આર્થિક વ્યવસ્થાના તાણાવાણા એવા ગોઠવાયા છે કે કાયમી રોજગાર વિના સસ્તા દરે જરૂરી મજૂરી મળી રહે
પહેલી મે એટલે આંતરરાષ્ટ્રીય શ્રમ દિવસ. જ્યારે જગતભરના મજૂરો પોતાના હકોની વાત લઈ શેરીઓ પર આવે. વિશ્વના ઘણા દેશોમાં આ દિવસે રજા આપવામાં આવતી હોય છે જેથી લોકો વિવિધ કાર્યક્રમોમાં ભાગ લઈ શકે.
1886ના વર્ષમાં 1લી મેના દિવસે અમેરિકામાં મજૂર સંગઠનોએ હડતાલ પાડી હતી. કામનો સમય આઠ કલાકથી વધે નહિ અને કામના સ્થળની હાલતમાં સુધારો થાય એ તેમની મુખ્ય માગ હતી. હડતાલના ભાગરૂપે શિકાગો શહેરના હે-માર્કેટ વિસ્તારમાં થઈ રહેલી કામદારોની સભા પર પોલીસે ગોળીબાર કર્યો અને સભા હિંસક બની ગઈ. કેટલાંક લોકો મૃત્યુ પણ પામ્યા. 1889માં મજૂરોના આંતરરાષ્ટ્રીય સંગઠને પહેલી મેના દિવસને આંતરરાષ્ટ્રીય શ્રમ દિવસ તરીકે ઉજવવાનું નક્કી કર્યું. 1923થી ભારતમાં પણ અલગ અલગ સ્થળે ટ્રેડ યુનિયનો શ્રમ દિવસની ઉજવણી કરે છે.
ગુજરાતમાં પહેલી મેના રોજ ગુજરાત દિન પણ હોય. ગુજરાત દિનની ઉજવણીમાં વ્યસ્ત અનેક લોકોને ખબર નહિ હોય કે આ જ દિવસ શ્રમનો મહિમા અને શ્રમિકોના અધિકારોને સન્માનવાનો દિવસ પણ છે. આમ પણ, આધુનિક યાંત્રિકીકરણના જમાનાની શહેરી વસ્તી માટે શ્રમનું મહત્ત્વ પુસ્તકોમાં વાંચેલા ઉપદેશો પૂરતું જ બચ્યું છે. વર્ષમાં એકાદ દિવસનો પ્રતીકાત્મક શ્રમ યજ્ઞ કરીને બાકીના દિવસોમાં શ્રમિકો પ્રત્યે લાગણીશૂન્ય અભિગમ ધરાવતા સમાજમાં થોડી વાત શ્રમબજારની કરવી ઘટે.
ઉદારીકરણની નીતિ એટલે બજારના કામકાજમાં સરકારની ન્યૂનતર દખલગીરી. છેલ્લા ત્રણેક દાયકાથી અર્થતંત્રને વેગવંતુ બનાવવા માટે દુનિયાભરના દેશો બજાર પરનાં નિયંત્રણો ઘટાડતા જાય છે. મુક્ત બજારમાં કાર્યદક્ષતા સ્પર્ધા દ્વારા નક્કી થાય છે. સ્પર્ધામાં ટકી રહેવા ખર્ચ ઘટાડવો પડે. તો જ ધંધામાં નફાનું પ્રમાણ વધે. ખર્ચ ઘટાડવાની અનેક વ્યૂહરચનામાં મજૂરી ખર્ચ ઘટાડવાની વ્યૂહરચના મોખરે જોવા મળતી હોય છે. પહેલાંના જમાનામાં માલિકો શોષણ કરતા, પગાર ઓછો આપતા, દિવસના 12થી 15 કલાક સુધી કામ કરાવતા, સવલતો ન આપતા વગેરે. વર્તમાન સમયમાં રક્ષણાત્મક મજૂર કાયદા છે. જેમાં ન્યૂનતમ વેતન દર, કામના કલાકો તેમ જ કામના સ્થળે જરૂરી સુવિધાઓ પૂરી પાડવા અંગેની જોગવાઈઓ છે, એનો અમલ કેટલો અસરકારક રીતે થાય છે એ જુદો પ્રશ્ન છે. પણ શ્રમબજારના બદલાયેલા માળખામાં માલિકોએ શોષણના પાપનો ભાર પોતાના માથે લેવાની જરૂર રહી નથી. ઉત્તરોત્તર આર્થિક વ્યવસ્થાના તાણાવાણા એવા ગોઠવાયા છે કે કાયમી રોજગાર આપ્યા વગર ઉત્પાદન માટે જરૂરી મજૂરી સસ્તા દરે મળી રહે છે.
