જૂની મૂડી  

એ બહુરૂપી પ્રતિભાનું નામ : કેખુશરો નવરોજજી કાબરાજી. ગામ : મુંબઈ. કામ : પત્રકારત્વ. પણ મનનું ધામ તો નાટક અને રંગભૂમિ. ૧૮૪૨ના ઓગસ્ટની ૨૧મી તારીખે મુંબઈમાં જન્મ. મૂળ વતન સુરત. અણધારી રીતે કુટુંબ પર આવી પડેલી આર્થિક મુશ્કેલીને કારણે અભ્યાસ છોડીને મહિને ચાર રૂપિયાના પગારની નોકરી ‘પારસી મિત્ર’માં લેવી પડી. ત્યારથી જીવનના અંત સુધી કેખુશરો વ્યવસાયે પત્રકાર જ રહ્યા. પણ ‘પારસી મિત્ર’ની નોકરી ઝાઝો વખત કરી શક્યા નહિ. થોડા વખત પછી મહિને વીસ રૂપિયાના પગારે ‘જામે જમશેદ’ અખબારમાં રિપોર્ટર તરીકે જોડાયા. પછી તેના મદદનીશ તંત્રી બન્યા. માલિકો સાથેના મતભેદને કારણે તંત્રી સોરાબજી મંચેરજી છૂટા થતાં કેખુશરોને તંત્રીની જવાબદારી માલિકોએ સોંપી. એ વખતે તેમની ઉંમર ૧૭ વરસની!

એક વખત મુંબઈની ‘જ્ઞાન વર્ધક સભા’એ કાબરાજીનું જાહેર ભાષણ ગોઠવ્યું. વિષય હતો ‘સ્ત્રી જાતિ.’ શ્રોતાઓમાંના એક હતા પ્રખ્યાત સમાજ સુધારક કરસનદાસ મૂળજી. કેખુશરોના વક્તવ્ય અને વિચારોથી પ્રભાવિત થયા. થોડા વખતમાં બન્ને નજીક આવ્યા. કરસનદાસે રાસ્ત ગોફતાર સામયિકમાં જોડાવા આમંત્રણ આપ્યું. કેટલાક પારસીઓએ ૧૮૫૭ની પહેલી જાન્યુઆરીથી સ્ત્રીબોધ નામનું માસિક શરૂ કરેલું. આપણા આખા દેશનું એ સૌથી પહેલું સ્ત્રીઓ માટેનું સામયિક. એવું ઠરાવાયું કે કેખુશરો રાસ્ત ગોફ્તારના મદદનીશ તંત્રી તરીકે કામ કરે. પગાર ૫૦ રૂપિયા. સાથોસાથ સ્ત્રીબોધના તંત્રી તરીકે પણ કામ કરે. પગાર રૂપિયા ત્રીસ. ૧૮૬૩ના માર્ચની ૧૩મી તારીખે કરસનદાસ વિલાયતની મુસાફરીએ જતાં કાબરાજી રાસ્ત ગોફતારના તંત્રી બન્યા અને ૪૦ વરસ સુધી એ જવાબદારી સંભાળી. તેવી જ રીતે ૧૯૦૪ના એપ્રિલની ૨૫મીએ બેહસ્તનશીન થયા ત્યાં સુધી કાબરાજી સ્ત્રીબોધના તંત્રીપદે રહ્યા. કાબરાજી પછી તેમનાં પુત્રવધૂ પૂતળીબાઈ ૧૯૧૨થી ૧૯૪૨ સુધી સ્ત્રીબોધનાં તંત્રી રહ્યાં.

પણ કાબરાજી પત્રકાર ઉપરાંત ઉમદા લેખક પણ હતા. રંગભૂમિ પર ભજવવા માટે કાબરાજીએ મોટી સંખ્યામાં નાટકો લખ્યાં, જેમાંનાં કેટલાંક રૂપાંતરો હતાં. તખ્તાલાયકી એ તેમનાં નાટકોનો સૌથી મોટો ગુણ. કાબરાજીનું પહેલું નાટક શેરના સવાશેર ૧૮૬૩માં સ્ત્રીબોધમાં પ્રગટ થયું અને છેલ્લું નાટક ધીરજનું ધન ૧૮૭૧માં. તેમનાં બીજાં કેટલાંક નાટકો : જમશેદ, નિંદાખાનું, ભોલી જાન, વિનાશ કાલે વિપરિત બુદ્ધિ, બેજન અને મનીજેહ, નંદબત્રીસી.

પણ ઐતિહાસિક દૃષ્ટિએ તેમનાં છપાયેલાં નાટકો કરતાં પણ તેમની નવલકથાઓ વધુ મહત્ત્વ ધરાવે છે. કારણ એ નવલકથાઓ દ્વારા કાબરાજીએ ગુજરાતીમાં ધારાવાહિક નવલકથા છાપવાની પહેલ કરી. તેમની પહેલી નવલકથા ભોલો દોલો (૧૨૦ પ્રકરણ) ઓગસ્ટ ૧૮૭૧થી ડિસેમ્બર ૧૮૭૩ દરમ્યાન સ્ત્રીબોધમાં પ્રગટ થઈ હતી. છેલ્લી નવલકથા સોલી શેઠની સુનાઈ ૧૯૦૪માં. આમ, ૧૮૭૧થી ૧૯૦૪ સુધી સતત ૩૩ વર્ષ સ્ત્રીબોધ ધારાવાહિક નવલકથા પ્રગટ કરતું રહ્યું.

