યુ.એસ.એ. અને ભારતઃ બે દેશોની વેક્સિન અંગેની વ્યૂહરચનામાં કોણ બહેતર સાબિત થયું?
સ્મશાનોમાં પીગળી રહેલી ધાતુની ચિમનીઓ, હૉસ્પિટલ્સની બહાર લાંબી કતારોમાં ઊભેલી એમ્બ્યુલન્સ અને શબ વાહિનીઓ તથા હૉસ્પિટલમાં જગ્યા ન મળવાથી દમ તોડી રહેલાં કોરોનાવાઇરસથી સંક્રમિત દરદીઓ અને વિવિધ રાજ્યોમાંથી આવતા આંકડાની વચ્ચે આપણે જીવી રહ્યાં છીએ. આપણે, ભારતે આમ તો સૌથી વધુ વેક્સિન ઉત્પાદનને નામે કૉલર ઊંચા કર્યા હતા અને વ્યવસ્થિત વેક્સિનેશન થશે અને આપણે કોવિડ-૧૯ સામે જીતી જઇશુંનો ખોંખારો પણ ખાધો હતો. પણ છેલ્લા દોઢેક અઠવાડિયાના સમયમાં કેટલી ઘટનાઓ બની.
યુ.એસ.એ.ના પ્રેસિડન્ટ જો બાયડને જાહેરાત કરી કે યુ.એસ.એ.ના બધા જ એડલ્ટ્સ એટલે કે ૧૮ની ઉપર વય ધરાવનારા કોવિડ-૧૯ વેક્સિન આગામી બે અઠવાડિયામાં મેળવી શકશે. આ પહેલાં યુ.એસ.એ. કરેલી જાહેરાત અનુસાર આ સ્થિતિ આવતા ૧લી મે થઇ જાત પણ પરિસ્થિતિ બહેતર થઇ અને આ નિર્ણય જલદી જ લેવાયો.
યુ.એસ.એ.ની વાત એટલા માટે કરવાની કે તેમણે કોઇ મોટા વાયદા નહોતા કર્યા પણ એક વ્યવસ્થાને અનુસરીને વેક્સિનેશનનું કામ આગળ વધાર્યું. આપણે ત્યાં, ભારતમાં આરંભે બધા શૂરા હતા અને અચાનક જ આપણે વહેણની વિરુદ્ધમાં જવા માંડ્યા. વેક્સિનેશન જે જોરશોરથી શરૂ થયું, જે ઝડપથી શરૂ થયું, સોશ્યલ મીડિયા પર સોય લેતા બાવડાંની તસવીરો છલકાઇ છલકાઇને આપણે વેક્સિનનો સ્ટૉક ખલાસ થઇ ગયોના સમાચાર સાંભળ્યા. અનેક રાજ્યોમાં વેક્સિનનો પૂરતો સ્ટૉક ન હોવાના સમચાર હવે આપણે માટે નવા નથી. એમાં પાછા કેસિઝનો આંકડો તો આંખનો પલકારો મારીએ ત્યાં વધી જાય છે. કુંભના મેળામાં વાઇરસનું વર્ચસ્વ કેટલું ફેલાય છે એ તો વખત આવ્યે ખબર પડવાની હશે તો પડશે જ. જે સિરમ ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઑફ ઇન્ડિયાને WHOએ પણ વખાણ્યું છે, તેના સી.ઇ.ઓ. આદર પુનાવાલાએ કહ્યું પણ છે કે આખા દેશને પુરવઠો પૂરો પાડી શકાય તે પરિસ્થિતિથી હજી અમે છેટાં છીએ અને સંજોગો સ્ટ્રેસફુલ છે.
ભારતની વેક્સિન વિતરણની વ્યૂહરચના નિષ્ફળ ગઇ છે તેમ કહેવામાં હવે આપણે કચવાટ ન અનુભવવો જોઇએ. યુદ્ધ જામ્યું છે અને આપણે હાંફ્યા છીએ, હાર્યા જ સમજો! ભારતની વેક્સિન વ્યૂહરચના પર આપણે ૨૦૨૦ની વાત કરીએ તો માસ્ક, લૉકડાઉન, સેનિટાઇઝેશન એ બધું આપણી જિંદગી બન્યું ત્યારે આપણને કલ્પના ય નહોતી કે આપણને – ભારતને વેક્સિન મળશે. કોરોના વાઇરસને ધ્યાનમાં રાખીને આમે ય કોઇએ સ્પેશ્યલ વેક્સિન તૈયાર તો રાખી નહોતી કારણ કે આ તો અકલ્પનીય સંજોગો જ હતા. આપણે એક રાષ્ટ્ર તરીકે અસંભવને સંભવ કરવાનું હતું, આખી દુનિયા લૉકડાઉનમાં હતી અને કોણ કોના સુધી કેવી રીતે પહોંચશે તેની કોઇને ય ખબર નહોતી. ભારત વેક્સિન ઉત્પાદનને મામલે પાવરહાઉસ રાષ્ટ્ર છે, વિશ્વમાં બનતા કૂલ વેક્સિન્સનાં સાંઇઠ ટકા વેક્સિનનું ઉત્પાદન ભારતમાં જ તો થાય છે. આદર્શ સંજોગો એ હોત કે આ વૈશ્વિક રોગચાળાને નાથવા માટે યુ.એસ.એ. વેક્સિનનું સંશોધન કરત અને ભારત તેનું ઉત્પાદન કરત.