વૈશ્વિકીકરણના જમાનામાં વિશ્વભરના ઉત્પાદકોને વિકાસશીલ દેશોમાં મળી રહેતી સસ્તી શ્રમશક્તિ આકર્ષે છે. સસ્તી શ્રમશક્તિ પાછળ જૂનું અને જાણીતું વસ્તી વિસ્ફોટનું કારણ તો છે જ, પણ સાથે સાથે ખૂબ ઝડપથી બદલાયેલા શ્રમબજારનાં સમીકરણો પણ છે. વધુને વધુ કામ અનૌપચારિક ક્ષેત્રમાં થાય છે. મોટા ભાગનું કામ આઉટસોર્સ કરી દેવાનું. એટલે કામદારો રાખવાની ઝંઝટ જ નહિ, એટલે શ્રમનો ખર્ચ બચાવી શકાય. દા.ત. રેડીમેડ કપડાંના ઉદ્યોગમાં બ્રાન્ડેડ કપડાં તૈયાર કરવા માટે કંપનીએ જાતે ફેકટરી ખોલી 500-1000 કામ્દારોને નોકરીએ રાખવાની જરૂર નથી. તેમણે કામ આઉટસોર્સ કરવાનું રહે છે. કટિંગ એક જણ કરે, સીવવાનું કામ બીજો, બિડિંગનું કામ કરનાર ત્રીજી વ્યક્તિ હોય, તો વળી બટન ટાંકનાર ચોથું જ કોઈ હોય. ક્યાંક નાની ફેકટરીમાં કામ થતું હોય, પણ હવે તો મોટે ભાગે ઘરે લઈ જઈને જ કામ થતું હોય. એટલે શેડનું ભાડું પણ નહિ ચૂકવવાનું. વળી, આ રીતે કામના કલાકો ગણવાનો મેળ ન બેસે એટલે પૈસાની ચૂકવણી કામના કલાક પ્રમાણે નહિ, પણ નંગ દીઠ થાય. પરિણામરૂપે કામના કલાક પર પણ કોઈ નિયંત્રણ નહિ. વધુ આવક મેળવવા માટે કામદાર વધુ ને વધુ કામ કરે, કુટુંબના અન્ય સભ્યો પણ એને મદદ કરવા જોડાય. ઘરની સ્ત્રીઓ પણ એમાં ટેકો કરે અને બાળકો અભ્યાસ બગાડીને પણ મદદ કરે. જેમને કોઈ વધારાના પગારની ચૂકવણી કરવાની રહેતી નથી. આ બધું સ્વેચ્છાએ થતું હોવાથી દોષનો ટોપલો પણ ફેકટરીના માલિકના માથે ન ઢોળાય. વધુ કલાક કામ કરાવવાનું દબાણ એણે થોડું કર્યું હતું?