આમ જોઈએ તો કસરતશાળા અને નાટકશાળા વચ્ચે કોઈ સંબંધ હોવાનો વહેમ પણ ભાગ્યે જ જાય. પણ કાબરાજીની બાબતમાં કસરતશાળા જ તેમને નાટકશાળા તરફ ખેંચી ગઈ. પારસી યુવાનોની શરીર સંપત્તિ વધારવા માટે બીજા કેટલાક મિત્રો સાથે મળીને ૧૮૬૭માં તેમણે ‘કસરતશાળા સ્થાપક મંડળી’ બનાવીને કસરતશાળા શરૂ કરી. પણ થોડા વખત પછી પૈસાને અભાવે તે બંધ કરવી પડે એવી સ્થિતિ ઊભી થઈ. ત્યારે નાટક ભજવીને તેની આવક દ્વારા કસરત શાળા જીવતી રાખવાનો વિચાર કાબરાજીને આવ્યો. મિત્ર ફરામજી ગુસ્તાદજી દલાલની બંધ પડેલી નાટક મંડળીનો સરંજામ મેળવ્યો. પારસી છોકરાઓને ભેગા કર્યા. શેક્સપિયરના નાટક કોમેડી ઓફ એરર્સનું પોતે જ રૂપાંતર કર્યું. પોતાના ‘રાસ્ત ગોફતાર’ દ્વારા મોટે પાયે આગોતરી જાહેરાત કરી. અને નાટક ભજવીને ભેગી થયેલી ૧,૪૦૦ રૂપિયાની રકમ કસરતશાળાને, ખર્ચ બાદ કર્યા વિના, આપી દીધી.

ખરું જોતાં હાથમાં લીધેલું કામ તો પૂરું થયું હતું. ભેગાં કરેલાં બધાં ફદિયાં તો આપી દીધાં, પણ નાટક ભજવવા માટે ભેગા કરેલા પોરિયાઓનું હવે કરવું શું? ફરી ફરામજીની મદદ લઈને એક નવી નાટક મંડળી ઊભી કરવાનો વિચાર આવ્યો. પણ અગાઉ કરતાં કૈંક જૂદું કરવાની ધગશ. અગાઉની પારસી નાટક મંડળીઓમાં તેના બધા નટ ભાગીદાર પણ રહેતા. કાબરાજીએ ત્રણ-ચાર માલિક અને બીજા બધા પગારદાર નોકરો એવું માળખું રાખ્યું. વળી આ મંડળીને સલાહ-સૂચન આપવા માટે જાણીતા વિદ્વાનો અને શ્રીમંતોની એક કમિટી બનાવી. નાટક કંપનીના નિયમો ઘડ્યા તેમાં એક નિયમ એવો રાખ્યો કે કોઈ પણ નવું નાટક સૌથી પહેલાં માત્ર આ કમિટીના સભ્યોને જ બતાવવું. અને તેમની મંજૂરી મળે તો જ તેના જાહેર પ્રયોગ કરવા. એ જમાનાના અગ્રણી લેખક, પત્રકાર, સમાજ સુધારક સોરાબજી શાપુરજી બંગાળીએ નામ પાડ્યું વિક્ટોરિયા નાટક મંડળી.

પણ આ નાટક મંડળી સાથેનો કાબરાજીનો સંબંધ ઝાઝો ટક્યો નહિ. માલિકો સાથેના મતભેદને કારણે તેઓ છૂટા થયા અને ‘નાટક ઉત્તેજક મંડળી’ સ્થાપી. તેણે પહેલું નાટક ભજવ્યું તે કાબરાજીનું જ લખેલું ‘સૂડી વચ્ચે સોપારી.’ પણ તે ઝાઝું ચાલ્યું નહિ. કાબરાજીએ નક્કી કર્યું કે હવે પારસી નહિ પણ હિંદુ નાટક ભજવવું. રણછોડભાઈ ઉદયરામ, કવિ નર્મદ, અને બીજાઓનાં નાટકો ખૂબ જ સફળતાથી ભજવ્યાં.

કાબરાજીના અવસાન પછી ૧૯૦૪માં ‘સ્ત્રીબોધ’ તરફથી ‘કાબરાજી સ્મારક ગ્રંથ’ પ્રગટ થયો. કાબરાજીના નિકટના સંપર્કમાં આવેલી વ્યક્તિઓએ આ પુસ્તકમાં તેમના જીવન અને કાર્ય વિષે લખ્યું છે. કાબરાજી ગુજરાતી રંગભૂમિના પ્રારંભકોમાંના એક હતા તેથી આ પુસ્તક ગુજરાતી રંગભૂમિના ઇતિહાસની દૃષ્ટિએ પણ મહત્ત્વનું બની રહે છે.  

કાબરાજીના અવસાન પછી કવિ અરદેશર ફરામજી ખબરદારે લખ્યું :

લેખકનો સરદાર ગયો, નિજ લેખણની તલવાર ચલાવી;

કોણ હવે સરદારી ધરી રણમાંહે રહે અતિ શૌર્ય મચાવી!

બંધ થયો મધુ વાણીપ્રવાહ, ગયો કહિ અમૃતપાન કરાવી? 

કેખુશરો! લઇ તેજ ગયો, અમ માટ રહી અહિ વાટ અંધારી.

પ્રગટ: “બુદ્ધિપ્રકાશ”; મે 2024

e.mail : deepakbmehta@gmail.com

નિવેદન – સુ૦

(આજકાલ ક્યારેક હું માર્ક્વેઝને પણ વાંચતો હોઉં છું. એમણે લખેલી એક વાર્તા છે, ‘બિટરનેસ ફૉર થ્રી સ્લીપવૉકર્સ’. આ વાર્તા ‘પહેલો પુરુષ કથનકેન્દ્ર’-થી લખાયેલી છે, પરન્તુ એ પહેલો પુરુષ ‘એકવચન’-માં નથી, ‘બહુવચન’-માં છે. એટલે કે, કથા આઇ – I – નથી કહેતો, we કહે છે. આ વાર્તાનું ગુજરાતી કરું તો વ્યાકરણ અનુસાર ‘we’ માટે મારે ‘અમે’ / ‘આપણે’ કહેવું પડે. સમગ્ર વાર્તાના વાચનથી એમ નક્કી થયું કે we એટલે અહીં તો ‘અમે’. જો હું ‘આપણે’ કરું તો એમાં you – તમે – આપોઆપ ઉમેરાઇ જાય! પણ મારે નિર્ણય કરવો પડે કે એ માર્ક્વેઝને મંજૂર છે કે કેમ. કથનકેન્દ્રની હાલ નહીં પરન્તુ અન્તિમ સારરૂપ ચર્ચામાં આ we-ને પણ દાખલ કરીશ.)