યુ.એસ.એ.ની સરકારે ગયા વર્ષે મે મહિનામાં એક ઝડપી નિર્ણય લીધો. તેમણે એક વિશેષ પ્રોગ્રામ લૉન્ચ કર્યો – ઑપરેસન રેપ સ્પીડ – અને તે અંતર્ગત વેક્સિન બનાવનાર આઠ મેન્યુફેક્ચરરને કામે લગાડ્યા, તેમની ટ્રાયલ્સ ઝડપથી કરવા કહ્યું. આમાં ખાનગી કંપનીઝ હતી અને સરકાર તરફથી તેમને આર્થિક મદદ પણ મળી તે પણ નાની સૂની નહીં પણ ૧૧ બિલિયન ડૉલર્સની. દરેકનો ઉદ્દેશ એક જ હતો – કોરોનાવાઇરસને નાથે તેવી વેક્સિન શોધી નાખવી.
આપણે ત્યાં સિરમ ઇન્સ્ટિટ્યૂટ, એક ખાનગી કંપની જે સૌથી વધુ વેક્સિનનું ઉત્પાદન અને નિકાસ કરે છે. રોગાચાળો ફાટી નિકળ્યો અને સિરમ ઇન્સ્ટિટ્યૂટે આ પડકાર ઝીલવાનું બીડું ઝડપ્યું, તેમણે ગણતરીપૂર્વકનું જોખમ લેવાનું નક્કી કર્યું. અહીં કંપનીને સરકાર તરફથી ઉત્પાદન ક્ષમતા વધારવા, ઝડપી કરવા માટે કોઇ ભંડોળ મળશે કે કેમ તેની કોઇ ખાતરી નહોતી. ડિપાર્ટમેન્ટ ઑફ બાયોટેક્નોલોજીએ એસ.આઇ.આઇ.એ. વિકસાવેલ વેક્સિનના ત્રીજા ફેઝના ટ્રાયલ માટે અમુક ભંડોળ આપ્યું. ઑગસ્ટમાં સિરમ ઇન્સ્ટિટ્યૂટે પ્રાઇવેટ ઇક્વિટી ઇન્વેસ્ટર્સ સાથે વાત કરી ભંડોળ મેળવ્યું અને બિલ અને મેલિન્ડા ગેટ્સ ફાઉન્ડેશન તરફથી પણ તેમને ભંડોળ મળ્યું પણ ભારત સરકાર તેને કોઇપણ ભંડોળ આપ્યું હોય તેવું ક્યાં ય કાને નથી પડ્યું.
આ તરફ યુ.એસ. સરકારે જુલાઇ ૨૦૨૦માં જ ફાઇઝરને ૧૦૦ મિલિયન ડોઝનો ઓર્ડર આપ્યો, તે માટે ૨ બિલિયન ડૉલર્સ ચૂકવ્યા વળી વધારાના ૫૦૦ મિલિયન ડૉઝ લેવાનો વિકલ્પ પણ હાથવગો રાખ્યો. મોડર્ના સાથે પણ ૧૦૦ મિલિયન ડૉઝનો કોન્ટ્રેક્ટ કર્યો. યુ.એસ.એ. કરદાતાઓના નાણાં વેક્સિન માટેના રિસર્ચમાં નાખ્યા તો પ્રાઇવેટ કંપનીના સૌથી પહેલા કસ્ટમર તરીકે પણ યુ.એસ.ની સરકાર ખડી રહી. વેક્સિન કંપનીઓને કેપિટલ મળ્યું એટલે તેમનું કામ ન અટક્યું.
