ સ્વરકારો છે અને હવે તો અરેન્જર્સ પણ સજ્જ છે તો ય ગુજરાતી ગીતો કેમ ડીમલાઈટમાં ઝબક્યાં કરે છે એનું કારણ આપણે પોતે જ છીએ, કારણ કે ગુજરાતી ગીતો, આપણી માતૃભાષાનાં ગીતો સાંભળવા જોઈએ કે સંતાનોને સંભળાવવા જોઈએ એવી અવેરનેસ આપણામાં જ નથી તો શું કરવાનું? આપણાં ગીતોને-કાવ્યોને આપણે જ સન્માન નહીં આપીએ તો બીજું કોણ આપશે? ઘર ઘરમાં ગુજરાતી ગીતો ગવાવા જોઈએ. આપણાં સંતાનોને થોડાંક ગુજરાતી ગીતો તો આવડવાં જ જોઈએ. ‘મુંબઈ સમાચાર’ માતૃભાષાના પ્રસાર માટે હંમેશાં અગ્રેસર રહ્યું છે. ગુજરાતી સંગીત ઘર ઘરમાં ગવાય, ગુંજતાં થાય એ માટેય કટિબદ્ધ છે, જેનું ઉદાહરણ છે આ પત્ર દ્વારા યોજવામાં આવેલી ગુજરાતી ગીત-સંગીતની સ્પર્ધા. એક ગુજરાતી તરીકે ગૌરવ લેવા જેવી છે આ ઘટના.

વાત કરીએ હવે આજના ગીતની. એ ગીત છે વ્હાલમ આવો ને …! પાશ્ચાત્ય રંગે રંગાયેલી ગુજરાતી યુવાપેઢીના સમયમાં કોઈ ગુજરાતી ફિલ્મની સિલ્વર જ્યુબિલી ઉજવાય એ જ બહુ મોટી ઘટના કહેવાય. સંદીપ પટેલ નિર્મિત ‘લવની ભવાઈ’એ લોકહૃદયમાં તો સ્થાન મેળવ્યું જ ઉપરાંત અનેક એવૉર્ડ્ઝ પણ મેળવ્યા, પરંતુ આ સોલફૂલ સોંગ યુવાનોમાં જબરજસ્ત ચાહના પામ્યું. વ્હાલમ આવો ને ગીતમાં પ્રેમની લાગણી ભલે મોડર્ન કોન્ટેક્સ્ટમાં રજૂ થઈ હોય પણ પ્રેમ તો છેવટે પ્રેમ છે, એની વ્યાખ્યા કે વર્ણન કરી કરીને કેટલાં કરી શકો! એ તો અનુભવે જ સમજાય.

પ્રેમની અનુભૂતિ કેવી હોય છે નહીં? ચહેરો જોઈને વ્યક્તિનું નામ યાદ આવે એ સ્મરણ છે પણ જેનો ચહેરો સતત સ્મરણમાં રહેતો હોય એ સ્નેહ છે. ગીતકાર નિરેન ભટ્ટ પણ કંઈક આવી જ વાત લઈને આવ્યા છે આ ગીતમાં. એ કહે છે, શોધું છું હું મને, પણ પામું છું માત્ર તને જ. એક સરસ પંક્તિ વાંચી હતી ક્યાંક કે "હું ના હોઉં, એવી કેટલી ય પળ છે! તું ના હોય, એવી ક્યાં એક પણ છે? કવિ કોણ છે એ ખબર નથી પણ પ્રિયપાત્રના વિચાર વિનાની એકપણ પળ હોતી નથી, જ્યારે તમે ઊંધે માથે પ્રેમમાં હો ત્યારે. આ ફિલ્મમાં સાગર (મલ્હાર ઠાકર) આમ તો આરજે અંતરા (આરોહી પટેલ)ને બદલો લેવાની ભાવનાથી મળે છે. એ એવું માને છે કે પોતાનું બ્રેકઅપ થવા માટે અંતરા જવાબદાર છે. મિનિ વેકેશન માટે દીવ જઈ રહેલી બોલ્ડ એન્ડ બ્યુિટફૂલ અંતરાને મળ્યા પછી સાગર પોતે જ ક્યારે ક્લીન બોલ્ડ થઈ જાય છે એની એને ખબર પડતી નથી.