કાલ્વિનોની આ નવલ વિશે હું એક સમજૂતી ઊભી કરવા માગું છું. એમાં જરૂરત પ્રમાણે ઉત્તરોત્તર સુધારા-વધારા કરતો રહીશ. મારી સમજૂતી હાલ પ્રવાહી છે.

પહેલી વાત —

એ કે આ નવલની કે કોઈપણ નવલની સમગ્ર સંરચનાને અથવા નિરૂપણરીતિને અથવા વસ્તુગુમ્ફનને પામવા માટે ૩ સમ્પ્રત્યયોને બરાબર સમજી લેવા જરૂરી હોય છે : ૧ – લેખક, ૨ – કથક, ૩ – કથક જેને કથી સંભળાવે છે એ વાચક.  

અહીં —

૧ : લેખક છે, ઇટાલો કાલ્વિનો. 

૨ : કથક છે, જેને નામ નથી, પણ ‘હું’ – ‘I’ – એમ કહીને એના હોવા વિશે ખાતરી કરાવે છે.

૩ : વાચક છે / છીએ, હું અમે તું તમે તે તેઓ. (આ સમજૂતીમાં આ ૩ નમ્બરના વાચકને સર્વત્ર હું ‘વાચક’ અને ‘આપણે વાચકો’ કહીશ.)

— પણ એ ‘વાચક’ ઉપરાન્ત અહીં એક વિશિષ્ટ વાચક છે — ‘તમે’ સૅકન્ડ પર્સન ‘you’.

— એ ‘તમે’ તે કોણ? અગાઉ એકથી વધારે વાર કહ્યું છે કે આ નવલમાં, વાચકને ‘તમે’ કહીને કથકે / કાલ્વિનોએ કથામાં બેસાડ્યો છે, અને જુક્તિ એવી કરી છે કે ક્રમે ક્રમે એ એક પાત્ર બની જાય છે. પણ તેથી થાય છે શું? એ જે કંઇ વિચારે છે, બોલે છે, વર્તે છે, અનુભવે છે, એથી એવી લાગણી પ્રગટે છે કે એ બધું કરનારા ‘આપણે વાચકો’ છીએ. ‘તમે’ સાથે સ્થપાતી આ સમાન્તરતા અને એકરૂપતા કાલ્વિનોને અપેક્ષિત છે. (આ સમજૂતીમાં સર્વત્ર આ ‘તમે’-ને હું ‘You’ કહીશ.)

 — આજે, કથક વિશે જાણીએ : (એ માટે, જરૂરિયાત પ્રમાણે નવલમાંથી અવતરણો આપીશ.) 

નવલના પ્રારમ્ભે કહેવામાં આવ્યું છે કે —

“You are about to begin reading Italo Calvino’s new novel, If on a winter’s night a traveler. Relax. Concentrate. Dispel every other thought. Let the world around you fade. Best to close the door; the TV is always on in the next room. Tell the others right away, ‘No, I don’t want to watch TV!’ Raise your voice—they won’t hear you otherwise—‘I’m reading! I don’t want to be disturbed!’” (P. 3 –Vintage 1983)

(અહીં ઉદ્ધૃત કરેલા આ અને બીજા ફકરાનો ગુજરાતીમાં અનુવાદ નથી કરતો, કેમ કે સુગમ છે.)

આ જેને કહેવાયું છે એ ‘વાચક’ અથવા ‘આપણે વાચકો’ છીએ.  

સવાલ એ થાય કે આમ કહેનાર કોણ છે? બધી કથાઓમાં હોય છે એમ, એ કથક છે અથવા લેખક છે. કાલ્વિનોની આ નવલ ખરીદવા કથક ‘વાચક’ને અને તમને (you) બુકસ્ટોર પર લઈ જાય છે. ત્યાં વિધવિધનાં પુસ્તકો છે : Books You Needn’t Read; Books Read Even Before You Open Them, Since They Belong To The Categorof Books Read Before Being Written; Books You’ve Been Planning to Read for Ages; Books That Everybody’s Read So It’s As If You Had Read Them, Too. And more. (P. 5 –Vintage 1983)

પણ આ કથક પહેલા પ્રકરણમાં પોતાને વિશે કહે છે –“I am called ‘I’ and this is the only thing that you know about me.” એને ‘I’ અથવા ‘હું’-નો દરજ્જો આપનાર લેખક છે. એને એની જાણ છે એટલે કહે છે, “By the very fact of writing ‘I’ the author feels driven to put into this ‘I’ a bit of himself, of what he feels or imagines he feels.” કાલ્વિનોને લાગે કે આ ‘I’-માં મારું કંઈક મૂકું એટલે એમણે ‘I’ એમ લખ્યું છે.

આ નિર્દેશો એમ સૂચવે છે કે કથક અથવા ‘I’ જે કંઇ કહે છે એ વત્તેઓછે અંશે લેખકે કહ્યું હોય છે. બીજા શબ્દોમાં એમ કહેવાય કે કથકે કહેલું ઘણુંબધું અહીં ‘પહેલો પુરુષ એકવચનના કથનકેન્દ્ર’-થી નિરૂપણ પામ્યું છે. 

