ગાંધીજીને આપણે પુત્ર, પતિ, પિતા અને નેતાના સ્વરૂપમાં જોયા હોય; પણ એમનું સાચું સ્વરૂપ તો બાપુના રૂપમાં જોવા મળતું.

પિતા પોતાના કુટુમ્બને માટે જે પ્રમાણે કાળજી રાખે છે અને દૂર રહેવાનું થાય તે અકળાઈ જાય છે, તેમ ગાંધીજીને પણ આશ્રમથી દૂર રહેવાનું બનતું તો તેમને ગમતું નહીં. દૂર રહે તો પણ તેમનું મન તો આશ્રમમાં ને આશ્રમમાં જ રહેતું હતું.

એક વાર ગાંધીજી દિલ્હી આવ્યા હતા, પણ સેવાગ્રામ પાછા ફરવાની તેમને તાલાવેલી લાગી હતી. જ્યારે એમણે જોયું કે જલદી પાછા નહીં જવાય, ત્યારે તેમણે મહાદેવભાઈને ઝટ સેવાગ્રામ પાછા ફરવા કહ્યું. કામ તો ખૂબ જ પડેલ હતું અને વિકટ પ્રશ્ન પણ સામે હતા, છતાં ય તેઓ જવા માટે આટલી બધી ઉતાવળ શા માટે કરે છે એ બિરલાજીને સમજાયું નહીં. તેમણે કહ્યું. “આટલું બધું કામ હોવા છતાં તમે મહાદેવભાઇને મોકલવાની ઉતાવળ કરો છો તે મને ગમતું નથી.” 

ગાંધીજીએ કહ્યું: “પણ મારી જવાબદારીનો તો ખ્યાલ કરો?! હું તો સેવાગ્રામમાં એક ટોળું લઈને બેઠો છું. ત્યાં દરદીઓ તો છે જ, પણ ગાંડપણે ય છે. કોઈ કોઈ વાર તો મનમાં થાય છે કે બસ હવે બધાંને છોડી દઉં અને કેવળ મહાદેવને જ પાસે રાખું. બા ઈચ્છે તો તે પણ રહે. પણ જ્યાં સુધી આ ટોળાની જવાબદારી લઈને બેઠો છું ત્યાં સુધી તો મારે જવાબદારી નભાવવી જ જોઈએ. આથી જ મારું શરીર તો દિલ્હીમાં છે પણ મારું મન સેવાગ્રામમાં છે.”

બાપુ તો આશ્રમના પ્રાણ હતા. બાપુજી વહાલસોયા પિતાની માફક બધા આશ્રમવાસીઓ તરફ પ્રેમ દાખવતા. જ્યારે અમારી બુદ્ધિ કામ ન કરતી ત્યારે અમે થાકીને શ્રદ્ધાથી તેમનાં ચરણોમાં બેસતાં અને જ્ઞાન શ્રવણ કરતાં. જ્યારે બાપુ સૂવા જતા કે જમવા જતા અથવા તો એકલા હોય ત્યારે પાસે બેસતાં અને પગ દાબતાં, તે વખતે અમને લાગતું કે અમે અમારા બાપુ પાસે છીએ. અનેક મીઠી મશ્કરીઓ પણ કરતાં. આવે સમયે બાપુ પાસે રહેનારને બાપુને મીઠો પ્રેમ મળતો. ગાંધીજીનાં બે રૂપ હતાં – એક મહાત્મા ગાંધીનું અને બીજું  અમારા વહાલસોયા બાપુનું.

