રવીન્દ્ર પારેખ
એન્થની એંશીએકનો લંડનમાં રહેતો પિતા છે. તેને બે દીકરીઓ છે. એક એન અને બીજી લ્યુસી. લ્યુસીને એક્સિડેન્ટ થયો છે ને એનને કોઈ મળી ગયું છે એટલે તે પેરિસ જવા ઈચ્છે છે, પણ જઇ શકે એમ નથી, કારણ, એન્થની સખણો રહેતો નથી. તેણે છેલ્લી કેરટેકર એન્જેલાને ઝઘડીને કાઢી મૂકી છે. ઝઘડો ઘડિયાળને કારણે થયો હતો. એન્થનીને હતું કે ઘડિયાળ એન્જેલાએ ચોરી લીધું છે ને એનનું માનવું હતું કે ઘડિયાળ એ ઘરમાં જ ક્યાંક ભૂલી ગયો હશે. એન્થની ઉતાવળે બાથરૂમમાં જાય છે અને ઘડિયાળ પહેરતો બહાર આવે છે. તેને હવે એ યાદ નથી કે ઘડિયાળને લીધે તે એન્જેલા જોડે ઝઘડ્યો હતો. સાવ નિર્દોષતાથી તે હાથમાંનું ઘડિયાળ એનને બતાવે છે. તે દવા નથી લેતો તેવી એનની ફરિયાદ છે ને એન્થની દીકરીની વાત ઉડાવતાં કહે છે, ’EVERYTHING IS FINE. THE WORLD IS TURNING. તે પોતાની સંભાળ રાખી શકે તેમ છે ને તેને કોઇની જરૂર નથી.’
આ દૃશ્ય છે ફ્લોરિયન ઝેલરનાં નાટક પર આધારિત 2020ની અંગ્રેજી ફિલ્મ ‘ધ ફાધર’નું. ‘ધ ફાધર’ને બેસ્ટ પિક્ચર સહિત 93માં એકેડેમિક એવોર્ડ્સમાં 6 નૉમિનેશન્સ મળ્યાં હતાં. એન્થની હોપકિન્સને પહેલો ઓસ્કાર 1991માં આવેલી ‘ધ સાઇલન્સ ઓફ ધ લેમ્બ્સ’ માટે મળ્યો હતો ને બીજી વખત ‘ધ ફાધર’ માટે 2021માં ઓસ્કાર મળતાં, 83 વર્ષે સૌથી વયોવૃદ્ધ એકટર તરીકેનું બહુમાન પણ તેમને નામે ચડ્યું છે. ફિલ્મનું દિગ્દર્શન ફ્લોરિયન ઝેલરનું છે ને તેણે જ ક્રિસ્ટોફર હેમ્પટનની સાથે સ્ક્રીન પ્લે પણ લખ્યો છે. એ સ્ક્રીન પ્લે માટે બંનેને એકેડેમિક એવોર્ડ પણ મળ્યો છે. ફાધરની મુખ્ય ભૂમિકા એન્થની હોપકિન્સે ભજવી છે. આ ભૂમિકા હોપકિન્સને ધ્યાનમાં રાખીને જ લખાઈ છે. એ જ કારણ છે કે મુખ્ય પાત્રનું નામ પણ એન્થની રાખવામાં આવ્યું છે. તેની દીકરી એનની ભૂમિકા ઓલિવિયા કોલમેને ભજવી છે. એને પણ બેસ્ટ સપોર્ટિંગ એક્ટ્રેસ તરીકેનું આ ફિલ્મમાં બીજી વખત નોમિનેશન મળ્યું હતું. પહેલું નોમિનેશન 2018માં આવેલી ફિલ્મ ‘ધ ફેવરિટ’ માટે મળ્યું હતું.
‘ધ ફાધર’ ચિત્તભ્રમની ફિલ્મ છે. તે પ્રેક્ષકને માત્ર ડિમેન્શિયાની જાણકારી જ નથી આપતી, અનુભવ પણ આપે છે. આખી ફિલ્મ એન્થનીની આંખે બતાવાઈ છે. દોઢેક કલાકની આ ફિલ્મની શરૂઆતમાં એન કહે છે કે તે વીક એન્ડમાં આવતી રહેશે, પણ હવે તે જેમ્સ જોડે પેરિસ રહેવા જવાની છે. એ સાથે જ એન્થની જુએ છે કે એક અજાણ્યો માણસ સોફા પર બેઠો છે. તે પૂછે છે કે તે કોણ છે ને એના ફ્લેટમાં શું કરે છે? પેલો પોતાની ઓળખાણ પોલ તરીકે આપતાં કહે છે કે એ ફ્લેટ તેનો છે. તે, એને તેના ફ્લેટમાં લાવ્યો છે. એન્થની એનને બોલાવે છે. એક સ્ત્રી સામે આવે છે તો એન્થની તેને પૂછે છે કે એન કયાં છે? પેલી કહે છે કે તે જ એન છે. એન્થની, તે પેરિસ જવાની છે એ વાત યાદ અપાવે છે તો પેલી કહે છે કે તે જવાની નથી.