દીવના રળિયામણા બીચ પરની ડ્રીમ સીકવન્સથી ગીતનો ઉઘાડ થાય છે. મજાની વાત એ છે કે અંતરાને પામવા એક નહીં, બે જણ મથી રહ્યા છે. શ્રીમંત અને ખાનદાની નબીરો આદિત્ય (પ્રતીક ગાંધી) ઑલરેડી અંતરાને ચાહે છે. એમાં વળી દીવમાં અનાયાસે આ ‘સાગર’ મિલન થાય છે. સાગર સીધો, સાદો, સરળ, રમૂજી અને સામાન્ય મધ્યમવર્ગી છોકરો છે. ગીતમાં આદિત્ય અને સાગર બન્ને સાથેની અંતરાની લાઈવ મોમેન્ટ્સ સરસ કેપ્ચર થઈ છે. આ લવ ટ્રાયંગલમાં હકીકતમાં, પ્રેમ એટલે શું? લાંબી મજલનો સાથ? પોતે લખેલી ગઝલનો સાર? સતત સહવાસ? આશા, મંછા, સપનાં કે પછી અધૂરી વારતાનો છેડો? વિરહ, વ્યથા અને વિટંબણા? જેવા અનેક સાહજિક સવાલો પછી પ્રેમમાં તો વિરહ પણ વહાલો લાગે …ની વાત છે. પ્યાર કા દર્દ હૈ મીઠા મીઠા, પ્યારા પ્યારાની જેમ પ્રેમની અભિવ્યક્તિ આ રીતે રજૂ થઈ છે અહીં, મીઠડી આ સજા છે ને દર્દની પણ ક્યારેક મઝા છે! યાદોના બાવળને આવે ફૂલ ને દુનિયા આખ્ખી લાગે ધૂળ!

નિરેન ભટ્ટના શબ્દો અને સચિન-જિગરના સંગીતે કમાલ કરી છે આ ગીતમાં. જિગરદાન ગઢવીના અવાજની તાજગીનું તો શું કહેવું! આ ગીત એમના ઘુંટાયેલા અવાજમાં અદ્દભુત રીતે પેશ થયું છે. જો કે, અરિજિતના અવાજની છાંટ અને ઈન્ડો-વેસ્ટર્ન ધૂન હોય તો ગીત ચાલે જ એવો એક પ્રવાહ ધીમી પણ મક્કમ ગતિએ પ્રસ્થાપિત થઈ રહ્યો છે. એ જ ચાલશે તો જેમ અરિજિતનો અવાજ મોનોટોનસ લાગવા માંડ્યો છે એ દશા ગુજરાતી સંગીતની થઈ શકે. બાકી, ગીતમાં માધુર્ય, ભાવ અને કાવ્યત્વ સમૃદ્ધ હોવાં અત્યંત જરૂરી છે. ઓરકેસ્ટ્રેશન પછી આવે. અલબત્ત, અત્યારે તો યુવાપેઢી ખાસ્સી આકર્ષાઈ છે આ અર્બન ગુજરાતી ફિલ્મોથી. વ્હાલમ આવો ને … ગીતની પરાકાષ્ઠા એના ફીમેલ વર્ઝનમાં આવે છે. નારી સંવેદન એમાં ભારોભાર પ્રગટે છે. સાગરના પ્રેમમાં ડૂબી ગયેલી અંતરા સંજોગવશાત આદિત્ય સાથે પરણવાનું નકકી કરે છે. એનાં લગ્નની તૈયારીઓ ચાલી રહી હોય છે ત્યારે અંતરાના મનોભાવોની અભિવ્યક્તિ ઐશ્વર્યા મજમુદારના સુરીલા, ભાવવાહી કંઠમાં વહે છે : ના નથી હું જાણતી શું કામ શોધું છું, હાથની મેંદીમાં તારું નામ શોધું છું, સાજ ને શણગારનો ભાર લાગે છે, મન ભરેલા માંડવાથી દૂર ભાગે છે, તું મને લઈ જા આવી, મન માંહી હું એ જ માગું છું … વ્હાલમ આવોને …! કઈ છોકરીએ મેંદીમાં પોતાના માણીગરનું નામ નહીં ચિતરાવ્યું હોય? મેંદીમાં ગમતું નામ ડિઝાઈન કરાવવું, ગીત-ગઝલમાં પ્રિયતમને જ ગાવો, પાલવ-દુપટ્ટાની કોરને આંગળીમાં વીંટીને ખયાલોમાં ગુમ થઈ જવું કે બારસાખની આડશેથી છૂપી રીતે નિરખવું એ સ્ત્રીઓની સ્વાભાવિક અભિવ્યક્તિઓ છે. પછી એ પહેલાંની શરમાળ નાયિકા હોય કે આજની બોલ્ડ અંતરા. સાવ સરળ-સહજ શબ્દોને સચિન-જિગરના સંગીતનો ઊંડો સંસ્પર્શ મળ્યો જે ગીતને ખરેખર માણવાલાયક બનાવે છે.