બાપુજી જેટલો પ્રેમ પોતાના પુત્રો પર દાખવતા હતા તેટલો બીજાં પર પણ દાખવતા હતા.  ફિનિકસ આશ્રમનો આ પ્રસંગ છે. એક રવિવારે વાદળાં ઘેરાયેલા હતા અને ઝરમર ઝરમર વરસાદ પડતો હતો. આવે વખતે આશ્રમનાં નાનાંમોટાં સર્વે નાના ધોધ જોવા નીકળ્યા હતા. બાપુજી ત્યાં નહોતા આવ્યા. ત્યાં એવો નિયમ હતો કે એક વાર નિશ્ચય કરે એટલે તેનો અમલ કરવો જ જોઈએ, અને ન કરે તો કાયર ગણાય. આથી વરસાદ હતો છતાં ય ધોધ જોવા માટે સર્વે ગયાં. પહાડી રસ્તો હતો અને સાથે બોજો હતો તેથી નાના વિદ્યાર્થીઓને કેટલીક વાર ઊંચકી લેવા પડતા. પાછું આવતા અંધારું થઈ ગયું તેથી બાપુજીને ચિંતા થઈ અને તેઓ સૌને શોધવા માટે નીકળ્યા. આશ્રમથી માઈલ દૂર અમારો ભેટો થઈ ગયો. છોકરાં બાપુને વળગી પડ્યાં. બે નાના વિદ્યાર્થીઓને તો બાપુએ તેડ્યા પણ ખરા. છોકરાઓએ ના પાડી પણ બાપુ શેના માને? અને માને તો બાપુ શેના?

બાપુજી ભલે મહાત્મા તરીકે કે પ્રખર રાજ્યકર્તા તરીકે વિખ્યાત હોય, પરંતુ તેઓ તો સૌના વહાલસોયા બાપુ બનવા જ ઈચ્છતા હતા અને એ આપણા સૌના બાપુ બની પણ શક્યા ખરા. જુહૂ તટ પરનો પ્રસંગ છે. કમળાદેવી ચટ્ટોપાધ્યાય પ્રાર્થના પૂરી થયા પછી બાપુની પાસે ગયાં. બાપુ એ વખતે બાળકોને ફળ વહેચતા હતા.

વાર્તાલાપ પૂરો થયા પછી કમળાદેવીએ વંદન કર્યાં. બાપુએ એમને એમને એક ફૂલનો હાર ને કેરી આપ્યાં. કમળાદેવી હસતાં હસતાં ધીમે સાદે બોલ્યાં, “શું હું પણ નાની બાળક છું?” બાપુ બોલ્યા : “આપ બચ્ચી નહીં, મગર બાપુ તો બાપુ હૈ!”

[‘ગાંધીજી બાપુ તરીકે’]

18 માર્ચ 2025

સૌજન્ય : નંદિતાબહેન મુનિની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર; ક્રમાંક – 258

રાજ ગોસ્વામી

તાજેતરમાં, નવી દિલ્હીમાં જહાન-એ-ખુસરો નામનો એક સુંદર કાર્યક્રમ થઇ ગયો. એ પાછો યોજાયો હતો હુમાયુના મકબરાને અડીને આવેલા 16મી સદીના મુઘલ હેરિટેઝ પાર્ક ‘સુંદર નર્સરી’માં (જે અગાઉ ‘અઝિમ બાગ’ તરીકે ઓળખાતો હતો). આ કાર્યક્રમમાં ઉપસ્થિત વડા પ્રધાને ત્યાં એક ગહન વાત કરી હતી કે ગુલામીના લાંબા કાલખંડ છતાં આજે આપણે અતીતથી પરિચિત છીએ, તો તેમાં હજરત ખુસરોની રચનાઓની મોટી ભૂમિકા છે.

જહાન-એ-ખુસરો કાર્યક્રમમાં, ખુસરોની વિરાસતનો જશ્ન મનાવવા માટે દુનિયાભરના કલાકરોને એક સાથે લાવવામાં આવ્યા હતા. આ કાર્યક્રમની શરૂઆત 2001માં પ્રસિદ્ધ ફિલ્મ નિર્માતા મુજફ્ફર અલીએ કરી હતી. 2025માં તેની 25મી વર્ષગાંઠ હતી. ખુસરો ભારતની એ સૂફી ગીત-સંગીત પરંપરાની મહત્ત્વની કડી છે, જે કોઈ એક ધર્મના વાડામાં બંધાઈને રહી નથી, બલકે દરેક ધર્મએ તેને સમાન રીતે અપનાવી છે. 