પ્રકરણ -8 

કથક સિલાસ ફ્લૅનરી નામનો લેખક છે, એ ડાયરી લખતો હોય છે. લેખન માટે દરરોજ ટાઇપરાઇટરે પ્હૉંચે, પણ બાલ્કનીએ જઈ સ્પાય-ગ્લાસિસથી એક સ્ત્રીને જોતો હોય છે. સ્ત્રી ડેક-ચૅરમાં બેસીને પુસ્તકવાચન કરતી હોય છે. એ લખતો હોય છે ત્યારે, ક્યારેક, એમ વિચારતો હોય છે કે એ સ્ત્રી એ જ વાંચી રહી છે જે પોતે લખી રહ્યો છે. જેમ એ એને વાંચતી જુએ છે એમ એ એને લખતો જુએ છે. 

ક્યારેક આ કથકને એમ લાગે છે કે પોતાનાં પુસ્તકો છે ખરાં પણ એને સુવાચ્ય રૂપમાં મૂકવાં જોઈશે. એની પાસે બે લેખકોની વાર્તાનો એક આઇડિયા છે. એક લેખક પ્રોડક્ટિવ છે, બહુલખુ, અને બીજો છે ટૉર્મેન્ટેડ, દુ:ખી. બહુલખુ લેખક દુ:ખી લેખકની રચનાને વખોડી નાખે છે, પણ દુ:ખીને જ્યારે એ સંઘર્ષ કરતો જુએ છે, એને થાય છે – અરે, આ તો મારી રચના છે, વળી, કેટલી ફિસ્સી છે. 

આ કથકે (એટલે કે સિલાસ ફ્લૅનરી નામના લેખકે) એક યુવતી તડકે બેસીને પુસ્તક વાંચતી હોય છે એવી એક વાર્તા કલ્પેલી. યુવતી બહુલખુ લેખક પાસેથી તેમ જ દુ:ખી લેખક પાસેથી હસ્તપ્રત મેળવતી રહે છે; એને એ સમજવું હોય છે કે બન્નેની હસ્તપ્રતો એકબીજાને મળતી આવે છે કે કેમ. અથવા એ કદાચ બન્ને હસ્તપ્રતોની અદલાબદલી કરી નાખે છે, એટલું જ નહીં, પહેલાની બીજાને અને બીજાની પહેલાને આપી બેસે છે; પેલા બન્ને પરેશાન થઇ જાય છે. આ કથક કલ્પે છે કે હસ્તપ્રતોની અદલાબદલી કરવાની બીજી પણ રીતો છે.

વાર્તાની દુનિયામાં નહીં, પણ વાસ્તવિક દુનિયામાં, આ કથકના ટાઇપરાઇટર પર પારકી પંચાત કરનારું કે ચાડી ખાનારું એક પોસ્ટર છે — It was a dark and stormy night… એ વંટોળભરી અંધારી રાત … પોસ્ટર વાંચીને એને મજા પડી જાય છે, એને થાય છે, ‘એ’ એમ ચીંધે છે કે કશુંક બની રહ્યું છે, પણ કોના બારામાં, કેમ, તે નથી સૂચવાતું. કથક વિચારે છે કે પ્રારમ્ભ અને બીજું ઘણું સૂચવતા આ પોસ્ટરને અહીંથી કાઢી નાખવું જોઈશે, કેમ કે એને લીધે પોતાનાં કામોમાં ગરબડભર્યું ભંગાણ ઊભું થાય છે.

આ કથક દૉસ્તોએવસ્કીની નવલકથા “Crime and Punishment”-માંથી ઉતારા કરતો હોય છે, એ જાણવા કે કથાનો સરસ પ્રારમ્ભ કરવો હોય તો કેવી રીતે કરાય. આ કથકનાં પુસ્તકોના અનુવાદ કરવા ઇચ્છતા કોઈકનો બોલાવ્યો એ જાય છે, કેમ કે પેલાએ એને જણાવેલું કે — તાજેતરમાં તમારાં પુસ્તકોના અનધિકૃત અનુવાદો ઘણા ફૂટી નીકળ્યા છે. પણ હકીકત એ છે કે એ પુસ્તકો કથકે કદી લખ્યાં જ નથી! એ જૂઠથી કથક અપમાન અનુભવે છે, જો કે ઉત્સુકે ય થાય છે, ખુશ પણ થાય છે. એને અવગત થાય છે કે એનાં પુસ્તકોનો એ અનુવાદક, એર્મિસ મારન છે!

એર્મિસ મારન કથક આગળ ખુલાસો કરે છે કે હાલ પોતે જપાનમાં છે, પણ એકાએક બીજી વાત કરવા લાગે છે – સિદ્ધાન્ત સમજાવતો હોય એમ કહે છે કે લેખકો શું છે એ સમજીએ – લેખકો બીજા લેખકોએ પોતાની વાર્તાઓ માટે ઉપજાવી કાઢેલાં પાત્રો છે! મારનની આ વાત કથકને કેટલાક દિવસો પછી યાદ આવે છે, અને એને થાય છે કે સાલું, આ તો મારાં જ લેખનને લાગુ પડે છે! એને વિચાર આવે છે કે કુરાન તો મોહમ્મદ પયગમ્બરનું અને એઓ જે વદ્યા તેનું લેખન કરનારા લહિયાનું સંયુક્ત સર્જન કહેવાય. મોહમ્મદ પયગમ્બરે કુરાનની અન્તિમ પંક્તિઓ પણ લહિયાને લખવા દીધી. તેથી લહિયાને ભલે મજા ન આવી, બાકી, હકીકત એ હતી કે કુરાનમાં છેલ્લે શું લખવું તે અલ્લાહને અધીન હતું.  