આ ફિલ્મના સંગીતકાર સચિન-જિગર કહે છે, "મને આ ફિલ્મની સ્ક્રિપ્ટ ઘણી ગમી ગઈ હતી. સાંભળ્યા પછી મારી આંખમાં ભીનાશ આવી ગઈ. ગુજરાતીમાં સારું કન્ટેન્ટ આવે એ બહુ જરૂરી છે. મને સોન્ગ સિચ્યુએશન નહોતી જોઈતી, ભવાઈના શબ્દો તા થૈયા પણ મારે રોમેન્ટિક રીતે રજૂ કરવા હતા. ગાયક તરીકે જિગરદાને શું પરફોર્મન્સ આપ્યો! એ તો સંગીતનો પાવરહાઉસ છે. ગીતની ધૂન એટલી કેચી છે કે ફિલ્મ જોયા પછી દરેકના મનમાં એ ઘૂમ્યા કરે છે. એમાં ય મારે ગીતને ક્લાઈમેક્સ આપવા ક્રેસેન્ડો જોઈતો હતો. મેં ગીતકાર નિરેન ભટ્ટને ફોન કર્યો અને એમણે જે અદ્ભુત લાઈનો આપી … યાદોનાં બાવળને આવ્યાં ફૂલ ..! ક્યા બાત હૈ! આખું ગીત એક તરફ અને આ ક્રેસેન્ડો એક તરફ એવી જબરજસ્ત પંક્તિઓ મળી. ફિલ્મની આખી વાર્તા જ જાણે આ પંક્તિઓમાં સમાઇ ગઈ. ગીત એવું હૃદયસ્પર્શી બન્યું કે અમે એનાં બે વર્ઝન કર્યાં. ફીમેલ વર્ઝન ઐશ્વર્યા મજમુદારે ખૂબ હૃદયસ્પર્શી ગાયું છે. અમે માનીએ છે કે દરેક ફિલ્મમાં ગુજરાતી કલાકારોને તક મળવી જ જોઈએ. માત્ર સંગીત આપીને છૂટી ના જવાય. જે તે પ્રદેશના માટીની મહેક સ્થાનિક કલાકારોના કંઠમાં જ આવી શકે! એમાં ય ભવાઈમાં ખાસ વપરાતા શબ્દો તા થૈયા થૈયા તા થઇ …નો સુંદર પ્રયોગ કરીને ગીતને અમે વધુ રિલેવન્ટ બનાવ્યું છે.

વાત સાચી છે એમની. જાહેર કાર્યક્રમમાં આ ગીત ગવાય ત્યારે આખા ઓડિયન્સને સાથે ગાતું અમે પ્રત્યક્ષ નિહાળ્યું છે. આવાં ગીતો જ ગુજરાતીઓને ફરીથી ગુજરાતી સંગીત ને માણતા કરે તો નવાઈ નહિ!

——————————

વારંવાર ગણગણવું ગમે એવું આ ગીત સાંભળશોને? યુ ટ્યુબ પર અવેલેબલ છે જ.

વ્હાલમ આવો ને આવો ને
હું મને શોધ્યા કરું, પણ હું તને પામ્યા કરું
તું લઈને આવે લાગણીનો મેળો રે …

યાદોના બાવળને આવ્યાં ફૂલ રે હવે
તું આવે તો દુનિયા આખી ધૂળ રે હવે
સપનાં, આશા, મંછા છોડ્યાં મૂળ રે હવે
તું આવે તો દુનિયા આખી ધૂળ રે હવે … વ્હાલમ આવો ને….