મજાની વાત એ છે કે આ કાર્યક્રમ એ જગ્યાએ યોજાય છે, જ્યાંથી અમીર ખુસરોએ 13મી સદીમાં કવ્વાલી સંગીતની પરંપરાની શરૂઆત કરી હતી. ખુસરોના સમયને વીતી ગયે સાત સદીઓ થઇ ગઈ હોવા છતાં, દિલ્હીની વાસંતી હવામાં તેમની વિરાસત આજે પણ ગુંજતી રહે છે. 

સુંદર નર્સરીથી નજીકમાં જ સૂફી સંત ખ્વાજા નિઝામુદ્દીન ઔલિયાની દરગાહ છે. બરાબર તેની સામે જ અમીર ખુસરોનો મકબરો છે. ખુસરો તેમના શિષ્ય હતા અને તેમણે જીવતે જીવ ઈચ્છા વ્યક્ત કરી હતી કે તેમના અવસાન પછી ઔલિયાની પડોશમાં જ તેમને દફનાવામાં આવે.

એવું કહેવાય છે કે હઝરત નિઝામુદ્દીનને પોતાનું કોઈ સંતાન નહોતું. એટલે તેઓ તેમની બહેનના પુત્ર ખ્વાજા તકીઉદ્દીન નૂહને ખૂબ ચાહતા હતા. ખ્વાજા નૂહનું એક દિવસ માંદગીને કારણે મૃત્યુ થયું પછી ઔલિયા ખૂબ દુઃખી થયા હતા અને તેમણે તેમના નિવાસસ્થાન ચિલા-એ-ખાનકાહમાંથી બહાર નીકળવાનું બંધ કરી દીધું હતું.

તેમની આ સ્થિતિથી વ્યથિત થઈને તેમના શિષ્ય અમીર ખુસરો વસંતના પીળા રંગની સાડી પહેરીને ઔલિયાના દરવાજે પહોંચ્યા હતા અને હાથમાં સરસવનું ફૂલ લઈને નાચતાં-નાચતાં રાગ બહારમાં ‘સકલ ફૂલ બન રહી સરસોં’ ગીત ગાયું હતું. તેમની આ હરકતથી નિઝામુદ્દીન ઔલિયાના મોઢા પર તે દિવસોમાં પહેલીવાર સ્મિત ઝળક્યું હતું.

તે સમયથી અહીં વસંત પંચમીનો તહેવાર ભવ્ય રીતે ઉજવવામાં આવે છે. ત્યારથી, હઝરત નિઝામુદ્દીન ઔલિયાની દરગાહ દર વર્ષે વસંત પંચમીના રોજ શણગારવામાં આવે છે. તેમના તમામ અનુયાયીઓ વસંત પંચમીની ઉજવણી કરવા માટે પીળાં કપડાં પહેરે છે. તેઓ સરસવના ફૂલો સાથે દરગાહ પર જાય છે અને કવ્વાલી ગાઈને વસંતના આગમનની ઉજવણી કરે છે. આ તહેવાર હઝરત નિઝામુદ્દીન ઔલિયાની દરગાહમાં 800 વર્ષથી પણ વધુ સમયથી આ રીતે ઉજવવામાં આવે છે.

મધ્ય એશિયાની લાચન જાતિના તુર્ક સૈફુદ્દીનના પુત્ર અમીર ખુસરોનો જન્મ ઇસ્વી સન 1253માં ઉત્તર પ્રદેશના એટા જિલ્લાના પટિયાલી નામના કસ્બામાં થયો હતો. તેમણે કિશોર વયે કવિતા લખવાનું શરૂ કર્યું હતું અને 20 વર્ષની વયે કવિ તરીકે પ્રસિદ્ધ થયા હતા.

