ડેમોક્રસીની એક વ્યાખ્યા એવી છે કે ‘વ્હેર ડેમોસ (પ્રજા) ગો ક્રેઝી’. નવમી નવેમ્બરે અમેરિકી પ્રમુખપદની ચૂંટણીનું જે અનપેક્ષિત પરિણામ આવ્યું તેમાં આવું જ બન્યું. ટ્રમ્પ સઘળી રાજકીય ધારણાઓથી વિરુદ્ધ ઇલેક્ટોરલ કૉલેજમાં બહુમત જીત્યા.
ચૂંટણીની ઉમેદવારીની જાહેરાતથી માંડી પરિણામની સાંજ સુધી તેમણે જે કાંઈ ઘેલાં કાઢ્યા તે બધું તેમને પ્રમુખ તરીકે ગેરલાયક ઠરાવવા પૂરતું હતું. અમેરિકાના ઇતિહાસમાં સૌ પ્રથમવાર બે-ત્રણ વર્તમાનપત્રોને બાદ કરતાં અન્ય સર્વેએ ટ્રમ્પ વિરુદ્ધ તંત્રીલેખ લખ્યા અને હિલેરી ક્લિન્ટનનું સમર્થન એટલાન્ટિક જેવા સામયિકે-જેણે તેના ૧૫૯ વર્ષના અસ્તિત્વનાં કેવળ બે વાર – એક વાર એબ્રહામ લિંકન અને બીજી વાર લિન્ડન જહોનસનનું સમર્થન કરેલું તેણે હિલેરીનું સમર્થન કર્યું તેણે-લખ્યું કે ટ્રમ્પ પ્રમુખ થવાને સંપૂર્ણ અયોગ્ય અને કપાત્ર છે. સાર્વત્રિક ધારણા હતી કે અમેરિકી પ્રજા ટાંકણે શાણપણ બતાવશે ને ટ્રમ્પને જાકારો દેશે. પણ આમ ના બન્યું.
૨૦૧૬ની પ્રમુખીય ચૂંટણી કેવળ તેના પરિણામને કારણે નહીં પરંતુ જે રીતે સમગ્ર રાજકીય ને સંસ્થાકીય પ્રક્રિયાઓ ચાલી તેના કારણે ય લાંબો સમય ચર્ચામાં રહેશે.
આ લખી રહ્યો છું ત્યારે સાર્વત્રિક મત ગણતરીમાં હિલેરી ટ્રમ્પ કરતાં ૧૭ લાખ મતે આગળ છે. ટ્રમ્પના ૪૭ ટકા સામે હિલેરીને ૪૯ ટકા મત મળ્યાં છે. ૧૭૮૭થી માંડીને ૨૦૦૦ સુધીની ચૂંટણીઓમાં ક્યારે ય મત અને ઇલેક્ટોરલ કૉલેજની બેઠકવારી વચ્ચે આવી વિસંગતિ નહોતી. સૌ પ્રથમ વિસંગતિ નોંધાઈ જ્યોર્જ બુશ અને અલ ગોર વચ્ચેની ૨૦૦૦ની ચૂંટણીમાં, જ્યારે બહુમતી છતાં ગોર હાર્યા. આ વર્ષે હિલેરીને ઘણા વધુ મત મળ્યા પણ ઇલેક્ટોરલ કૉલેજમાં ૩૮ બેઠકોની ખાધ પડી.