આ કથકને એની નવલકથાના પ્રકાશનને વિલમ્બમાં નાખનારા પ્રકાશકો અને સાહિત્ય-દલાલોની સાઠગાંઠ યાદ આવે છે. કથક ડુંગરાળ રસ્તે ચાલવા જાય છે, ત્યાં કેટલાક છોકરાઓને જુએ છે. છોકરાઓ ‘ઊડતી રકાબીઓ’-ને તાકતા હોય છે. તેઓ કથકને કહે છે કે – નજીકમાં એક લેખક છે, એ સંકટમાં ઘેરાયો હોય ત્યારે, પરગ્રહવાસીઓ એના મગજમાં વિચારો મોકલતા હોય છે, જો કે, એની એને ખબર નથી પડતી. છોકરાઓ ઉમેરે છે કે – આવું અમે સાંભળ્યું છે. કથકને થાય છે – મારા લેખનને શું પરગ્રહવાસીઓ નિશ્ચિત કરે છે …

આ કથકને કે’દાડાનો ‘રાઇટર્સ બ્લૉક’ છે. લોતારિયા એની એક નવલકથા પર થીસિસ કરતી હોય છે, એ એને મળવા આવે છે. કથક એટલા માટે નિરાશ થાય છે કે થીસિસ લોતારિયાએ પહેલેથી નક્કી રાખેલી પોતાની વિચારણા મુજબ ગોઠવી કાઢ્યો છે. કથક ઇચ્છે છે કે લોકો એની નવલમાં સારું શું છે તે જાતે શોધી લે, એવું કે જેની એને પણ ખબર ન હોય! પણ લોતારિયા કહે છે, એ તો પૅસિવ રીડિન્ગ થયું કહેવાય – સુસ્ત વાચન; કહે છે – મારી બહેન લુદ્મિલા એ જ કરતી હોય છે. લોતારિયાની માન્યતા છે કે વાચનની એક રીત એ પણ છે કે એથી સિલાસ ફ્લૅનરી જેવા, એટલે કે આ કથક જેવા, નીરસ લેખકોને પણ સારી પેઠે પામી શકાય. 

એ સાંજે આ કથકને થયું કે કોઈ અજાણ્યા ઓળા સરકી રહ્યા છે. એને થાય છે કે કોઈ લોકો એની ચીજવસ્તુઓમાં ખાંખાખૉળા કરી રહ્યા છે. પોતાની હસ્તપ્રતો તપાસી જોતાં એને યાદ નથી આવતું કે લખ્યું છે એ બધું પોતાનું છે કે કેમ.

આ કથક લોતારિયાને કેટલાંક પુસ્તકો આપે છે, પણ લોતારિયા જણાવે છે કે પોતે નહીં વાંચી શકે કેમ કે પોતાની પાસે કમ્પ્યૂટર નથી – કમ્પ્યૂટર પર એ પુસ્તકોનાં વિશ્લેષણ કરતી હોય છે – અને એ પ્રકારે કોઈપણ પુસ્તકને પાંચ જ મિનિટમાં વાંચી નાખતી હોય છે. પુસ્તકમાં સામાન્યપણે વપરાયેલા શબ્દો એ ફટ શોધી કાઢે છે, અને બાકીના શબ્દોથી પુસ્તક કેવું થયું છે તે ઝટ કહી દે છે. કથકને લોતારિયા એવા શબ્દોની અનેક યાદીઓ પણ બતાવે છે.

લોતારિયાની પુસ્તકવાચનની એ રીત જાણીને કથક એ વાતે દુ:ખી થાય છે કે એનાં પુસ્તકો પણ એ એમ જ વાંચતી હશે ને! એ પછી, કથકને લુદ્મિલા મળે છે, અને પુસ્તકવાચનની ‘ઉત્તમ’ ગણાતી રીતો વિશે ઉગ્ર પ્રતિભાવો આપે છે, ત્યારે કથકને એમ થાય છે કે લુદ્મિલા લોતારિયાના વિચારો પર પ્રહાર કરી રહી છે; પણ હકીકતે એ એર્મિસ મારનની ટીકા કરતી હોય છે. કથક એને પૂછે છે કે શું પોતે એની અપેક્ષા પ્રમાણેનો છે, તો લુદ્મિલા ‘હા’ ભણે છે, ઉમેરે છે કે મારનને પોતે એના લેખનોમાં તપાસશે.

લુદ્મિલા લેખનને એક શારીરિક ક્રિયા ગણે છે અને પોતાના એ મન્તવ્યનું ગૌરવ કરતાં જણાવે છે કે એ કારણે જ સાહિત્ય-શબ્દનું સત્ય હાથ આવે છે. કથક સમ્મત થાય છે અને નજીક સરકીને લુદ્મિલાને ભેટવા કરે છે, પણ લુદ્મિલા એને ખસેડી નાખે છે, કહે છે – ગલત સમજ્યા છો મને; હું તમારી સાથે સૅક્સ પણ કરું ને, તો ય આપણાથી સિલાસ ફ્લૅનરીના સત્ય લગી નહીં પ્હૉંચાય. લુદ્મિલા આમ એટલા માટે કહે છે કે એના ચિત્તમાં નવલકથાકાર ફ્લૅનરી ચૉંટેલો છે.  

લુદ્મિલાના ગયા પછી, કથક સ્પાય-ગ્લાસિસ લઈને ડેકચૅરમાં બેસેલી પેલી સ્ત્રીને જોવા માગે છે, પણ ત્યાં એ નથી હોતી. મૉડેથી, લુદ્મિલા સાથેની એક બીજી વાતચીત દરમ્યાન, પોતે જોતો હતો એ સ્ત્રી વિશે એ લુદ્મિલાને જાણ કરે છે. લુદ્મિલા પૂછે છે કે સ્ત્રી પરેશાન દેખાતી’તી કે શાન્ત. લુદ્મિલા વાતનો સાર પકડે છે કે સ્ત્રી જો પરેશાન દેખાતી’તી, તો એનો અર્થ એ કે એ પરેશાન કરી દે એવાં પુસ્તકો વાંચતી’તી. 

