એ બાળકો–યુવાનોને સલામ, એ સંસ્થાને પ્રણામ,એ કાર્યકર્તાઓને વંદન
સંતાનના જન્મને જ દિવસે કે પછીના અઠવાડિયામાં માતા પિતાને નિષ્ણાત ડોક્ટર પાસે જાણવા મળે કે આ બાળકને જન્મજાત પૅરેલિસિસ છે, અને એનો કોઈ ઇલાજ નથી કેમ કે એના બ્રેઇનમાં ઇજા પહોંચી છે, ત્યારે એ બે જુવાન જણનાં મનમાં જે સ્તબ્ધતા આવે એ કોઈ ટોર્નેડો કે ચક્રવાતની વચ્ચોવચ છવાયેલી સ્તબ્ધતા જેવી હોય છે. પછી ધીરે ધીરે એ નરી ખામોશીની આસપાસ ચોતરફ ઘૂઘવતા વંટોળના અવાજો અને તોફાનોનો અનુભવ થાય. નવા 
જન્મેલા બાળકને થયેલો પેલો પક્ષાઘાત જાણે એક ગુનો હોય, કલંક હોય એમ આસપાસના ઘણા લોકો બાળકને અને માબાપને દયાપાત્ર કે વિચિત્ર ગણી જાણેઅજાણે પરેશાન કરી બેસે છે. માણસને થાય કે વેઠી ન શકાય એવું બેમાંથી કયું? ભીતરનો પેલો સન્નાટો કે બહારનું આ કમઠાણ? – એ પળે એક અજાણી તાકાત આપણી અંદરથી જાગી ઊઠે અને ડૂબાડવા માગતા દરિયાની આરપાર આપણા જહાજની સફર શરૂ થાય. અનેક દિવ્યાંગ બાળકોની, એમનાં અનેક અનામી માબાપોની સાહસ સફર. એનો એક અહેવાલ આપ સહુની સામે રજૂ કરું છું.
જન્મીને રડી ન શકેલાં પેલાં બાળકોની અને એનાં મા-બાપોની પેલી ખામોશી, સ્તબ્ધતા – એનો કોઈ ઉપાય નથી. પણ, પછીનાં વસસોમાં એ બાળકની આસપાસ ફરી વળતા પેલા વંટોળિયાનાં ઉધમાત (‘તે, હેં અંજનીબેન, આ તમારી બેબી બોલી સકતી નથી?’ કે ‘હેં સીતાનસુભૈ, આપડે જે વાતો કરીએ એ આ વિપાસા સમજી સકે?’) – વાળા વંટોળિયા આડે, ઉછરતા બાળકની પડખે અડીખમ ઊભું રહે — એવું કોણ? મા-બાપ તો ખરાં જ, બીજું કુટુંબ (હજી ભારતમાં દાદી-નાની-માશી-ફોઈ-ભાઈભાભી-બહેનબનેવી વગેરે શબ્દો અને સત્યો આપણી ભાષા અને ભાવનામાંથી ભૂસાઈ નથી ગયાં, ત્યાં સુધી ટકી રહેલું એ મોટું કુટુંબ.) એ બે.
ત્રીજું યે એક છે, હવે પચાસ વરસોથી, આપણા દેશમાં, આપણા મુંબઈમાં! નામે ‘સ્પાસ્ટિક સોસાયટી ઓફ ઇન્ડિયા’ અથવા ‘ઍડેપ્ટ’!
એ ‘સ્પાસ્ટિક સોસાયટી ઓફ ઇન્ડિયા’-નાં પચાસ વરસોનાં કામને બિરદાવવા પૂર્વ ‘ચીફ જસ્ટિસ ઓફ ઇન્ડિયા’ જસ્ટિસ ચન્દ્રચૂડની નિશ્રામાં, મુંબઈના એન.સી.પી.એ. સભાગારમાં ‘એબલ, ડિસેબલ્ડ ઓલ પીપલ ટુગૅધર’ એક મહોત્સવ યોજવામાં આવ્યો હતો.