છૂટક કામના બજારની કડીમાં સ્ત્રીઓ છેક છેવાડાનાં સ્થાને હોય છે. સ્ત્રીઓની શ્રમ બજારમાં ભાગીદારી વધી રહી છે. નબળી પડી રહેલી ખેતીને કારણે ગ્રામ્ય વિસ્તારમાંથી શહેર તરફ સ્થળાંતર થતું હોય છે એ તો જાણીતી વાત છે. શહેરોમાં ઠલવાતાં શ્રમિક વર્ગના પુરુષોને જ્યારે પૂરતું કામ મળી ન રહે તો બે છેડા ભેગા કરવા સ્ત્રીઓ પણ શ્રમબજારમાં જોડાતી હોય છે. મજબૂરીની મારી જોડાતી હોવાને કારણે એની ખરીદ-વેચાણ શક્તિ નબળી હોય છે. એનું ઘર ચલાવવા એને થોડા પૈસા મળી જાય એ જ એનો હેતુ હોય છે. ઘરે લઈ જઈને કામ કરવું એને વધુ ફાવે છે, કારણ કે એની ઘરની જવાબદારી પણ સચવાઈ જાય છે. એટલે એને થોડા પૈસા ઓછા મળે એની એ ફરિયાદ કરતી નથી.
મુક્ત બજારમાં આવા સસ્તા મજૂરોની માગ પણ વધવાની જ. સ્ત્રીઓ પાસે કામ લેવું સસ્તું પડે છે, કારણ કે તેઓ પુરુષ કરતાં ઓછા પગારે કામ કરવા તૈયાર થઈ જાય છે. જરૂર ન હોય તો રૂખસત આપી દેવાની. લંબાઈ જતા કામના કલાકો, ઓછો પગાર, અસલામતી કે કામના સ્થળે મૂળભૂત સુવિધાના અભાવ સામે અવાજ ઉઠાવવાનું તો એને ક્યાંથી પોસાય. એણે તો ઘર સંભાળવાનું છે, બાળકોને સાચવવાનાં છે અને સાથે ઘરને ટેકો કરવા બે-પાંચ પૈસા પણ કમાવવાના છે. આ ત્રેવડી જવાબદારી વચ્ચે જીવાતી જિંદગીમાં વિરોધ કરવા માટે સમય ક્યાંથી કાઢવાની? આમાંનું મોટા ભાગનું કામ સ્વરોજગાર ગણાય એટલે આ સ્ત્રીઓ મોટા ભાગે ટ્રેડ યુનિયનમાં જોડાયેલી હોતી નથી અને એના વતી કોઈ ઝંડો લઈને આવી જશે એવો ડર પણ નહિ. મુક્ત બજારના નફાની ગણતરીમાં આવી લવચીક શ્રમશક્તિનો કોણ ફાયદો ન લે? સરકારે અનૌપચારિક ક્ષેત્રના શ્રમજીવીઓના સંરક્ષણ કરતાં કાયદા ઘડ્યા તો છે, પણ એના અમલમાં અત્યંત ઢીલાશ છે.
જ્યારે જ્યારે અર્થતંત્રમાં સંકડામણ આવે ત્યારે ત્યારે સ્ત્રીઓની શ્રમબજારમાં ભાગીદારી વધે, સમગ્ર વિશ્વમાં આ તરાહ જોવા મળે છે. સસ્તી મજૂરીથી, ખાસ કરીને સ્ત્રીઓની સસ્તી મજૂરીથી ચીજ-વસ્તુઓની બજાર કિંમત સ્પર્ધાત્મક બની રહે છે. આપણે ઉપભોક્તાઓ એનો પૂરેપૂરો લાભ માણીએ છીએ, ત્યારે માત્ર સતત બદલાતી ટેક્નોલોજીને યશ આપીએ છીએ. પણ એ સાથે શ્રમશક્તિની ઘટતી જરૂરિયાતની શ્રમજીવીઓ પર શું અસર પડી એ સવાલ કરવાનું ચૂકી જઈએ છીએ.
વધતી જતી સમૃદ્ધિ પાછળ આ શ્રમશક્તિનું યોગદાન પણ છે જ, એટલે એનો આદર કરવાનું સૌજન્ય તો આપણે દાખવી જ શકીએ.
e.mail : nehakabir00@gmail.com
સૌજન્ય : ‘સત્તાવાર શોષણ’, “દિવ્ય ભાસ્કર”, 05 મે 2017