તેમનો પરિવાર ઘણી પેઢીઓ સુધી શાહી દરબાર સાથે સંકળાયેલો હતો. અમીર ખુસરોએ પોતે 8 સુલતાનોનું શાસન જોયું હતું. અમીર ખુસરો પહેલા મુસ્લિમ કવિ હતા જેમણે ખુલ્લેઆમ હિન્દી શબ્દોનો ઉપયોગ કર્યો હતો. ખડી બોલીને પ્રચલિત કરવાનું શ્રેય તેમને આપવામાં આવે છે. તેઓ તેમની ભાષા માટે હિંદવીનો ઉલ્લેખ કરનારા પ્રથમ વ્યક્તિ હતા. તેઓ ફારસી કવિ પણ હતા. 

તેમને દિલ્હી સલ્તનત દ્વારા આશ્રય આપવામાં આવ્યો હતો. તેમણે આખું જીવન શાહી આશ્રયમાં વિતાવ્યું હતું. શાહી દરબારમાં હોવા છતાં, ખુસરો હંમેશાં કવિ, કલાકાર, સંગીતકાર રહ્યા. કવિઓ તો તે વખતે બીજા પણ ઘણા હતા, પરંતુ અમીર ખુસરો જેવા લોકો જન્મે છે ખરા પણ ક્યારે ય મરતા નથી. તેમના કાલાતીત વ્યક્તિત્વ અને સર્જનાત્મકતા દ્વારા તેઓ હંમેશાં સાહિત્યના આકાશમાં ઝળકે છે. 

અમીર ખુસરોએ બે જુદી જુદી સંસ્કૃતિઓ, ધાર્મિક માન્યતાઓ અને પરંપરાઓ વચ્ચે પરસ્પર પ્રેમ, સંવાદિતા અને સંવાદિતાનું વાતાવરણ ઊભું કરવામાં ખૂબ જ મહત્ત્વપૂર્ણ ભૂમિકા ભજવી હતી. તેમની એક રચનામાં તેમણે પોતાને “તુતી-એ-હિંદ” (ભારતનો પોપટ, એટલે કે ભારતનો અવાજ) કહ્યા હતા.

તેમની ભાષાકીય કુશળતા અને વિદ્વતામાં તેઓ બેજોડ હતા. ખુસરો વાત કરવાના વિવિધ અંદાઝનું અનુકરણીય અને અપ્રતીમ ઉદાહરણ છે. જેમ કે તેમની એક પ્રસિદ્ધ રચનામાં તેઓ લખે છે;

છાપ તિલક સબ છીની રે મોસે નૈના મિલાઇકે

બાત અગમ કહ દીની રે મોસે નૈના મિલાઈકે

આ ગીત ભારતમાં પણ લોકપ્રિય છે. દિગ્ગજ ગાયિકા લતા મંગેશકર, નુસરત ફતેહ અલી ખાન, આબિદા પરવીન, ઉસ્તાદ વિલાયતી ખાન, ઉસ્તાદ શુજાત ખાન, ઉસ્તાદ રાહત ફતેહ અલી ખાન અને વારસી બ્રધર્સ સહિત અનેક નામી-અનામી ગાયકોએ પોતાનો અવાજ આપ્યો છે. લોકો તેના શબ્દ-સૂરને આધ્યાત્મિક માને છે.

ખુસરોએ મૂળ વ્રજભાષામાં આ કવિતા લખી હતી. સૂફીમાં બહુ કવિઓ ખુદા પ્રત્યેના તેમના પ્રેમને છોકરીઓના ઇશ્ક તરીકે વ્યક્ત કરે છે. અમીર ખુસરો લખે છે, મોહે સુહાગન કીની રે, મોસે નૈના મિલાઈકે. અર્થાત, આંખ મળી અને હું તારી વહુ બની ગઈ. અસલમાં ખુસરોનો આ કૃષ્ણ પ્રેમ છે, અને તેઓ ખુદને કૃષ્ણની પ્રેમિકા તરીકે જુવે છે; છાપ એટલે કપાળમાં લટકતું ઝૂમર. તિલક એટલે લાલ બિંદી.