આપણે ત્યાં પણ લોકસભા ચૂંટણીઓમાં મત-બેઠક વિસંગતિઓ રહી છે. કૉંગ્રેસને વર્ષો સુધી ઓછા મતે લોકસભામાં વધુ બેઠકો મળતી. કૉંગ્રેસ સામેના અનેક વિપક્ષો વચ્ચે મત વહેંચાઈ જતા. હજુ પણ એવું જ બને છે. અમેરિકામાં દરેક રાજ્યને વસતી પ્રમાણે ઇલેક્ટોરલ કૉલેજમાં બેઠકો ફાળવાઈ છે અને બે રાજ્યોને બાદ કરતાં બાકીનાં સર્વ રાજ્યોમાં નિયમ છે કે ઉમેદવારને જે તે રાજ્યમાં બહુમત મળે તેને જે તે રાજ્યના ઇલેક્ટોરલ કૉલેજના બધાં મત મળે. ઇતિહાસકારો કહે છે કે ટ્રમ્પ જેવા લોકરંજક ને અયોગ્ય નેતા ના ચૂંટાય તેની તકેદારી માટે આ વ્યવસ્થા કરાઈ’તી. તેમને ખ્યાલ નહીં કે આધુનિક ચૂંટણી પ્રથા સાવ જ બદલાઈ ગઈ છે. આ કારણસર ચૂંટણી પરિણામ પછી ઇલેક્ટોરલ કૉલેજની પ્રથા નાબૂદ કરવાની માંગ ઊઠી છે. આ પિટિશનમાં અત્યાર સુધી છ લાખ સહીઓ ભેગી થઈ ચૂકી છે.
ઇલેક્ટોરલ પદ્ધતિની બીજી એક ખામી છે, ઘણી રીતે તે અમેરિકાના લોકતાંત્રિક અને સમવાયી માળખા માટે અહિતકારી છે.
છેલ્લા કેટલાક દાયકાઓથી અમેરિકાનો રાજકીય નકશો ‘રેડ’ (રિપબ્લિકન) અને ‘બ્લૂ’ (ડેમોક્રેટિક) રંગો વચ્ચે વહેંચાઈ ગયો છે અલાબામા, મિસિસિપી, સાઉથ કેરોલિના ઇત્યાદિ ‘રેડ’ રાજ્યો છે. આ રિપબ્લિકન ગઢ છે. કેલિફોર્નિયા, માસાચુસેટ્સ, વર્મોન્ટ વગેરે બ્લુ રાજ્યો ડેમોક્રેટિક પક્ષના ગઢ છે. કેટલાંક ‘ગ્રે’ રાજ્યો છે જે ક્યારેક ડેમોક્રેટિક બાજુ ઢળે તો ક્યારેક રિપબ્લિક બાજુ – પેન્સિલવેનિયા, ફ્લોરિડા, મિશિગન ઇત્યાદિ આવાં રાજ્યો છે. ચૂંટણી વ્યૂહમાં જે તે પક્ષ ને ઉમેદવાર એવી વ્યવસ્થા ગોઠવે કે અમુક ચૂંટેલાં રાજ્યોમાં જ પ્રચાર કરે ને બાકીનાને અવગણે જેમ કે હિલેરીએ લાખો ડૉલર ફ્લોરિડા, નોર્થ કેરોલિના, કોલોરાડો, પેન્સિલવેનિયા ને મિશિગનમાં વાપર્યા ને કેટલાંકને કાં તો અવગણ્યાં અથવા તો એ પોતાના ગજવામાં જ છે, તેમ માન્યું અને રાજ્યોમાં ઇલેક્ટોરલ કૉલેજની બેઠકોના જાદુઈ આંકડે પહોંચવામાં સરળતા રહે. નોંધવું જોઈએ કે કોલોરાડોને બાદ કરતાં બાકીનાં રાજ્યો હિલેરીએ ગુમાવ્યાં તેનાં કારણો આગળ વિગતવાર ચર્ચ્યા છે.
ઇલેક્ટોરલ કૉલેજ પદ્ધતિની અન્ય એક ખામી એ છે કે તેનાથી કેટલાંક રાજ્યોને સમવાયી માળખામાં અન્યાય થતો લાગે. આ વખતે કેલિફોર્નિયામાં કેટલાક લોકોને લાગ્યું કે આના કરતાં સમવાયતંત્રથી અલગ થઈ જવું સારું.
આપણે ત્યાં એક સમયે નાની પાલખીવાલા સહિત અનેકે પ્રમુખ પદ્ધતિની હિમાયત કરેલી. તેમનું કહેવું હતું કે ‘જુઓ અમેરિકાની પ્રથા કેવી સારી ચાલે છે.’ આ અમેરિકામાં એક રિયાલિટી ટીવી સ્ટારને ચૂંટાતા જોયા પછી કોઈ ઇચ્છતું હશે તોયે બોલવાનું માંડી વાળશે.