* ગીતકાર : નિરેન ભટ્ટ, * સંગીતકાર : સચિન-જિગર * ગાયક કલાકાર : જિગરદાન ગઢવી – ઐશ્વર્યા મજમુદાર

https://www.youtube.com/watch?v=5gIpqS-Qpzw

સૌજન્ય : ‘લાડકી’ પૂર્તિ, “મુંબઈ સમાચાર”, 02 અૉગસ્ટ 2018

http://www.bombaysamachar.com/frmStoryShowA.aspx?sNo=425685

આઠ લાખ સુરક્ષાકર્મીઓના વજ્જર પહેરા વચાળે પાક લોકશાહીએ લશ્કરમાન્ય એક ઓર ચૂંટણીશ્વાસ લીધો. લશ્કર અને અંતિમવાદી કે ઉગ્રવાદીઓને સ્વીકાર્ય એવા ઇમરાન ખાન, એક અર્થમાં અંતિમવાદી તત્ત્વોના મુખ્ય પ્રવાહમાં પ્રવેશ અને પ્રતિષ્ઠાના પ્રક્રિયાના લોકશાહી વાહક જેવા છે. સ્વાભાવિક જ આ એ લોકો છે જેમને ભારત સાથે સારા પાડોશી સંબંધની રણનીતિ પ્રતિકૂળ હોઈ શકે. એક પ્રજા તરીકે ભારત છેડે જો આ ચોંપ અને તકેદારીનો તબક્કો છે તો આપણા હુકમરાનોને સારુ એમાં રણોદ્યત વલણની તક (અને કદાચ ગણતરીસરના રાજકારણ મુજબની સગવડ પણ) રહેલી છે.

પાક ઘટનાક્રમની પિછવાઈ પર જોતાં ઘરઆંગણે ઊપસતું અને સમજાતું ચિત્ર શું છે? મુદ્દાની વાત એ છે કે પાક પર્યવેક્ષકો ઇમરાન ખાનમાં ટ્રમ્પનાં દર્શન કરી રહ્યાં છે. વાચકોને યાદ હોય જ કે થોડાં વરસ પર રાજનાથસિંહ બહુ ઉત્સાહથી કહેતા સંભળાયા હતા કે ટ્રમ્પ નમો નીતિને અનુસરનારા છે. હવે રાજનાથસિંહને પક્ષે કોઈ પુનર્મૂલ્યાંકન થયું હોય તો અલબત્ત એ આપણે જાણતા નથી. એટલું જરૂર જાણીએ છીએ કે મોદીની કોશિશ વાજબી રીતે જ નવાઝશરીફ સાથે અને મારફતે સંબંધ-સુધારની હતી. એવો અને એટલો પ્રતિસાદ ઇમરાનખાન તરફથી મળે એમ અત્યારે તો દેખાતું નથી. વળી અંતિમવાદીઓની કથિત મધ્યપ્રવાહમાં પ્રતિષ્ઠા કરવાનો લશ્કરી બેત ભારત-પાક સમધારણ સંબંધોની મથામણને વધુ એક વાર જફા પહોંચાડશે એમ માનવાને અવકાશ રહે છે. નમો અને ઇમરાન ખાન બેઉમાં રહેલ ટ્રમ્પ કેવુંક સંતુલન જાળવી શકે છે એ આપણા ૨૦૧૯ના ચૂંટણીવરસની રીતે ભર્યું નાળિયેર છે. દેખીતી રીતે જ, મે ૨૦૧૪ પછીનાં ચાર વરસનું રિપોર્ટ કાર્ડ જોતાં આપણા સત્તાપક્ષે પુનઃ વિજયી બનવા માટે કાંકકશુંક આક્રમક આલંબન લેવું પડશે. અલબત્ત, પાક પ્રવાહોના જાણતલ દીપક બારડોલીકરનું આશાભર્યું આકલન છે તેમ વ્યાપક માન્યતાથી વિપરીતપણે ઇમરાન જો અમનપસંદ પેશ આવે તો નવી દિલ્હીએ કોઈ બીજું આલંબન શોધવું પડે એમ બને.

ગમે તેમ પણ, આ ક્ષણે ઘરઆંગણે જો કોઈ નિમિત્તે સત્તાપક્ષની રાજકીય ભઠ્ઠી ગરમાયેલી હોય તો તે કથિત ગોરક્ષકોની છેક અખલકના વારાથી હમણેની અલવર ઘટના સમેતની હરકતોની છે. હરકત જો કે એક નરમ પ્રયોગ છે, પણ સામાન્યપણે જેને હેટ ક્રાઈમ કહીએ એવો એક દોર નિતાન્ત જારી છે. અલવર ઘટનામાં, રાજસ્થાનના ગૃહમંત્રી કટારિયાએ કસ્ટોડિયલ મૃત્યુનો જે કેસ ઊભો કરવાની કોશિશ કરી એમાં કથિત ગોરક્ષકોને બચાવવાની મંછા પણ સાફ વરતાય છે. એવો એક વર્ગ, લગભગ લુમ્પન પ્રકારનો (અને વિચારધારાકીય વરખ અગર વહેમનો) અસ્તિત્વમાં આવ્યો છે જે ‘સૈંયા ભયે કોતવાલ’ના ખ્યાલે આશ્વસ્ત જ આશ્વસ્ત છે. એને યથાસંભવ સાચવી લેવામાં શાસન પોતે નિઃશાસન કે દુઃશાસન લેખે ઉભરે છે એનું શું એ સવાલ વિચારધારાકીય આકાઓને કદાચ ખાસ પજવતો નથી. અને સંબંધિતો પૈકી એક મોટા હિસ્સાને આ ‘મૉબ લિન્ચિંગ’ના દોરમાં કોમી દૃઢીકરણનો ચૂંટણીલાભ જણાય છે એ પણ સાચું.