એન ના કહે તેનું આશ્ચર્ય નથી, કારણ કે વીતેલા સમયમાં તો તે પોલ સાથે રહી જ છે ને પેરિસ જવાનું વર્ષો પછી બનવાનું હોય તો એ સવાલનો જવાબ તે વીતેલા સમયમાં કેવી રીતે આપે? વર્તમાનમાં કહેવાયેલી વાત એન્થની ભૂતકાળમાં પૂછતો બતાવાય છે. જો કે, એન પછી ડિવોર્સ લે છે ને પાંચ વર્ષ સુધી લગ્ન કરતી નથી. ફિલ્મ જોનાર પ્રેક્ષકને તમ્મર આવી જાય તેવી સ્થિતિ છે, પણ એન્થની તો એનો ડગલેને પગલે સામનો કરે છે. બને છે એવું કે પ્રેક્ષક થિયેટરમાંથી ઊંચકાઈને સીધો જીવતાં સ્ક્રીન પર મુકાય છે. એન્થની જીવે છે વર્તમાનમાં ને જૂની સ્મૃતિ પ્રગટ થતી રહે છે. સ્મૃતિ પ્રગટ જ નથી થતી, તરત જ જીવાય પણ છે. એન્થની (અને ઓડિયન્સ પણ) એકસાથે વર્તમાન અને સ્મૃતિમાં સંડોવાય છે. મુશ્કેલી એ છે કે વર્તમાન અને ભૂતકાળને જુદા પાડનારી કોઈ ભેદરેખા જ નથી ને એમાં જીવનનો તાળો મળતો નથી. ભૂત અને વર્તમાન એકાકાર થતાં રહે છે. એન્થનીની મૂંઝવણ એ પણ છે કે ન જોઈતી સ્મૃતિ પણ, વર્તમાનમાં ધસી આવે છે, એટલે ગૂંચ ઑર વધે છે. તેનું ચિત્ત, નથી એ સમય પણ જુએ છે. ઘણીવાર તો એ નકકી નથી થતું કે દીકરી તેનાં ફ્લેટમાં છે કે તે દીકરીનાં ફ્લેટમાં છે? તેના ફ્લેટમાં તો દીવાલ પર લ્યુસીનું પેઇન્ટિંગ હતું, તે નથી દેખાતું તો તેને સવાલ થાય છે કે તે કોણે ખસેડ્યું? આમ તો બંને ફ્લેટ જુદા છે, પણ તેનું સામ્ય એન્થનીનો ભ્રમ વકરાવે છે, એટલે સ્થતિ વધુ કફોડી થાય છે. એક તબક્કે તે બારણું ખોલે છે તો તે, એ હોસ્પિટલમાં ખૂલે છે, જ્યાં લ્યુસી કણસતી પડી છે, તો બીજી વખત બારણું ખોલતાં તે પોતાને નર્સિંગ હોમમાં અનુભવે છે. કેમેરા, બારણાંઓને વારંવાર ને જુદા જુદા કલર ટોનમાં ક્લોઝઅપ્સમાં લાવે છે. એ ઉપરાંત જુદા જુદા સમયે રૂમનું શાંત ફર્નિચર પણ સૂચક રીતે બોલતું દેખાય છે.
શરૂઆતમાં એન્થનીને ઇયરફોન સાથે મ્યુઝિક સાંભળતો બતાવાયો છે. એને કારણે ઘરમાં પ્રવેશીને બોલાવતી દીકરી તેને સંભળાતી નથી. એમ જ એક પ્રસંગે તે સીડી સાંભળે છે, પણ તેનો કર્કશ અવાજ આવતાં તે સીડી બહાર કાઢે છે અને રૂમાલથી સાફ કરે છે, પણ સીડી તેની જેમ જ ઘસાઈ ગઈ છે એટલે કર્કશતા કેટલી ઘટે એ પ્રશ્ન જ છે. વોશબેઝિનનો પણ અસરકારક ઉપયોગ થયો છે. નળ ટપકવાનો અવાજ આવે છે ને એન્થની મોઢે છાલક મારે છે તે સાથે જ સ્મૃતિઓ ધોવાઇને નોખાં રૂપે પ્રગટે છે.