આ ચૂંટણીની બીજી વિશેષતા એ રહી કે અમેરિકાના ઇતિહાસમાં સૌ પ્રથમ વાર બંને મુખ્ય રાજકીય પક્ષોએ એવા ઉમેદવાર નક્કી કર્યા જેમનો અણગમાનો આંક ખાસ્સો ઊંચો હતો. આ આંકડો સતત બદલાતો રહ્યો પણ સરેરાશ ૫૫ ટકા મતદારોને ટ્રમ્પ પ્રત્યે અણગમો હતો તો ૫૦ ટકાને હિલેરી પ્રત્યે. ચૂંટણી પત્યા પછીની મોજણીમાં એક નોંધપાત્ર વાત એ જાણવા મળી કે હિલેરીને મત આપનારામાં ૭૭ ટકા મતદારોએ ટ્રમ્પ પ્રત્યેની નાપસંદગીને કારણે તેમને મત આપ્યો. તેવી જ રીતે ટ્રમ્પના ૮૦ ટકા મતદારોએ હિલેરી પ્રત્યેના અણગમાને કારણે ટ્રમ્પને મત આપ્યો હતો. એટલે કે ૭૦થી ૮૦ ટકા લોકોએ નકારાત્મક મતદાન કર્યું. પ્રથમ વાર અમેરિકાની ચૂંટણીમાં આટલી હદે અણગમાનું ધ્રુવીકરણ થયું.
આવું જ ધ્રુવીકરણ ગ્રામીણ અને શહેરી તથા અલ્પશિક્ષિત અને સુશિક્ષિત વચ્ચે જોવા મળ્યું. છેલ્લાં ઘણાં વર્ષોથી અમેરિકાના ગ્રામીણ મતદારો જે મોટા ભાગના અલ્પશિક્ષિત છે તે રિપબ્લિકન પક્ષને મત આપે છે, અને સુશિક્ષિત શહેરી પ્રજા ડેમોક્રેટિક પક્ષને મત આપે છે. શહેરોમાં ટ્રમ્પના ૨૮ ટકા સામે હિલેરીને ૫૪ ટકા મત મળ્યા જ્યારે ગ્રામીણ વિસ્તારમાં ટ્રમ્પના ૫૩ ટકા સામે હિલેરીને ૩૩ ટકા મત મળ્યાં. હિલેરીએ માર ખાધો ઉપનગરીય વિસ્તારમાં-તેમની અપેક્ષાથી ખાસ્સા ઓછા મત (૪૨ ટકા) મળ્યા જ્યારે ટ્રમ્પને અપેક્ષાથી ઘણા વધારે (૩૭ ટકા) મત મળ્યા.
યાદ રહે કે અમેરિકાની ગ્રામીણ વસતીના ૭૮ ટકા વસ્તી શ્વેત છે. વળી તેમાંના મોટા ભાગના ૪૦ વર્ષથી ઉપરની વયના છે. ગ્રામીણ વિસ્તારોમાં કેવળ નવ ટકા હિસ્પેિનકસ અને આઠ ટકા અશ્વેત છે. ગ્રામીણ વસતીના ૭૨ ટકા શ્વેત મત ટ્રમ્પને મળ્યા. જ્યારે કેવળ ૨૩ ટકા હિલેરીને અપેક્ષાથી ખાસ્સુ વિરુદ્ધ ૫૩ ટકા ગ્રામીણ સ્ત્રીઓએ ટ્રમ્પને મત આપ્યા જ્યારે હિલેરીને ૪૭ ટકા મળ્યા. આ ચૂંટણીમાં આજે ‘વ્હાઈટલૅશ-બેકલૅશની જેમ-પ્રતિઘાત’ ફિનોમીનન છે. તેણે ટ્રમ્પને મોટા ઇલેક્ટોરલ મતથી જીતાડ્યાં.