અવસર આપણાં દિવ્યાંગ બાળકો અને યુવાનોને બિરદાવવાનો જ નહોતો. એ હિંમતવાળાં, આશાભર્યાં, વ્હીલ ચેરમાં બેસીને પણ અણનમપણે એક ઊજળા ભવિષ્ય તરફ આગેકૂચ કરતાં એ સહુની સાથે સાત પગલાં એમના ઉબડખાબડ રસ્તામાં ચાલવાનો અવસર હતો.
‘ઍડેપ્ટ’ એટલે શું?
‘એબલ, ડિસેબલ્ડ, ઑલ પીપલ ટુગેધર’ એટલે એડેપ્ટ. એનો તરજૂમો કરવા કરતાં કહું કે દોસ્તો, એક નાનકડી ફિલ્મ જોજો! શ્યામ બેનેગલની નમૂનેદાર ફિલ્મ, ‘ઍડેપ્ટ – અ વિઝન’! યૂ ટ્યૂબ પર છે. માત્ર 14 મિનિટમાં એ અનોખા ફિલ્મકાર આ સંસ્થા ‘ઍડેપ્ટ’ની અને એનાં જીવંત હૃદય જેવાં સ્થાપક ડૉ. મીઠુ આલૂરની વાત નોખી છટાથી કરે છે.
કોણ છે ડો. આલુર?
ડૉ. મીઠુ આલુર એ સંસ્થાના માત્ર સ્થાપક નથી, એ પણ ‘સ્પાસ્ટિક પૅરન્ટ’ છે, સેરેબ્રલ પાલ્સી સાથે જન્મેલી, હવે તો એક તેજસ્વી લેખિકા માલિનીનાં એ 
વત્સલ અને કર્મઠ જનેતા છે. આજથી પચાસ વરસો પહેલાં, 1972માં એમણે પોતાની દીકરી અને બીજાં બે ‘સેરેબ્રલ પાલ્સી’વાળાં બાળકો સાથે એક નાનકડું થેરપી સેન્ટર શરૂ કર્યું હતું. એ બીજ આજે દેશમાં અને વિદેશોમાં વિખ્યાત એવી આ ‘સ્પાસ્ટિક સોસાયટી’ ‘ઍડેપ્ટ’માં ઊગી નીકળ્યું છે.
‘ડિસેબલ્ડ’ શબ્દ આવ્યો એ અગાઉ તો એ કપરા વાસ્તવ માટે કેવા અપશબ્દો વપરાતા, એની યાદે ગુજરાતી ભાષાના મોં પર શરમનાં શેરડા પડે! વિકલાંગની જગ્યાએ પછી દિવ્યાંગ શબ્દ આવ્યો. એ ગુર્જર ગિરાના અધર પર આનંદનું સ્મિત લાવે! જો કે એમાં થોડોક મહેરબાનીનો ભાવ જણાય તો ‘અક્ષમિત’ એવો શબ્દ વિચારી શકાય. ‘અક્ષમિત’? એ વળી શું?!
વિચારીએ, સહુ સાથે મળીને. બાળક જન્મથી કે પછી કોઈ કારણે હરફર કરવાની, બોલવાની, ક્યારેક અભ્યાસ કરવાની (‘તારે જમીન પર’) ક્ષમતા ગુમાવે તે પછી શું થાય? સાવ સાદા (અને સ્પષ્ટ શબ્દોમાં કહીએ તો ) કાં તો અવગણના અથવા સતામણી. એ ટાઢી ક્રૂરતા કે એ નરી ઉદાસીનતા એ બાળકને ખરા અર્થમાં અપંગ બનાવે છે, અક્ષમ બનાવે છે. એટલે એ ‘અપંગ’ નથી, ‘વિકલાંગ’ નથી, ‘દિવ્યાંગ’ શેનું? એ તો ‘અક્ષમિત’ છે. તેમને હૂંફ અને સાચી કાળજી મળે તો એ બાળક ‘સક્ષમ’ બને, એ શાણા સમાજનું એ ૠણ ચુકવવા માટે એ બાળક મોટું થતાં કામયાબ બને. હેલન કેલર યાદ આવે? એવી અનેક હેલન કેલર, એવા અનેક ફ્રેન્ક્લિન રૂઝ્વેલ્ટો આપણા ભારતમાં ઊછરે એ માટે લોકો પચાસ વરસોથી અવિરત કાર્ય કરે છે.