આપણે ત્યાં સિરમ ઇન્સ્ટિટ્યૂટે ૨૦૨૦ના અંત સુધીમાં વેક્સિનનો મોટો જથ્થો તૈયાર કર્યો. પરંતુ અમુક પ્રશ્નોના જવાબ અંગે કોઇ સ્પષ્ટતા નહોતી. ભારત સરકારે પહેલાં ૧૦૦ મિલિયન ડૉઝ, ૨૦૦ રૂપિયા પ્રતિ ડૉઝના ભાવે ખરીદવાનો સોદો કર્યો. ઇન્સ્ટિટ્યૂટમાંથી બીજા દેશોમાં પણ વેક્સિન જવાની જ હતી પણ ભારતમાં તે સૌથી ઓછા ભાવે વેચાઇ રહી હતી. પણ ભારત સરકારે પરચેઝ ઓર્ડર પર સહીં નહોતી કરી, દેશા સૌથી મોટા વેક્સિન ઉત્પાદકને ખબર નહોતી કે આખરે ભારત સરકાર તેમની પાસથી કેટલી વેક્સિન લેશે અને ક્યારે તેમને તેની જરૂર પડશે? હજી જાન્યુઆરીમાં તો તેઓ પરચેઝ ઓર્ડરની અને ક્યાં વેક્સિન પહોંચાડવાની રહેશે તેની સ્પષ્ટતાની રાહ જોતા હતા. વળી મહિને ૬૦ મિલિયન ડૉઝનું ઉત્પાદન કરનારા ઇન્સ્ટિટ્યૂટની ક્ષમતા વધારવાનો સરકાર પાસે સમય તો હતો પણ એવું કંઇ કરાયું નહીં. જાન્યુઆરીમાં ભારત સરકાર તરફથી પહેલો પરચેઝ ઓર્ડર ૧૧ મિલિયન ડૉઝિસનો મળ્યો. આ તરફ યુ.એસ.એ.એ ફાઇઝર અને મોડર્નાના ઓર્ડર વધાર્યા. આ બાજુ યુ.એસ.એ.માં એક કંપની બીજી કંપનીને કામ ઝડપે કરવામાં મદદ કરી શકે તે દિશામાં પણ કામ થતું ગયું. આપણે ત્યાં કેસિઝ વધ્યા તો વેક્સિનની નિકાસ અટકાવી દેવાઇ, અને બીજા દેશો જ્યાં સિરમ ઇન્સ્ટિટ્યૂટમાંથી નિકાસ થવાની હતી તેમને રાહ જોવાનું કહેવાયું. સિરમ ઇન્સ્ટિટ્યૂટને એસ્ટ્રાઝેનેકા તરફથી ડિલીવરીમાં વિલંબ કરવા સામે લિગલ નોટિસ પણ મળી ચૂકી છે.
બે દેશ, એક મહાસત્તા, એકને મહાસત્તા બનવાની મહેચ્છા, બન્નેના અભિગમ આ સંજોગોમાં કેવા રહ્યા છે તે ઘણું બધું કહી જાય છે. યુ.એસ.એ.ને સમયમાં શું કરવાની જરૂર હતી તે સમજાયું અને તેમણે તે જ કર્યું. ભારતે એક મજબૂત ખાનગી કંપનીને ‘ઠીક હવે’ પ્રકારના દ્રષ્ટિકોણથી જોઇ અને અંતે ખોટ દેશ અને કંપની બન્નેને ગઇ, પણ કાળમુખા વારઇસને બળુકા થવાનો મોકો મળ્યો.
બાય ધી વેઃ
પ્રગતિશીલ રાષ્ટ્ર હોય ત્યાં અર્થતંત્ર, આવડત, સંશોધન, ક્ષમતા, દૂરંદેશી જેવા શબ્દો માત્ર શબ્દો નથી રહેતા પણ તે વ્યૂહરચનાનો ભાગ હોય છે. કોઇની આવડતથી રાષ્ટ્રનું ભલું થતું હોય તો કોઇ પણ ડર વિના તેની પડખે રહેવું જોઇએ તે સરકારને સમજાવું જોઇએ. આપણે કુંભમેળાની ડુબકીઓમાં રાચીએ છીએ અને પછી વૉટ્સએપ પર શબવાહિનીઓના વીડિયો મોકલી પીડા થઇ હોવાની લાગણી ફોરવર્ડ પણ કરી દઇ છીએ. ‘સાહેબ’ સમજે તો સારું, રોડ શોઝ અને રેલીઝમાં કે કોલકાતાની ચૂંટણી જીતવામાં માણસાઇનું ગળું વધારેને વધારે રૂંધાઇ રહ્યું છે.
પ્રગટ : ‘બહુશ્રૃત’ નામક લેખિકાની સાપ્તાહિક કટાર, ’રવિવારીય પૂર્તિ’, “ગુજરાતમિત્ર”, 18 ઍપ્રિલ 2021