છાપ તિલક સબ છીની રે મોસે નૈના મિલાઇકે

બાત અગમ કહ દીની રે મોસે નૈના મિલાઈકે

મતલબ એ કે, ઈશ્વર સાથે આંખ મળી, અને વહુ તરીકે પતિના ઘરમાં જે કરવાનું હતું એ કુરબાન થઇ ગયું. તેં મારી લૌકિક ઓળખ જ ઝૂંટવી લીધી. 

બાત અગમ કહ દીની રે …

મારી સાથે આંખ મિલાવીને તે મને અગોચર દુનિયાની એ વાત કરી કે આ દુનિયાનો મારો મોહ છૂટી ગયો. 

આઠસો વર્ષ પછી આજે પણ આ કવિતા એનો જાદુ જાળવી રહી છે, એ સાબિત કરે છે કે જીવાતા જીવનમાંથી આવેલું સર્જન કાલાતીત હોય છે. 

(પ્રગટ : “ગુજરાત મિત્ર” / “મુંબઈ સમાચાર” / “ગુજરાત મેઈલ”; 16 માર્ચ 2025)

સૌજન્ય : રાજભાઈ ગોસ્વામીની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર

રવીન્દ્ર પારેખ

કોઈ અંધને દેખતો કરી શકાય, પણ દેખતાને દેખતો કરવાનું અઘરું છે. ખબર નથી પડતી કે શિક્ષણ વધ્યું છે કે અંધશ્રદ્ધા? સમજાતું નથી કે સ્વમાન વધ્યું છે કે અપમાન? ઘણીવાર, ઘણી જગ્યાએ તો કોઈ ભિખારી જેટલું સ્વમાન પણ બચ્યું હોવાનું જણાતું નથી. એક પ્રજા તરીક આપણે આટલા મૂરખ, આટલા લાલચુ ને આટલા ગરજવાન તો ક્યારે ય ન હતા, તો છેલ્લાં થોડાં વર્ષમાં એવું તે શું થયું કે આપણામાં, આપણાપણું કે ખુમારી શોધ્યાં જડતાં નથી ! સ્ત્રીઓની વાત કરીએ તો એ અગાઉ હતી એથી વધુ દુરુપયોગને પાત્ર ઠરી છે. છેડતી, બળાત્કાર, હત્યા, આત્મહત્યા રમત વાત હોય તેમ વર્તમાનપત્રો સતત એનાથી છલકાતાં રહે છે. એક તરફ મહિલા મતદાતાઓની સંખ્યા ને સભાનતા વધી છે, તો બીજી તરફ તેને લલચાવીને મત પડાવી લેવાની રાજકીય પક્ષોની રમત પણ વધી છે. મહિલાઓને ચૂંટણી વખતે અપાતી લાલચો મત મેળવવા પૂરતી જ હોય છે, તે મહિલાઓ પણ જાણે છે ને છતાં, જે મળ્યું તે મેળવી લેવાનો લોભ પણ અછતો રહેતો નથી. છેતરવું એ રાજકીય પક્ષોનું લક્ષ્ય છે, તો છેતરાવું એ પ્રજાનો ધર્મ છે ને એમ આખો કારભાર ચાલે છે.