(આ પ્રકરણ દીર્ઘ છે, માટે અટકું.)

તારણ :

કથક કહેવાતો લેખક સિલાસ ફ્લૅનરી, અનુવાદક એર્મિસ મારન, વાચક ‘તમે’ – you, ‘અન્ય વાચક’ લુદ્મિલા, એની બહેન લોતારિયા – એ સૌ વચ્ચે રચાતી ખરા કે ખોટા લેખનની તેમ જ ખરા કે ખોટા વાચનની ગૂંચ.

ક્રમશ:

(27 May 24 : A’bad)

સૌજન્ય : સુમનભાઈ શાહની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર

નિવેદન – સુ૦

આ નવલના ત્રણ વાચક છે : 

૧ : કાલ્વિનોની આ નવલકથા વાંચનારા આપણે સૌ – હું, અમે, તું, તમે, તે, તેઓ. 

૨ : બીજો વાચક છે, ‘તમે’- you. કથકે એને સ્પષ્ટપણે સમ્બોધ્યો છે, બોલાવ્યો છે, કથામાં બેસાડ્યો છે. ક્રમે ક્રમે એ બીજાં બધાં પાત્રો જેવું એક પાત્ર બની ગયો છે – વિચારે છે, બોલે છે, વર્તે છે, અનુભવે છે, વગેરે. 

૩ : ત્રીજો વાચક છે, કથકે જેને ‘અન્ય વાચક’ કહ્યો છે – other reader. એ છે, લુદ્મિલા. 

— કથા જેમ જેમ આગળ વધે છે તેમ તેમ ‘તમે’ અને લુદ્મિલાનો એકબીજાં સાથેનો વાચકસમ્બન્ધ, માનવીય સમ્બન્ધ અને પ્રેમસમ્બન્ધ પણ વિકસતો રહે છે. છેલ્લે બન્ને પરણી જાય છે.  

— આ ત્રણેય વાચકોનું એક પ્રકારના સર્વસામાન્ય વાચક-રૂપમાં નિસ્યન્દન થઈ જાય છે – ડિસ્ટિલેશન. 

= પરિણામ શું? એ કે પુસ્તકવાચનને વિશેની સભાનતા કે જાગૃતિ વિકસે. સરવાળે, વાચનનો સર્જન કે લેખન જેટલો જ મહિમા થાય. 

= એટલું જ નહીં, વાચક, વાચન, કથાસાહિત્ય માગે એ વાચનરીતિ, સાહિત્યકલાનો રાજ્ય સમાજ સભ્યતા કે સંસ્કૃતિ સાથેનો પરોક્ષ અનુબન્ધ, વગરે સમ્પ્રત્યયોનું જ્ઞાન જનમે; એ દિશાની સમજદારીનો વિકાસ થાય. 

= ઉપરાન્ત, અધ્યાપક અને અધ્યેતા બન્નેમાં, કથાસાહિત્યનું અધ્યાપન અને અધ્યયન કેમ કરવું જોઈએ એ વિશેની સૂઝબૂઝ આવે. સાહિત્યનું પ્રાગટ્ય-સ્થાન જો પ્રકાશનસંસ્થા છે તો એના ઉછેરનું સ્થાન યુનિવર્સિટી છે. 

પ્રકરણ -7 : (સાર-સંક્ષેપ)

લુદ્મિલા તમને (you) મળવાની છે પણ એને મૉડું થઈ રહ્યું છે. એટલે, એની રાહ જોવામાં તમારાથી આગળ વંચાતું નથી. એટલામાં, કાફેનો એક નોકર આવી તમને જણાવે છે કે તમારા માટે ફોન આવ્યો છે. લાઈન પર લુદ્મિલા હતી. એ તમને એના ઘરે આવવાનું નિમન્ત્રણ આપે છે, જો કે પોતે હજી ઘરે પ્હૉંચી નથી.

તમે લુદ્મિલાના ઘરે જાઓ છો, પૂછી પણ લો છો કે એ એકલી રહે છે કે કેમ, જો કે ઝાઝી પડપૂછ નથી કરતા. કેટલીક તમારી વધુ વીગતો આપવાના આશયથી કથક કથાને અટકાવે છે. અત્યાર સુધીમાં કથકે વાચક વિશે બહુ ઓછી વીગતો આપી છે, હા, એ ખરું કે એણે એટલું જણાવ્યું છે કે વાચક પુરુષ છે. એથી (નવલના) પુરુષ વાચકો એની સાથે તાદાત્મ્ય અનુભવી શકે છે. એણે પહેલેથી જાણી જોઈને વાચકને you કહ્યો છે, નામ પણ નથી જણાવ્યું, પણ એથી કરીને લુદ્મિલાનું પાત્ર નક્કર અનુભવાય છે; વળી, લુદ્મિલાને નામ પણ છે, ઉપરાન્ત એને થર્ડ પર્સનમાં રાખી છે. 

થોડા સમય માટે, કથક પરિપ્રક્ષ્ય બદલે છે – લુદ્મિલાને ‘તમે’ – you કહે છે અને તમને થર્ડ પર્સનમાં ‘વાચક’ રૂપે નિરૂપે છે. લુદ્મિલાના ઘરમાં પુસ્તકોને આગવા સ્થાને સુચારુ રીતે રાખવામાં આવ્યાં છે. એથી એમ સૂચવાય છે કે એણે બહારની દુનિયાને દૂર રાખી છે. એનું રસોડું જોતાં લાગે કે એ નિયમિત રાંધે છે અને એના સ્વાદ સુરુચિપૂર્ણ છે. 