ફિલ્મમાં ઘડિયાળનો પણ સૂચક રીતે ઉપયોગ થયો છે. શરૂઆતમાં જ ઘડિયાળ ચોરાયાની વાત આવે છે ને પછી એન્થની હાથમાં પહેરીને એનને બતાવતો દેખાડાય છે. જાણે ચોરાયેલો સમય હાથ લાગ્યો ! એ એનો સમય છે. એ પછી એનું ઘડિયાળ પોલના હાથ પર હોવાનું એને લાગે છે. એ ટોળમાં પૂછે છે, ’ખરીદ્યું છે? એમાં રમૂજની સાથે કરુણતા પણ છે. કરુણતા એ કે એનું ઘડિયાળ બીજાના હાથમાં છે ને એણે હવે એના સમયમાં ગોઠવાવાનું છે. એક વાર એન્થનીને ઘડિયાળ જડતું નથી ને એણે સમય પૂછ્યા કરવો પડે છે. ઘડીભર તો તેને લાગે છે કે તે સમય વગરનો થઈ ગયો છે ! સમયની જ નહીં, કાળની પણ સેળભેળ થતી રહે છે. એમાં પાત્રોનાં નામ તો એ જ રહે છે, પણ વ્યક્તિઓ બદલાતી રહે છે, તે ત્યાં સુધી કે તે પોતાને વિષે પણ શંકા કરતાં નર્સ કેથરિનને પૂછે છે, ‘WHO EXACTLY AM I?’ ફિલ્મમાં રૈખિક સમય-વાસ્તવિક્તા – એ જ છે કે દીકરી શરૂઆતમાં પેરિસ જવાની વાત મૂકે છે ને અંતે દુ:ખી હૈયે પેરિસ જવા નીકળી જાય છે. એ સિવાયનો જે સમય ફિલ્મમાં દેખાય છે તે કેવળ ઉંમરને લીધે ગૂંચવાતાં વૈચારિક દૃશ્યો જ છે.
ફિલ્મમાં હૈયું ભીંજવનારી ક્ષણો પણ છે. એન જવાની છે. એન્થની એને ક્યારે જોવા પામશે એ નક્કી નથી. અત્યાર સુધી તો તે જ માતાની જેમ એન્થનીની કાળજી લેતી આવી છે. પિતાની સામે તે રડતી બેઠી છે ને પિતા એને ચહેરે એટલી સલુકાઈથી હાથ ફેરવે છે કે એની રેખાએ રેખા ટેરવાંમાં ઊતરી આવે ને એ જ પછી ભાવિ સ્મૃતિ બની રહે, પણ હાથ ફરે છે તેમ તેમ દીકરી છૂટતી પણ જાય છે. એમ લાગે છે જાણે ‘એન્થની’માંથી ‘એન’ અલગ થાય છે. પિતાનો હાથ ફરતો રહે છે તેમ તેમ એ સ્પર્શ દ્વારા પિતા પણ એનને હૈયે ઊતરતો જાય છે. આમ તો બહુ રહ્યું નથી, પણ એન્થનીનું ભાવિ નક્કી થઈ ગયું છે, તેણે કેથરિનની સંભાળમાં, નર્સિંગ હોમમાં જ રહેવાનું છે. આ યુગની એ કરુણતા છે કે વૃદ્ધત્વ હવે સંતાનો દ્વારા નહીં, પણ અજાણ્યા સ્વજનો દ્વારા ઉછરવાનું છે. સામે કેથરિન છે ને એકાએક દીકરીનાં આવેલાં કાર્ડ પરથી તે તેની માતાના સમયમાં મુકાય છે. એંશી વર્ષનો એન્થની આઠ વર્ષનો થઈ ઊઠે છે. માતાની તીવ્ર ઝંખના કરતો તે લોહીનાં આંસુ રડે છે ને રડતાં રડતાં હૃદયસ્પર્શી રીતે બોલે છે, ’મને લાગે છે કે હું મારાં પાન ખોઈ બેઠો છું…’
કેથરિન તેને આશ્વસ્ત કરતાં, બહાર જવા તૈયાર થવાનું કહે છે. એન્થની આનાકાની કરે છે, તો બહુ અર્થસભર રીતે કહેવાય છે, ‘IT’S SUNNY OUTSIDE. WE HAVE TO GO WHILE IT’S SUNNY. WE HAVE TO TAKE THAT CHANCE. ‘CAUSE IT NEVER LASTS LONG WHEN THE WEATHER’S THAT GOOD, DOES IT?’
છેલ્લે, દૃશ્ય ખસે છે. બહાર પવનમાં હાલતાં ઝાંખાં પર્ણો ધોવાયાં હોય તેમ લીલું લીલું ચમકે છે ને એની ઉપરથી તડકાતું આકાશ ડોકાય છે …
આખી ફિલ્મ છવાયેલી રહી. અંતે બતાવાતાં વૃક્ષો સૂચવે છે કે મનુષ્યનું પણ વૃક્ષ જેવું જ છે. સો વર્ષ જૂનું વૃક્ષ, સો વર્ષ પહેલાંના સમયમાં હોય છે, એ સાથે જ વર્તમાનની દરેક ક્ષણોમાં પણ તે હોય છે. એનાં પર્ણો બદલાય છે, પણ જૂનાં ફરી આવતાં નથી. થડની પીડા એ છે કે નવાંનો ઉમંગ તો તે ઉછાળે છે, પણ જૂનાંને તે સાચવી શક્તું નથી. કરુણતા એ છે કે નવાં પર્ણો ઉગાડવા જતાં, વૃક્ષ તો ઘરડું થતું જ આવે છે. પછી એ જીવતું તો હોય છે, પણ એમાં જીવન હોતું નથી …
000
e.mail : ravindra21111946@gmail.com
પ્રગટ : ‘આજકાલ’ નામક લેખકની કટાર, “ધબકાર”, 28 ઑગસ્ટ 2023