ચૂંટણી વખતે રાજકીય પક્ષોએ મહિલાઓનાં ખાતાંમાં દર મહિને અમુક રકમ જમા કરવાની વાતો મોટા ઉપાડે કરેલી. એમાં હરાજી થતી હોય તેમ બોલીઓ પણ લાગેલી. પછી તો ચૂંટણી પતી કે મહિલાઓને વચનોની વાત યાદ આવવા માંડી ને પક્ષોને તેનું સ્વાભાવિક જ વિસ્મરણ થવા લાગ્યું. જો કે, દિલ્હીમાં ભા.જ.પ.ની સરકાર બનતાં, મહિલા દિન નિમિત્તે 20 લાખ મહિલાઓનાં ખાતાંમાં 2,500 જમા કરાવવાનું વચન પાળવા મુખ્ય મંત્રીએ કમર કસી છે, તો આપ પાર્ટીએ રકમ જમા કરાવવા બાબતે પીછેહઠ કરવી પડી હોય એવું પણ લાગે છે. એક તબક્કે ભા.જ.પ. રેવડી કલ્ચરની ટીકા કરતો હતો, પણ તે ય હવે રેવડી વહેંચવા તરફ વળ્યો હોવાનું લાગે છે. તેનું તાજું ઉદાહરણ દિલ્હી, મહારાષ્ટ્રની સરકારો જ પૂરું પાડે એમ છે. મોંઘવારી વધી હોય તો બધું વધે, પણ ખાતામાં રકમ જમા કરવા બાબતે સ્કિમમાં કાપકૂપ થવા લાગી છે.

મહારાષ્ટ્રમાં મહાયુતિ સરકાર આવે તો ‘લાડકી બહિણ’ યોજનામાં દર મહિને 1,500 ને બદલે 2,100 આપવાની વાત હતી, તેના પર 10,000 હજાર કરોડનો કાપ બજેટમાં આવતા 2,100 આપવાનું વચન હવા થઈ ગયું છે. આમ પણ કેન્દ્ર સરકાર 81.5 કરોડ લોકોને મફત અનાજ તો આપે જ છે. એને કારણે લોકો કામ કરવા જતા નથી તે પણ હકીકત છે. મફતનું મળી રહેતું હોય તો મહેનત કોણ કરે? જે અશક્ત છે, લાચાર છે, તેની વાત નથી, પણ જે કામ કરી શકે છે, તે મફતનો લાભ લઈને હરામ હાડકાંનાં થઈ રહે એ અપેક્ષિત નથી. આ હાડકાં હરામી વિકાસમાં બાધક બને એવું ખરું કે કેમ?

પક્ષો તો મત મેળવવા વચનો આપે, પણ પ્રજાએ, ખાસ તો મફતનો લાભ લેતી મહિલાઓએ ઓશિયાળાં થવા કરતાં માનભેર જીવવાની ખુમારી કેળવવાની રહે. સક્ષમ પ્રજાને અપંગ કરવાની આ રીત કોઈ રીતે ગૌરવપ્રદ નથી, બલકે ગૌરવ હણનારી છે. એ તો ઠીક, પણ 81.5 કરોડને મફત ખવડાવવું પડે તેનો સંકોચ કરવાને બદલે ગૌરવ લેવાય તે પણ ક્ષોભજનક છે.

એથી વધુ પીડા તો પ્રજા ઉત્તરોત્તર વધુ ધર્માંધ અને અંધ શ્રદ્ધાળુ થઈ રહી છે તેની છે. આ દેશ ફરી પાછો દોરાધાગા અને નરબલિ તરફ જઈ રહ્યો છે. તેની ચિંતા હોવી ઘટે. છોકરા છોકરીઓનાં બલિના સમાચાર તો આવતા જ રહે છે, પણ ભગત ભૂવાઓ તંત્રમંત્રને નામે સ્ત્રીઓનો દુરુપયોગ કરતાં પણ થયા છે ને તેમાં ઉત્તરોત્તર વધારો થતો આવે છે તેનો સંબંધિતોએ વિચાર કરવાનો રહે.