નિઃશાસન/ દુઃશાસન એ મુદ્દો જ કેમ જાણે ચર્ચા બહારનો લેખાય છે. સંઘ પ્રચારક ઇન્દ્રેશકુમાર જેઓ આજકાલ રાષ્ટ્રવાદી મુસ્લિમ મંચનો મોરચો સંભાળી રહ્યા છે એમણે આ દિવસોમાં કહ્યું છે કે લોકો ‘બીફ’ ખાતા બંધ થશે એટલે ‘લિન્ચિંગ’ પણ આપોઆપ શમી જશે … એલિમેન્ટરી, માય ડિયર વૉટ્‌સન! દૂરાકૃષ્ટ લાગે તો પણ એક પેરેલલ સંભારી આપું કે કટોકટી વખતે ઇંદિરા સરકારની સુપ્રીમ કોર્ટ સમક્ષ સત્તાવાર રજૂઆત હતી કે પોલીસ હસ્તક ખૂન થાય તો તે પણ અત્યારે મૂળભૂત અધિકારો સ્થગિત છે ત્યારે કોઈ કાનૂની નસિયતને આધીન નથી. આજે જે સિનારિયો છે તેમાં મૉબ લિન્ચિંગ કોઈક કેન્દ્રીય મંત્રીને પક્ષે સત્કારટણું બની રહે છે તો કોઈક કેન્દ્રીય મંત્રી એમ પણ કહી નાખે છે કે જેમ જેમ વડાપ્રધાનની લોકપ્રિયતા વધી રહી છે તેમ તેમ  લિન્ચિંગ પણ વધતાં જશે. એટલે કે, બીજા શબ્દોમાં વિરોધીઓ આ પ્રકારનાં કાવતરાંથી સરકારને બદનામ કરવાનો પ્રયત્ન કરી રહ્યા છે. હત્યા હવે કાયદાના શાસનનો સવાલ નથી, પણ આતયાયીવધને ધર્મ્ય લેખતી ગીતાપ્રોક્ત તરજ પરની બીના છે. આ સંજોગોમાં અગાઉ સહિષ્ણુતાને મુદ્દે જેમણે માનઅકરામ પરત કરવામાં નાગરિકને નાતે ધર્મ જોયો હતો તેમને તેમ જ લિન્ચિંગની ટીકા કરનારાઓને તેઓ જાણે કે હાલની અનવસ્થા માટે જવાબદાર હોય એ રીતે જોવામાં આવે છે. ગેરસરકારી કટોકટીરાજને સરકારી સમર્થનની આ તરાહ વિશે શું કહીશું, સિવાય કે અઘોષિત અને અઘોર કટોકટીરાજ.

શશી થરુર, આવા માહોલની પરિણતિ આગળ ચાલતાં ‘હિંદુ પાકિસ્તાન’ રૂપે જુએ છે. કૉંગ્રેસ શ્રેષ્ઠીઓમાં એક મોટો વર્ગ છે જે આ પ્રકારનાં ટીકાટિપ્પણમાં રહેલી સચ્ચાઈ સમજવા છતાં લાલ લૂગડું જોઈ ભડકતા આખલાની પેઠે પેશ આવે છે. રખે ને હિંદુ મતદાનીય સમર્થન છેક ઓછું થઈ જાય, એવો ભય એમને સતાવે છે. નાગરિક મતદાર તરીકે નાતજાત કે કોમમજહબથી ખેંચાઈને વરતી બેસે એમાં અલગ અલગ છેડેથી કોઈક પક્ષને સારુ આશા તો કોઈક પક્ષને સારુ ભીતિ, એવા આ દિવસો છે. મુદ્દે હિંદુ હોવું અને હિંદુત્વવાદી હોવું; હિંદુ ધર્મમાં માનવું અને હિંદુત્વમાં માનવું; બંને એક વાત નથી – જેમ ઇસ્લામ કે ખ્રિસ્તમત એ ભારતની બંધારણીય મર્યાદામાં કોઈ અલગ રાષ્ટ્રીયતા બેલાશક નથી.