અહીં શું કાર્યો થાય છે?
એવી ડૉ. આલૂરની એ સેવાસેનાને જોવી હોય, એ નિષ્ણાત થેરપિસ્ટો, અપાર ધીરજવાળી ટીચર્સ, એ ખંતીલાં રીસર્ચ સ્કોલરો, કે રોવે ચડેલી કોઈ ત્રણ ચાર વરસની મુંબઈગરી હેલન કેલરને ભોંયેથી ઊંચકી, સાફ કરીને થાબડતી સાદીસીધી બાઈઓ, એ સહુને કામે વળગેલાં જોવાં તો આવો. ઍડેપ્ટના કોલાબા, વાંદરા (લીલાવતી હોસ્પિટલ સામે), ચેમ્બુર કે ધારાવી(હા, ધારાવી)-નાં કેંદ્રોમાં ક્યારેક જજો. કોલાબા, બાંદ્રા, ચેમ્બૂરનાં કેંદ્રોમાં થેરપી, સ્કૂલ, પુસ્તકાલય, વર્કશોપ વગેરે ચાલુ હોય ત્યારે જજો, તો પોતપોતાની વ્હીલચેરોમાં ઘૂમી ધિંગામસ્તી કરતાં, કિલબિલાટ કરતાં બાળકોને જોઈને દંગ થઈ જશો, ટેબલ ટોપ કમ્પ્યુટરો સામે હારબંધ વ્હીલચેરોમાં બેસી ડેટા એન્ટ્રી શીખતાં કિશોર-કિશોરીઓ દેખાશે. વર્કશોપમાં વિકલાંગ વ્યક્તિ પણ જે શીખીને ખપપૂરતું કમાઈ શકે એવા કોઈ હુન્નર શીખતાં દિવ્યાંગ કિશોર-કિશોરીઓ દેખાશે.
‘ઍડેપ્ટ’ના સ્પેશ્યલ એડ્યુકેશન વિભાગમાં તો બી.એડ, કે એડ્વાન્સ ડિપ્લોમા કરતાં ભારતીય જ નહીં, બાંગ્લાદેશ, ભૂતાન, કમ્બોડિયા, ચીન, ઇરાક, જોર્ડન, માલદીવ, મોન્ગોલિયા, તાજિકિસ્તાન, ટોન્ગા અને વિયેટનામ (યાદી મેં ટૂંકાવેલી છે!) ક્યાં ક્યાંથી નવજુવાન ભાઈબહેનો પણ ક્યારેક દેખાશે. સીઇન્ગ ઇઝ બિલિવિન્ગ. અને હા, જો ત્યાં ન જઈ શકાયું તો શ્યામ બેનેગલની ફિલ્મ ‘ધ લવ વી ગિવ ફોર નથિન્ગ’-માં ‘ઍડેપ્ટ’ની કમાલની કહાણી કે સોનાલી બોઝની ફિલ્મ ‘માર્ગરિટા વિથ અ સ્ટ્રો’માં માલિની છિબની કમાલની જિંદગી જોજો અથવા વિપાશાની કોઈ ગુજરાતી કવિતા વાંચજો!
* * ** * *
સૌજન્ય : ‘સામાજિક સુવાસ’, “કેપિટલ વર્લ્ડ”, 10 ઑક્ટોબર 2022; પૃ. 14