અમરેલીની વતની અને સુરતનાં પુણાની એક રત્ન કલાકારની 42 વર્ષની પત્ની, 17 વર્ષની દીકરી તથા 15 વર્ષના દીકરા સાથે રહે છે. ઘરે તે સાડી પર સ્ટોન લગાવવાનું કામ કરે છે. ગઈ 19 જાન્યુઆરીએ ભૂવા તરીકે વિધિ કરતો તેનો સંબંધી સુરત આવ્યો ને બે દિવસ પછી તે પરિણીતાના પતિને લઈને સંબંધીઓને મળવા ગયો, ત્યાંથી પાછા ફરતી વખતે તેણે રત્ન કલાકાર પતિ પાસેથી ફૂલ અને પૂજાનો સામાન લેવડાવ્યો ને રાત્રે સાડા બારે ભૂવાએ પતિ-પત્નીને કહ્યું કે તેમનો યોગ પાક્યો છે ને ભાગ્ય ઊઘડી ગયું છે. તે પછી તેણે વિધિનો સામાન મંગાવી મંત્રોચ્ચાર સાથે વિધિનો પ્રારંભ કરાવ્યો. વિધિમાં પતિપત્નીને અંધારામાં બેસાડી, આંખે રુદ્રાક્ષ અડાડી બંનેને નિર્વસ્ત્ર થવાનું કહ્યું. ભૂવાએ તે પછી બન્નેને ખોળામાં બેસાડી પત્ની પર વિધિના ભાગ રૂપે બળાત્કાર ગુજાર્યો. ભૂવાની ‘વિધિ’ અંગે તરત તો પરિણીતા કશું બોલી શકી નહીં, પણ પછી તેણે પતિને દુષ્કર્મની વાત કરી. પતિએ ભૂવાને આ અંગે પૂછતાં તેણે પહેલાં તો વાતને નકારી, પણ પછી તેણે પોતાની ભૂલ કબૂલી લીધી. પરિણીતાએ પછી કાપોદ્રા પોલીસમાં દુષ્કર્મની ફરિયાદ નોંધાવતાં પોલીસ હરકતમાં આવી. આ સંબંધી ભૂવાનો બનાવ જાન્યુઆરીનો, પણ તેના સમાચાર 11 માર્ચે આવ્યા.

એ જ 11 માર્ચ ને મંગળવારે બીજા એક ભૂવાના સમાચાર છોટાઉદેપુરના બોડેલી તાલુકાના પાણેજ ગામથી પણ આવ્યા. પાણેજનો એક ભૂવો તેની પડોશમાં રમતી એક પાંચ વર્ષની બાળકીને તેની દાદીની નજર સામેથી બળજબરીએ ઉપાડી લે છે. છોકરી રડે છે, એટલે એક હાથથી તેનું મોઢું દબાવી, બીજા હાથમાં પકડેલી કુહાડીથી બધાંને ડરાવીને, છોકરીને પોતાનાં ઘરમાં લઈ જાય છે. ગામ લોકો તેનો સામનો એટલે કરી શકતા નથી, કારણ ભૂવાના હાથમાં કુહાડી છે. છોકરી પોતાને બચાવવા કાકલૂદી કરે છે, હાથ જોડે છે, પણ ભૂવાને દયા નથી આવતી અને તેને સુવડાવીને કુહાડીના ઘાથી છોકરીનું માથું અલગ કરી દે છે. છોકરીની લાશને ઘરનાં માતાજીનાં મંદિર સુધી લઈ જાય છે ને લોહી છાંટીને મંદિરનાં પગથિયાં પવિત્ર કરે છે. આખી ઘટના પરિવારજનોની સામે જ થાય છે ને કોઈ કૈં કરી શકતું નથી. દાદીની બૂમાબૂમથી ગામ ભેગું થાય છે, પણ હસતી રમતી છોકરી લાશ થઈને જ રહે છે. પોલીસને જાણ થાય છે ને તે આવે છે. ભૂવાની ધરપકડ કરે છે. પોલીસ નરબલિની ઘટના હોવાનું માનીને તપાસ શરૂ કરે છે.