લુદ્મિલાના ઘરની આસપાસ વાચક કેવી રીતે જોઈ રહ્યો છે એ વસ્તુ કથક થર્ડ પર્સનમાં વર્ણવે છે. લુદ્મિલાનું રાચરચીલું સૂચક છે, એને વિશે ઘણું સૂચવાય છે. તેમછતાં, એનું ઘર એના વ્યક્તિત્વનાં ઘણાં પાસાં સંતાડી રહ્યું છે. એનાં પુસ્તકો એમ સૂચવતાં જણાય છે કે લુદ્મિલા એક-ની-એક વસ્તુ વારંવાર વાંચનારા વાચકોમાંની નથી.

કથક હવે પોતાનો મૂળ પરિપ્રેક્ષ્ય અપનાવે છે. એટલે, જ્યારે એ ‘તમે’ – you – કહે છે ત્યારે એ વાચકને સમ્બોધે છે, લુદ્મિલાને નહીં. તમે જાણ્યું એ ફરીથી જાણો કે લુદ્મિલા પાસે ઘણાં પુસ્તકો છે. પરન્તુ વાચન એક વ્યક્તિનો વિષય છે, અને તેથી એમ સૂચવાય છે કે લુદ્મિલાના જીવનમાં એકે ય પુરુષ પ્રવેશ્યો નથી. 

બારણું ખોલવાને, તમે એક ચાવી ફરતી સાંભળો છો અને જુઓ છો કે લુદ્મિલા નથી પણ કો’ક બીજો છે. સ્પષ્ટ એમ થાય છે કે એ ઇર્નેરિયો છે. ઇર્નેરિયો કહે છે કે લુદ્મિલા ભલે નથી પણ પોતે એક પુસ્તક લેવા આવ્યો છે. પુસ્તક એને વાંચવું નથી પણ પોતાના આર્ટ પ્રૉજેક્ટ માટે વાપરવું છે. તમે જોતા રહી જાઓ છો કે લુદ્મિલાની શેલ્ફમાંથી પુસ્તક એ કેટલી આસાનીથી લઈ પાડે છે. બાકી સમજો, શેલ્ફ તો એક દીવાલ છે, આક્રમણખોરો પ્રવેશી શકે જ નહીં.

તમને અચરજ થાય છે કે ઇર્નેરિયો (જે કદી વાંચતો જ નથી) અને કયાં લુદ્મિલા (પાક્કી વાચક) ! “In the network of lines”-ને ઇર્નેરિયો પોતાના પ્રોજેક્ટ માટે લઈ જવા માગે છે પણ તમે નથી ઇચ્છતા કે લઈ જાય, એટલે, તમે એને “In the network of lines”-ના જેવું દેખાતું એક બીજું પુસ્તક પકડાવો છો. જો કે તમને સમજાય છે કે એ પુસ્તક તો “In a network of lines that enlace”-ને મળતું આવે છે, એટલું જ નહીં, એ તો સિલાસ ફ્લૅનરીએ લખ્યું છે. ઇર્નેરિયો ખુલાસો કરે છે કે તમે આપેલું પુસ્તક લુદ્મિલાનું નથી. 

ઇર્નેરિયો તમને (You) એક નાના સ્ટોરેજ રૂમમાં લઈ જાય છે, ત્યાં ટેબલ પર એક ટાઈપરાઈટર છે. તમે જુઓ છો કે ટાઇપરાઇટર પર એક કાગળ છે, જે પર વંચાય છે – ‘ટ્રાન્સલેશન બાય એર્મિસ મારન’. પાછું તમને થાય છે કે મારનના પત્રોમાં છે એ સ્ત્રીઓ હમેશાં તમને લુદ્મિલાની યાદ આપે છે. તમે ઇર્નેરિયોને પૂછો છો – અહીં મારન રહેતો’તો? ઇર્નેરિયો કહે છે – મારનને જવું પડે એમ હતું; એ હતો એટલો સમય લુદ્મિલા બેચેન રહેતી’તી ને કશુંય વાંચી શકેલી નહીં. મારનની એક રીત એવી છે જેથી ખરી વસ્તુઓ પણ ખોટી લાગે.

બરાબર એ જ વખતે લુદ્મિલા ઘરમાં પ્રવેશે છે. ઇર્નેરિયોને જોઈને ખુશ થાય છે. એ પછી, તમે લોકો ચા-પાણી કરતાં હોવ છો એ દરમ્યાન, ઇર્નેરિયો અદૃશ્ય થઈ જાય છે. લુદ્મિલા જણાવે છે કે કશું કહ્યા વિના નીકળી જવાની ટેવ છે એને. લુદ્મિલાને તમે એના મુલાકાતીઓના બારામાં પૂછો છો ત્યારે, એ તમને સામું પૂછે છે – આર્યુ જૅલસ? તમે કહો છો – જૅલસ થવાનો મને શો હક્ક છે! એટલે, લુદ્મિલા તમને એવા ભાવિ સંજોગની કલ્પના કરવા કહે છે, જેમાં તમને જૅલસ થવાનો હક્ક સાંપડ્યો હોય.  

કથક હવે ‘તમે’ -you-ને બહુવચનમાં પ્રયોજે છે, કેમ કે એ ‘તમને’ -you-ને અને ‘અન્ય વાચક’-ને (લુદ્મિલાને) સમ્બોધવા માગે છે; એટલા માટે કે વાચક અને અન્ય વાચક પથારીમાં ભેગાં સૂતાં છે – ‘બે મસ્તકવાળી એક વ્યક્તિ’-ની અવસ્થામાં. પરન્તુ કથકના ધ્યાનમાં આવે છે કે, વ્યાકરણ અનુસાર, બન્ને વાચકને બહુવચનમાં ‘તમે’ કહેવા કરતાં, દરેક વાચકને એકવચનમાં રાખીને વાત કરવી યોગ્ય ગણાય. પથારીમાં ‘વાચક’ અને ‘અન્ય વાચક’ એકબીજાંનાં શરીરને ‘વાંચે’ છે. 