શહેરી વિસ્તારોમાં હિલેરીને ૮૮ ટકા અશ્વેતો અને ૭૪ ટકા હિસ્પેિનક્સના મતો મળ્યા. ગ્રામીણ અને ઉપનગરીય શ્વેત મતો સામે તે ઓછા પડ્યા.
અમેરિકામાં જેને રસ્ટબેલ્ટ કહેવાય છે તેવા મિડવેસ્ટનાં રાજ્યોમાં વિશેષ શ્વેત પ્રતિઘાત જોવા મળ્યો. આ એવાં રાજ્યો છે કે જ્યાં એક સમયે મોટાં ઔદ્યોગિક કારખાનાઓ હતાં અને હજારો શ્વેત કામદારોને કામ મળતું. વૈશ્વિકીકરણના કારણે અનેક કારખાનાઓ બંધ થયાં અને મેક્સિકો કે ચીન જતાં રહ્યાં. ટ્રમ્પનો ‘મેઈક અમેરિકા ગ્રેટ અગેઈન’ સંદેશ આ સમૂહને સ્પર્શી ગયો.
ટ્રમ્પની આ ઉદ્યોગોને પાછા લાવવાની અને અને મેક્સિકોના માલ પર વધુ જકાત નાખવાની જાહેરાત આ વિસ્તારમાં અસરકારક નીવડી વળી ગેરકાનૂની ઇમિગ્રેશન સામે આત્યંતિક રીતે કડક થવાની જાહેરાતો જે લગભગ ગાંડપણની હદ સુધી પહોંચી તે પણ અસરકારક નીવડી. નોંધનીય છે કે એક સમયે આ જ કામદાર વર્ગ ડેમોક્રેટિક પક્ષનો પાયો હતો. આ શ્રમજીવી વર્ગને હિલેરી વૉલ સ્ટ્રીટના હિતેચ્છુ અને તેમનાથી વિરુદ્ધ લાગ્યાં.
અમેરિકાનાં ચૂંટણી પરિણામોએ એ પણ બતાવ્યું કે સ્ત્રીઓ વધારે સંખ્યામાં ડેમોક્રેટિક પક્ષને મત આપે છે. હિલેરીના ૫૪ ટકા સામે ટ્રમ્પને ૪૨ ટકા મળ્યા. તેવી જ રીતે સુશિક્ષિત વર્ગમાં હિલેરીના ૫૨ ટકા સામે ટ્રમ્પને ૪૩ ટકા મત મળ્યા.
અમેરિકાના મતદારોમાં શહેરી-ગ્રામીણ, સ્ત્રી-પુરુષની જેમ વયનું ધ્રુવીકરણ પણ નોંધનીય છે. ટ્ર્મ્પ ૪૫થી ઉપરના અને હિલેરી ૪૫ વર્ષથી નાની ઉંમરના મતદારોમાં જીત્યા. કેટલાંક સમાજશાસ્ત્રીઓએ નોંધ્યું છે કે ક્રોધિત શ્વેત મતદારોના પ્રતિઘાતનાં આ છેલ્લાં હવાતિયાં છે. ક્રમશઃ શ્વેત પ્રજાની સંખ્યા ઘટતી જાય છે અને જેમ જેમ હિસ્પેિનકસ, અને એશિયન પ્રજાની સંખ્યા વધશે તેમ તેમ રિપબ્લિકન પક્ષની મુશ્કેલીઓ વધશે.
(લેખક ૧૯૭૪-૭૭નાં વર્ષોમાં જેપી આંદોલનના યુવા સૈનિક રહ્યા છે. રાજ્યશાસ્ત્રના અનુસ્નાતક પદવીધર થયા પછી હાલ તે ફ્લોરિડામાં કાર્યરત છે. “નિરીક્ષક”ના આગામી અંકમાં તેઓ અમેરિકાના રાજકીય પક્ષોના બદલાતા સ્વરૂપ સંદર્ભે ચર્ચા કરશે. – “નિરીક્ષક” તંત્રી)
સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 01 ડિસેમ્બર 2016; પૃ. 07-08