ભૂવાએ આવું કેમ કર્યું, આ ઘટનામાં અન્ય કોઇની સંડોવણી છે કે કેમ તે તપાસનો વિષય છે. આમ તો આ આદિવાસી વિસ્તાર છે ને હોળી પહેલાં બલિ ચડાવવાની પ્રથા છે એવી માન્યતા ઘટનાને મોળી કરી શકે, પણ નરબલિ ચડાવવાની પ્રથા ન હોઈને આ ઘટના ગંભીર સ્વરૂપ ધારણ કરે છે.

ઉપર જોઈ તે બંને ઘટનાઓ ગુજરાતની કૈં પહેલી અને છેલ્લી ઘટના નથી. એમ કહેવાય છે કે પાણેજની ઘટના આદિવાસી વિસ્તારની છે, એટલે ત્યાં તો આવું બને, પણ કાપોદ્રા પોલીસ સ્ટેશનમાં નોંધાયેલ દુષ્કર્મની ઘટના તો પછાત વિસ્તારની નથીને ! ત્યાં પણ ભૂવો સફળ થયો. એનો અર્થ એ થયો કે અંધશ્રદ્ધા, ભગતભૂવાની બાબતમાં કાપોદ્રા કે બોડેલીમાં ઝાઝો ફરક નથી. વહેમ, માનતા, દોરાધાગા, મંત્રતંત્ર વગેરેમાં માનનારનો તોટો નથી. ટેકનોલોજી, વિજ્ઞાન, પ્રગતિ વગેરે અમુક એરિયામાં પ્રકાશે છે ને અંધશ્રદ્ધાનો પણ એક અલગ જ અંધારો, ગોબરો વિસ્તાર છે. આ ગામડાંમાં જ છે એવું નથી, શહેરો પણ એનાથી અલિપ્ત નથી જ ! ધર્મને નામે નરબલિ ચડાવવાનું 2025માં પણ નાબૂદ ન થાય એ દુ:ખદ છે.

ઊપલી બંને ઘટનાઓ સ્ત્રીઓ તરફી છે. એકમાં સ્ત્રી દુષ્કર્મનો ભોગ બને છે, તો બીજીમાં માતાજીને બલિ ચડાવવા એક અબૂધ બાળકીને પૂરી નિર્મમતાથી વધેરી દેવાય છે. ભૂવો માતાજીનો પરમ ભક્ત જ હશે, પણ એ ભક્તિમાં તે પોતાનો બલિ માતાજીને ચડાવતો નથી, એક નિર્દોષ બાળકીનો ભોગ લે છે. કોઈ ધર્મ હત્યાને પ્રોત્સાહિત કરતો નથી, પણ જગતનાં મહાયુદ્ધોમાં ક્યાંકને ક્યાંક તો ધર્મ પડેલો મળી જ આવે છે. કોઈ માતા નરબલિ ઇચ્છતી નથી, મા તો સર્જે, તે કોઇની હત્યામાં સામેલ કઈ રીતે હોય? પણ, માતાને નામે પાણેજમાં એક દીકરી વધેરી દેવાઈ છે. એ કમનસીબી છે કે અભણ, અબૂધ ને ધર્મભીરુ પ્રજાનો ભગતભૂવાઓ લાભ-ગેરલાભ ને એવું તો કૈં કૈં લેતા રહે છે. આવી તો બહુ ઓછી ઘટનાઓ છાપે ચડતી હશે, પણ બીજી ઘણી એવી હશે જે લોહી ઓઢીને કોઈ અંધારામાં કાયમને માટે પોઢી ગઈ હશે. આટઆટલું વીતે છે, પણ આપણામાં ફેર પડતો નથી, એનું ક્યાં જઈને રડવું એ સમજાતું નથી …

000

e.mail : ravindra21111946@gmail.com

પ્રગટ : ‘આજકાલ’ નામક લેખકની કટાર, “ધબકાર”, 17 માર્ચ 2025