હિંદુ ઓળખ પરના સતત ભારને કારણે વળતી ઓળખના રાજકારણને હવા મળે છે એ સાદો હિસાબ છે. પક્ષો નાગરિકને નાગરિક કરતાં વધુ તો મતદાર તરીકે જુએ અને મતદારોને પણ પોતાને વિશે નાગરિક સિવાયની રીતે વિચારવું ફાવી જાય ત્યારે શું થાય, એ કોમી ધ્રુવીકરણનાં દૂષણો અને ભયસ્થાનો જોયા પછી ખરેખર તો કહેવાની જરૂર જ ન પડવી જોઈએ. રાજીવ ગાંધી, ‘મોસ્ટ ચાર્મિંગ પર્સન’માંથી ‘મેલ શોવિનિસ્ટ પિગ’ (એમ.સી.પી.) તરીકે ઊભર્યા તે શાહબાનુ ઘટના હતી, અને એણે હિંદુ દૃઢીકરણની પ્રક્રિયા માટે ખાસું મોટું મનોવૈજ્ઞાનિક નિમિત્ત પૂરું પાડ્યું હતું તે સૌ જાણે છે. પછીથી બહાર આવેલી (પણ હજુ જાહેર માનસમાં ખાસ અંકિત નહીં થયેલી) વિગત પ્રમાણે રાજીવ ગાંધીને – ‘તો તમે મુસ્લિમોને પોતાના લાગશો’ એવી સલાહ (શાહબાનુ સુધારાની સલાહ) એમ.જે. અકબરે આપી હતી. અકબરને રાજીવ ફળ્યા હશે, પણ અકબર અત્યારે ભા.જ.પ.ને ફળી રહ્યા છે. તમે માત્ર મુસ્લિમ પુરુષોને જ વિચાર કરો છો એવો ટોણો કૉંગ્રેસને મારનાર નરેન્દ્ર મોદીના પ્રધાનમંડળમાં રાજીવ ગાંધીની આ ગત માટેના સલાહકાર અકબર હોઈ શકે છે! નાગરિકો પોતે, અને પક્ષો પણ, નકરા મતદારોને જોવાનું ક્યારે છોડશે અને મત માગવા સાથે મતઘડતરની જે જવાબદારી છે તે ક્યારે સમજશે?

અડવાણી સાથે એક વાર વાત કરવાનું થયું ત્યારે એમણે ભારત ખાતેના તત્કાલીન પાક હાઇકમિશનર અશરફ કાઝી સાથેનો પોતાનો સંવાદ ટાંક્યો હતો : સિંધથી અહીં આવેલો હું ભારતમાં કેટલી ઊંચી પાયરીએ પહોંચ્યો છું, અને અહીંથી તમારે ત્યાં આવેલા આટલે વરસે પણ મુહાજિરના મુહાજિર છે … ભારત અને પાકિસ્તાન વચ્ચે આ સ્તો ફરક છે. અડવાણીએ વાત તો સોજ્જી કીધી. માત્ર, આ ફરક પાકિસ્તાનને નહીં મળેલા અને ભા.જ.પ.ને જે ખાસ વહાલા નહીં એવા ગાંધી નેહરુ પટેલ મૌલાના આંબેડકર જેવી નક્ષત્રમાળાના નેતૃત્વને આભારી છે. ભારતની જેમ મુકાબલે સ્વસ્થ રાહ નહીં લઈ શકનાર પાકિસ્તાન આજે એક ઓર ભાગલા પછી, વધુ ભાગલાની ગુંજાશ સોતું લશ્કરવાદ-કબીલાવાદ-આતંકવાદની જિંદગી બસર કરી રહ્યું છે. જોવાનું છે કે જે એકંદરમતી વિમર્શે ભારતને વિક્સન અને પ્રફુલ્લનનો અવસર આપ્યો એના વિકલ્પને નામે વિખરાવ, ભટકાવ, અલગાવની આશંકિત ને આતંકિત રાજનીતિ ક્યાં લઈ જશે આપણને.

જુલાઈ ૨૮, ૨૦૧૮

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 01 અૉગસ્ટ 2018; પૃ. 01-02