હવે કથક વાચકને પાછો ‘તમે’ -you- કહે છે. તમે વાંચતા હતા એ પુસ્તકની લુદ્મિલાને તમે વાત કરો છો, લુદ્મિલાને એ પુસ્તક તરત વાંચવું હોય છે, એટલે તમે પથારીમાંથી ઊઠીને પુસ્તક લેવા જાઓ છો, પણ નથી મળતું – કેમ કે પોતાના આર્ટ પ્રોજેક્ટ માટે ઇર્નેરિયો લઈ ગયેલો. છતાં, એ પુસ્તકની એક બીજી નકલ લઈને તમે લુદ્મિલા પાસે પ્હૉંચો છો. લુદ્મિલા કહે છે, એ નકલ તો એને સિલાસ ફ્લૅનરીએ સ્વયં આપેલી છે. 

પણ વાત એમ બને છે કે તમે લાવ્યા એ પુસ્તક તમારી અપેક્ષા અનુસારનું ન્હૉતું. લુદ્મિલા ખુલાસો કરે છે કે એર્મિસ મારન હમેશાં એની જોડે જુક્તિઓ કરે છે, ખાસ તો, વસ્તુઓને ખોટી પાડે; ખાસ તો એ કારણે કે એની અને લુદ્મિલા વચ્ચે કોઈ હરીફ આવે, એનો એને ડર છે : વાચનને વિશેની લગન. તમારા હાથમાં છે એ પુસ્તકને તમે ધ્યાનથી જોશો તો સમજાશે કે એ “In a network of lines that enlace” તો નથી જ, બલકે એ “In a network of lines that intersect” નામનું એક બીજું જ પુસ્તક છે.

કથકને એમ થાય છે કે વ્યાવસાયિક નિર્ણયો કરવામાં પોતાને અરીસા મદદ કરી શકે. એટલે એ કૉલિડોસ્કોપ પ્રયોજે છે. પરિણામે, કથકને પોતાની વિચારણાને મદદ કરે એવા વિધ વિધના અરીસા દેખાય છે અને સરવાળે એને ફાયદાકારક વ્યવસાય જડી આવે છે; એટલે અનેક સોદા કરે છે, બરાબરનો સંડોવાય છે, અને હરીફોથી ગભરાય છે પણ ખરો. 

પોતાનું અપહરણ થઇ જશે એ બીક ટાળવાને, અપહરણકારો ગેરરસ્તે દોરવાય એવી એક યુક્તિ કરે છે. પોતાની કાર જેવાં જ પાંચ મર્સિડિઝ વાહનો પોતાની વિલાના એકદમ સુરક્ષિત દરવાજા આગળ રાખે છે, જેથી પોતે ક્યાં છે એની અપહરણકારોને ખબર ન પડે. એને એ ડર પણ છે કે એની પત્ની એલ્ફ્રીડા જેવા લોકો ડીવૉર્સી લોર્ના સાથેના એના લગ્નેતર સમ્બન્ધો વિશે જાણી જશે તો? એટલે, વિચારે છે કે જાતને બચાવવા પૂરતો ઉપાય કરવો જોઈશે. અને, એટલે જ, અપહરણનું નાટક કરેલું – જેથી લોકો આઘા રહે.

કથક અપહરણનું નાટક તો ચલાવે છે પણ પાછો અપહરણકારો માટે ઇન્સ્યૉરન્સ કમ્પનીઓ ઊભી કરે છે. પેલાઓ જેવા ક્લેઇમ મૂકે, પકડાઈ જાય. પણ એક દિવસ, નાટક દરમ્યાન, ઊંધું બને છે : કથક પોતાના ઘરના મિરરરૂમમાં પોતાને ભાળે છે અને સ્તબ્ધ રહી જાય છે. એને થાય છે, પોતાનું અપહરણ પોતે જ કર્યું ! મિરરરૂમની વચ્ચે લોર્ના છે, કોઈએ બાંધી દીધી છે. 

મિરરરૂમમાં એલ્ફ્રીડા આવે છે અને કહે છે કે સ્વબચાવ માટે એણે કથકનું અપહરણ કર્યું છે. પણ એલ્ફ્રીડા પૂછે છે કે મિરરરૂમમાંથી બહાર કેવી રીતે આવું, પણ એ અંગે કથકને કશી ય ખબર નથી. એને સમજાતું નથી કે પોતે શું છે અને પોતાનું પ્રતિબિમ્બ શું છે.

તારણ :

૧ :

જોઈ શકાશે કે કથામાં પાત્રો અને તેમની સ્થિતિ-પરિસ્થિતિનાં નિરૂપણ વધી રહ્યાં છે, ઘટનાઓ વિકસી રહી છે, કલ્પી શકાય છે કે સમગ્ર કથા તો કેટલી રસપ્રદ હશે.

૨ :

વાચકને ‘તમે’ -you- એમ સૅકન્ડ પર્સનમાં સમ્બોધવાથી પ્રશ્ન એ ઊભો થાય કે એ પુરુષ છે કે સ્ત્રી; ઉપરાન્ત, ‘તમે’ એકવચનમાં છે કે બહુ વચનમાં. આ પ્રકરણમાં એનો ખુલાસો મળે છે. 

૩ :

એટલું જ નહીં, કથકને એટલે કે કાલ્વિનોને, સૅકન્ડ પર્સનને ફર્સ્ટમાં ને વળી સૅકન્ડમાં જવાની જરૂર વરતાતી હોય છે, અને એવા વારાફેરા અહીં થયા છે.

એ તમામ સંદર્ભોમાં આ મહત્ત્વનું પ્રકરણ છે. 

= = =

(05/11/24 : A’bad)

સૌજન્ય : સુમનભાઈ શાહની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર